logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Физика
  4. Panjaraviy issiqlik o'tkazuvchanligi

Panjaraviy issiqlik o'tkazuvchanligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

286.5 KB
Скачать
Panjaraviy issiqlik o&#39;tkazuvchanligi Reja: 1. Kristallarda issiqlik o&#39;tkazuvchanlik. 2. Messbauer effekti. 3. Fononlarning ko&#39;chish jarayoni 1. Kristallarda issiqlik o&#39;tkazuvchanlik. qattiq jismlarning tebranishi bilan bog’liq hodisalardan biri issiqlik o&#39;tkazuvchanlikdir. Jismning ko’proq qizigan qismidan uning kamroq qizigan qismiga issiqlikning ko&#39;chish jarayoniga jismning issiqlik o&#39;tkazuvchanligi deyiladi. Mazkur hodisani tushunib olish uchun gazlarning issiqlik o&#39;tkazuvchanligini eslab olamiz. A va V plastinkalarni bir-biridan, gaz molekulalarining erkin chopish yo&#39;li l a dan ancha katta masofaga joylashtiramiz. A ning harorati T 2 , V niki T 1 va T 2 >T 1 bo&#39;lsin. U holda A plastinka yaqinidagi gaz molekulalarining tezligi V plastinka yaqinidagi-lardan yuqori bo&#39;ladi. Ular o&#39;zaro to’qnashganda bir-birlariga impuls uzatadilar va ma&#39;lum vaqt o&#39;tishi bilan A va V plastinkala-rining haroratlari tenglashgunga qadar, bu jarayon davom etadi. haroratlar farqi saqlanib turilsa birlik vaqt ichida birlik sirt orqali A plastinkadan V plastinka yo&#39;nalishida quyidagi issiqlik miqdori o&#39;tadi.dx dT q  (3.1) q - solishtirma issiqlik oqimi,  - solishtirma isiqlik o&#39;tkazuvchanlik koeffitsiyenti, dT/dx - harorat gradienti. Molekulyar kinetik nazariya nuqtai nazaridan gazlarning solishtirma issiqlik koeffitsenti uning parametrlari bilan quyidagicha bog’langan: Vc    l    3 1 (3.2) bu erda  - gazning zichligi; <  > va < l >, va mos ravishda gaz atomlarining o&#39;rtacha issiqlik harkat tezligi va erkin yugurish yo&#39;li, s v - o&#39;zgarmas hajmdagi gazning solishtirma issiqlik sig’imi. Ma&#39;lumki gaz bosimiga to’qri proportsional ravishda ortadi, l - esa kamayadi. Bosimning katta qiymatlarida ( l <<l) l = со nst bo&#39;lishi, ya&#39;ni gazlarda issiqlik o&#39;tkazuvchanlik bosimga bog’liq bo&#39;lmay holishi mumkin. Bosimning kamayishi bilan esa l ortib boradi. Bosim ma&#39;lum qiymatga etganda, l =  dan boshlab l ortmay holadi. Bu hodisa odatda bosimning 0.1 5O Pa oraliqidagi qiymatlarida kuzatiladi. Bosimning kamayishi bilan ham kamayadi, chunki kamayadi. Bosim yanada kamaysa А ® В ga va В ® А ga atomlar o&#39;zaro to’qnashmasdan uchib o&#39;ta boshlaydi. Bu hollarda issiqlik oqimi А ® В ga va В ® А ga yo&#39;nalgan oqimlar farqiga teng bo&#39;lib holadi:  1 2 2 1 T T kn q      (3.3) bu erda - k - Bol’tsman doimiysi, n-plastinkalar orasidagi gazning kontsentra- tsiyasi. O&#39;rtacha tezlik va kontsentratsiyaning molekulyar kinetik nazariya aniqlagan quyidagi ifodalarini kT p n M RT v     8 inobatga olsak, solishtirma issiqlik oqimi (3.3) p T T T M R q ) ( 2 1 2   (3.4) ko&#39;rinishni oladi. Bu erda T -plastinkalar orasidagi o&#39;rtacha harorat, M-gazning molyar massasi, R- universal gaz doimiysi. Demak, past haroratlarda issiqlik oqimi gaz bosimiga proportsional ravishda ortadi. Odatda gazlarda neytral molekulalardan tashhari zaryadlangan musbat va manfiy ionlar va erkin elektronlar ham bo&#39;ladi. Ularning kontsentratsiyalari neytral Ò2 À Â Ò1 3.1 -rasm atomlarinikidan 2 - 3 tartibga kichik bo&#39;ladi. Shuning uchun ular issiqlik o&#39;tkazuvchanlikka sezilarli ta&#39;sir ko&#39;rsatmaydilar. qattiq jismlarda esa aksincha, masalan metallarning erkin elektronlari, kristall panjaraning tebranishi tufayli paydo bo&#39;ladigan va kristalning barcha yo&#39;nalishlarida tarqaladigan elastik to’lqinlar bilan birgalikda issiqlik o&#39;tkazuvchanlikka katta hissa qo’shadi. Shuning uchun umumiy holda qattiq jismlarning issiqlik o&#39;tkazuvchanligi ikkita tashkil etuvchilardan iborat bo&#39;ladi:  =  п +  эл (3.5) bu erda:  p - kristall panjaraning tebranishlari, ya&#39;ni fononlari bilan bog’liq issiqlik o&#39;tkazuvchanligi;  el - kristalldagi mavjud erkin elektronlar bilan bog’liq issiqlik o&#39;tkazuvchanlik. Metallarda erkin elektronlarning kontsentratsiyasi metall atomlarining kontsentratsiyasi bilan bir tartibda bo&#39;ladi, shuning uchun metallarning issiqlik o&#39;tkazuvchanligi katta va asosan  el dan iborat bo&#39;ladi. Dielektriklarda esa erkin elektronlar amalda bo&#39;lmaydi va ularda  =  p , hamda issiqlik o&#39;tkazuvchanligi past bo&#39;ladi. Yarim o&#39;tkazgichlarning issiqlik o&#39;tkazuvchanligi ham asosan panjaraning issiqlik o&#39;tkazuvchanligidan iborat, harorat yoki aralashmalarning kontsentratsiyasi ortishi bilan x el ortib x p ga yaqinlashadi va umumiy issiqlik o&#39;tkazuvchanlik ham sezilarli ortib ketadi. qattiq jism tarkibidagi erkin elektronlar o&#39;zini huddi ideal gaz atom va molekulalari kabi o&#39;tadi. Shuning uchun qattiq jismning elektronlar bilan bog’liq issiqlik o&#39;tkazuvchanligini quyidagicha ifodalash mumkin:V 3 1 ec n     l   (3.6) bunda seV - elektron gazning birlik hajmining issiqlik sig’imi. Kristallarning solishtirma elektr o&#39;tkazuvchanligi ham, issiqlik o&#39;tkazuvchanligi ham erkin elektronlarning kontsentratsiyasi va o&#39;rtacha erkin yugurish yo&#39;liga proportsional bo&#39;lgani uchun T e k m e k m e ke 2 2 2 2 3 2 2                ya&#39;ni T ga chiziqli bog’liq bo&#39;ladi. Bu ifodani Videman-Frans qonuni deyiladi. 2. Fononlarning ko&#39;chish jarayoni. Energiyani uzatuvchi zarrachalar sifatida fononlar olinsa va tenglamaga fononlarning kontsentratsiyasi va o&#39;rtacha yugirish yo&#39;li kiritilsa, kristall panjaraning issiqlik o&#39;tkazuvchanligini ham (12.2) ifoda bilan tavsiflash mumkin. Mazkur masala echimiga to&#39;xtalmasdan, hodisaning ayrim tafsilotlarini tahlil qilamiz. O&#39;tgan ma&#39;ruzada qayd etilganidek, kristallning harorati ortishi bilan fononlarning na faqat kontsentratsiyasi, balki ularning energiya spektri ham, shu bilan birga aksariyat hollarda sochilish mexanizmlari ham o&#39;zgaradi. Past haroratlarda kristallarda faqat kichik energiyali = (ya&#39;ni uzun to’lqinlarni hosil qiladigan tebranishlar) fononlar bo&#39;ladi. Bunday fononlar panjaraning nuqsonlarida va mayda kristallchalarining chegaralarida sochiladi. Kristall panjaraning issiqlik sig’imi past haroratlarda T 3 qonun bo&#39;yicha ortadi. Demak, fononlarning kontsentratsiyasi ham berilgan haroratlar oraliqida T 3 bo&#39;yicha ortadi. Fononlarning o&#39;rtacha erkin yugirish masofasi esa haroratga bog’liq emas. Shuning uchun X p ham T 3 qonun bo&#39;yicha ortadi. harorat ortishi bilan fononlar kontsentratsiyasining o&#39;sishi sekinlashadi. harorat ortishi bilan fononlar energiyasining spektrida erkin yugirish masofasi kichik bo&#39;lgan Yuqori chastotali (qisqa to’lqinli) fononlarning xissasi ortib boradi. Undan tashhari Yuqori haroratlarda fononlarning o&#39;zaro ta&#39;sirlashish jarayoni kuchayadi. harorat qancha Yuqori bo&#39;lsa jarayon shuncha kuchayadi, ya&#39;ni п Т 0 3.4 - расм fononlarning erkin yugirish masofasi qisqaradi. Sanab o&#39;tilgan jarayonlar tufayli Yuqori haroratlar sohasida panjaraning issiqlik o&#39;tkazuvchanligi haroratga teskari proportsional ravishda o&#39;zgaradi. haroratning oraliq sohasida issiqlik o&#39;tkazuvchanlik koeffitsiyentining haroratga bog’lanishi murakkab bo&#39;ladi va kristalldagi nuqsonlarning soni va turiga harab o&#39;zgaradi (3.4-rasm). Kristall panjarada nuqsonlar bo&#39;lmasa panjaraning tebranishi mutloqo davriy (garmonik) va ular hosil qilgan to’lqinlar bir-birlari bilan uchraganda o&#39;zaro ta&#39;sirlashishmasdan biri ikkinchisining orasidan o&#39;tib ketgan bo&#39;lur edi. Agar mazkur kristall bo&#39;ylab harorat gradientini hosil qilsak kristall-ning issiq uchidagi katta amplituda bilan tebranayotgan atomlar o&#39;z energiyalari-ni atomlarga uzatib butun kristall bo&#39;ylab issiqlik to’lqinlari tarqalgan bo&#39;lur edi. Real kristallarda qo’shni atomlarning o&#39;zaro ta&#39;siri Guk qonunidan farq qiladi..... 2 0 0            x x x x k F  (3.7) bu erda  - angarmonik koeffitsiyent deyiladi. (3.7) ning ikkinchi hadining qiymati q ga va tebranish amplitudasiga (haroratga) bog’liq bo&#39;ladi va quyidagi natijalarga sabab bo&#39;ladi: 1) harorat ortishi bilan atomlar orasidagi masofaning o&#39;zgarishi kri-stallning issiqlikdan kengayish koeffitsiyenti g ga proportsional bo&#39;ladi; 2) tebranishlar garmonikligi buziladi va shu sababli hosil bo&#39;lgan to’lqinlar bir-birlaridan mustaqil tarqalmaydi, ular bir-birlari bilan uchrashganda sochilishi, ya&#39;ni o&#39;z yo&#39;nalishlarini energiya almashib o&#39;zgartirishlari mumkin. Ko&#39;rsatilgan sabablarga binoan kristallarning issiqlik o&#39;tkazuvchanligi chekli bo&#39;ladi va uning atomlari orasidagi masofaga bog’liq. Issiqlik o&#39;tkazuvchanlik koeffitsiyenti X umuman olganda modda agregat holatiga, uning atom - molekulyar tuzilishiga va kimiyoviy tarkibiga, tempera- tura, bosim va boshqa parametrlarga bog’liq. Siyraklashgan gazlarda molekulalarning erkin yugurish yo&#39;li l idish devorlari orasidagi masofa L ga sezilarli yaqinlashganda gazning issiqlik o&#39;tkazuvchanligi keskin kamayib ketadi. Bu hol Dyuar idishlarini (termoslar) tayyorlashda йo’laniladi. Issiqlik hrakati energiyasining ko&#39;chirilish jarayonini muhit o&#39;lchamlariga bog’liq bo&#39;lib holishi - &#34;o&#39;lchamli effekt&#34; kristall qattiq jismlarda ham kuzatiladi. Sof kristallarning past temperaturalardagi panjaraviy issiqlik o&#39;tkazuvchanlik koeffitsiyenti ularning chiziqli o&#39;lchamlariga bog’liq ( n ~ R) bo&#39;lib holishini birinchi marta Kazimer G.V. (1939) bashorat qilgan. Payerlsning nazariy ko&#39;rsatishicha Yuqori temperaturalarada fonon-fonon sochilish mexanizmi tufayli fononlar-ning erkin yugurish yo&#39;li temperaturaga teskari proportsional ( l ф ~ 1/ Т ) , past temperaturalarda esa f exr ( q / Т ), ya&#39;ni temperatura pasayishi bilan tez ortib boradi. Suyuq geliy teperaturasida (4,2K) f kristall o&#39;lchamidan ham oshib ketishi mumkin. Bunday hollarda fononlarni kristall bo&#39;ylab ko&#39;chirilish jarayoni ularning kristall sirtida va boshqa defektlarda sochilishi tufayli cheklanib holadi. Issiqlik o&#39;tkazuvchanlikning &#34;o&#39;lchamli effekti&#34; R.Birman tomonidan Li F da tajribada kuzatilgan (3.5-rasm, 1 - chiziq uchun sterjen ko&#39;ndalang kesim yuzasi 1,33 x 0,91 m 2 , 2 - chiziq uchun esa 7,55 x 6,97 mm 2 ). 10 2 10 3 10 4 2 5 10 20 50 100 Т,К 1  п , Bт/(м.к) 3.5 - rasm . 2 1 3. Messbauer effekti 1904 yilda Vud natriy (Na) bug’lariga sariq to’lqin uzunligidagi nur tushirganda bu bug’lar huddi shunday to’lqin uzunligidagi nurlar chiqarib shu&#39;lalana boshlashini aniqladi. Keyinchalik simob (Ng) va boshqa elementlarda ham shunday hodisalar ko&#39;zatildi. Bu hodisa rezonans nurlanish va rezonans yutilish deb atala boshlandi. Bunda atomlar asosiy holatdan eng yaqin uyg’ongan holatga o&#39;tganda chastotaga ega bo&#39;lgan  Е = w energiyali nurni intensiv yutadi, so&#39;ngra asosiy holatga qaytishda shunday chastotali nurlarni chiqaradi (12.6- rasm). Fluoressensiyalanuvchi moddadan o&#39;tgan yorug’lik, yutilishi tufayli, susayadi. Shu sababli rezonans fluoressensiya o&#39;rniga ko&#39;pincha yorug’likning rezonans yutilishi deb aytiladi. Atom yadrolari atomlarning o&#39;zi kabi diskret energiya sathlariga ega. Yadro sathlari orasidagi o&#39;tishlarni  - nurlar hosil qiladi. Atomlarga ko&#39;rinadigan nurlar tushganda hosil bo&#39;ladigan rezonans fluoressensiyaga o&#39;xshash, yadrolarga  - nurlari tushganda ham fluorestsentsiya bo&#39;lyapti deb o&#39;ylash mumkin. Lekin,  - nurlarda rezonans fluorestsentsiya hodisasini kuzatishga uzoq vaqt muvaffaq bo&#39;linmadi. Noaniqlik munosabatlariga asosan yadroning barcha uyg’ongan energetik sathlarining kengligi quyidagi energiya qiymatlariga ega bo&#39;ladi: t E      t - yadroni uyg’ongan holatda bo&#39;lish vaqti:  t ==> ¥ da  W = 0, bu asosiy holatga mos keladi. Yadro uyg’ongan holatdan asosiy holatga o&#39;tish uchun ketgan vaqtda monoxramatik bo&#39;lmagan  - nurlarini Å 2 Å 1 3.6 -rasm chiqaradi. Bu nomonoxromatiklikni  - nurlanish chiziqning tabiiy kengligi deb, bunga mos keluvchi  Е energiyani esa yadro sathlarining tabiiy (G) kengligi deb ataladi (3.7-rasm). Yadrolar tomonidan  - nurlarining rezonans yutilishi deb shunday  - nurlariga aytiladiki, bu nurlarning w chastotasi, asosiy holat bilan uyg’ongan holatlardan biri orasidagi energiya  w ga teng bo&#39;ladi. Ya &#39; ni , bu rezonansning ma &#39; nosi shuki , u huddi shunday chastotali  - fotonlar chiziqida bo &#39; ladi , bu  fotonlar yadro uyg ’ ongan holatlardan normal holatga o &#39; tganda sodir bo &#39; ladi .  - nurlarini nurlanish va yutilish jarayonida yadro olgan tepki energiya hisobga olinadi. Yadro W uyg’ongan holatdan asosiy holatga o&#39;tganda  w нур = W ф = W - W я <W, energiyali nurlar nurlanadi, bu erda W я - yadro olgan tepki energiya. Aksincha, yutilishda esa W ф =  w ютил = W + W я >W energiyali nurlar yutiladi. Yutilish va nurlanish chiziqlarida chastotalar bir-biriga nisbatan w yutish - w nur =  w ga siljigan bo&#39;ladi. Demak,  kvantning yutilish va nurlanish jarayonida yadro olgan umumiy tepki energiya:   w = 2Wya. Yadroga beriladigan Wya tepki energiya foton impulsi R f bilan aniqlanadi, bunda yutilish va nurlanish vaqtida yadro R ya = R f tepki impulsni oladi: я я Ф я я M c M P M P W 2 1 2 2 2 2 2 я       w 2W я Yutilish Cizig’i Ciqarish chizig’i G 3.7 -rasm bu erda M ya - yadro massasi. Masalan iridiy yadrosining W=129 keV holati uchun W ya = 0,05 eV,  h = 0,1 eV bo&#39;lib, sathning tabiiy kengligidan ancha katta. Shu sababdan alohida yadro uchun rezonans yutilish hodisasi kuzatilmaydi. Yadro kristall panjarada turganda  - nurlarining yutilishi yoki nurlani-shida unga beriladigan tepki energiya keskin kamayadi, chunki bu holda yadro olgan impuls va tepki energiya bitta yadroga emas butun kristall panjaraga beriladi. Kristallning massasi yadro massasidan katta, yutilishda va nurlanishda yo&#39;holuvchi energiya Wya juda kichik bo&#39;ladi. Bunday holda  - fotonlarining rezo-nans yutilishi va nurlanishi kuzatiladi, bu rezonans ma&#39;lum chastotaga mos ke-ladi va uning kengligi tabiiy kenglik tartibida bo&#39;ladi.  - nurlarini (tepki) energiya yo’qotmasdan rezonans nuralanishiga (yuti- lishiga) Messbauer effekti deyiladi. Adabiyotlar: 1. A.A.Detlaf. Yavorskiy B.M. 2. O.Ahmadjonov. 3. T.I.Trofimova. 4. I.V.Savelev. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Panjaraviy issiqlik o'tkazuvchanligi
Panjaraviy issiqlik o'tkazuvchanligi
Qattiq jismlarning elektr o'tkazuvchanligi
Yarim o'tkazgichlarning xususiy elektr o'tkazuvchanligi
Issiqlik nurlanishi