logo

Органик бирикмаларнииг химиявий тузилиш назарияси. Химиявий богларнинг электрон табиати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69.5 KB
Органик бирикмаларнииг химиявий тузилиш назарияси. Химиявий богларнинг электрон табиати Режа: 1. Органик моддаларнинг химиявий тузилиш назариясининг вужудга келиши. 2. Органик моддаларнинг химиявий тузилиш назариясининг асосий коидалари 3. Л. М. Бутлеровнинг органик моддалар тузилиш назариясининг ахамияти. 4. Органик бирикмаларда химиявий богларнинг электрон табиати . Органик моддаларнинг химиявий тузилиш назариясининг вужудга келиши XIX асрнинг бошларида саноат хамда савдонинг ривожлани-ши фаннинг куп сох,аларига, шу жумладан, органик химияга хам жуда юкори талабларни куя бошлади. Масалан, тукимачилик саноатини буёклар билан таъминлаш керак эди. Озик-овкат саноатини ривожлантириш учун кишлок хужалик мах,сулотлари-ни кайта ишлаш усулларини такомиллаштириш зарур булди. Органик моддалар синтез килишнинг янги усулларини ишлаб чикиш ривожлана бошлади. Лекин буларнинг каммасига амалий масалаларни назарий жих,атдан асослашнинг етарли эмаслиги калал берарди. Масалан, олимлар этан С 2 Н 6 , пропан С 3 Н 8 ва шунга ухшаш бошка бирикмаларда углероднинг валентлигини тушунтириб беролмасдилар. Нима учун нисбий молекула массаси бир хил булган турли моддалар мавжудлиги тушунарли эмас эди. Масалан, глюкозанинг молекула формуласи С 6 Н 12 О 6 ва асалнинг таркибий кисми булган фруктозанинг молекула форму ласи бир хил. Этил спирт ва диметил эфир хам бир хил молекула формула С 2 Н 6 О га эга. Химик олимлар нима учун икки эле мент — водород ва углерод шунчалик куп турли бирикмалар х,осил килишини ва нима учун органик моддалар шунчалик куплигини хам тушунтириб беролмадилар. Бу саволларнинг хаммасига А. М. Бутлеров яратган органик бирикмаларнинг химиявий тузилиш назарияси илмий асосланган холда жавоб берди. Органик моддаларнинг химиявий тузилиш назариясининг асосий коидалари Органик бирикмаларнинг тузилиш назариясининг яратилиши XIX аср кимёгарлари Э. Франкланд, Ш. Ф. Жерар, Ф. А. Кекуле, А.С. Купер ва бошк,аларнинг номи билан борлик. Бу назариянинг ривожланишида (1861) хал килув-чи роль улуг рус олими Александр Михайлович Бутлеровга теришли, у моддаларнинг химиявий тузилиши тушунчасини мукаммал ишлаб чикди (молекуладаги атомларнинг борланиши тартибида деб тушунарди), модданинг химиявий тузилиши унинг хоссаларини белгилашини таъкидлади. Унинг назарияси янги моддаларни олдиндан айтиб беришда катта аха-мияга эга эканлигини исботлаб берди. А. М. Бутлеров (1828—1886) органик моддалар тузилиш назариясининг асосий рояларини куйидага коидаларда таъ-рифлаб берди: 1. Органик моддалар молоку ласитг хосил килгац хамма атомлар уз валентликларига мувофик равишда маълум изчил-ликда бириккан . Молекулада атомларнинг бирикиш тартибини ва уларнинг борланиш характерини А. М. Бутлеров химпявий тузилиш деб атади. Бу тушунчаларра мувофик элементларнянг валентлилири шартли равишда чизикча билан тасвирланади. Молекулаларнинр тузилишини схематик ифодалаш тузилиш формулалар ёки структура формулалар деб аталади. Урлероднин? турт валентлилири ва унинр атомларини занжир ва цикл (ёпик занжир) хосил килиш хусусиятларира асослэлиб орраник моддаларнинр структура формулалари тузилади. 2. Моддаларнинг хоссалари молекулалар таркибира кандай атомлар ва канча атом кириширарина эмас, балки молекулада бу атомларнинг к,андай тартибда бирикканлигига хам боглик булади . Орраник моддаларнинр тузилиш назариясининр бу коидаси, жумладан изомерия ходисасини тушунтириб берди. Шундай бирикмалар борки, улар бир хил атомларнин? бир нечтасидан ташкил топтан булиб борланиш тартиблари турлича булади. Бундай бирикмалар турли хоссаларра эра булади ва изомерлар деб аталади. Изомерия — бир нечта, моддаларнинг таркиби хамда молеку ла массаси бир хил булиб, лекин молекулаларининг тузилиши билан фарцланадиган ходисадир. Изомерия органик химияда жуда кенг таркалган; биз органик моддаларнинг хамма синфларини урганишда изомерларга дуч келамиз. 3. Берилган модданинг хоссаларига кура унинг молекула тузилишини аниклаш, молекуласининг тузилишидан эса унинг хоссаларини олдиндан айтиш мумкин. Масалан, анорганик моддаларнинг хоссалари кристалл панжараларининг тузилишига боглик (1, 150-бет). Атомларнинг ионлардан фарк киладиган хоссалари уларнинг тузилиши билан тушунтирилади (II, 9- бет). Кейинчалик биз молекула формуласи бир хил, лекин тузилиши турлича булган органик моддалар физик ва химиявий хоссалари билан фарк килишига ишонч хосил киламиз. 4. Модда молекуласидаги атомлар ва атомлар группаси узаро бир-бирига таъсир этади . Бизга молекула таркибида гидроксогруппа бор анорганик бирикмаларнинг хоссаларини (гидроксогруппани) кандай атомлар — металлар ё металлмаслар атоми билан бирикишига боглик булиши маълум. Масалан, асослар хам, кислоталар х,ам гидроксогруппага эга. Лекин бу модда ларнинг хоссалари турлича. Органик бирикмаларда хам гидроксил группалар кандай атомлар ёки атомлар группаси билан бирикишига караб турли хоссаларга эга булиши мумкин. Буни биз кейинчалик курамиз. (Органик химияда анорганик химиядан фарк килиб, ОН атомлар группаси хамон гидроксиль группа деб аталади).  Л. М. Бутлеровнинг органик моддалар тузилиш назариясининг ахамияти. Инсоният тарихида ихтиролари бутун дунё ахамиятига эга булган олимлар унча куп эмас. Органик химия сохасида хизматлари бундай такдирланадиган олим Александр Михайлович Бутлеровдир. У ишлаб чиккан назария маълум булган хамма органик моддаларнинг молекула тузилишини ва хоссаларини тушунти-рибгина колмай, номаълум ва янги моддаларнинг мавжудлигини, уларни синтез килиш йулларини олдиндан айтиб бсриш имконини берди. А. М. Бутлеровнинг органик моддаларнинг тузилиш назариясини кашф этилганига 120 йилдан ортик вакт утган булса кам, бутун дунёда то шу вактгача кимёгарлар уз ишларида ундан фойдаланадилар. Фаннинг янги ютуклари бу назарияни тулдирмокда ва унинг асосий маъносини турри эканлигига янги-янги тасдикларни топмокда. Масалан, атомлардаги электрон харакатининг хозирги замон тушунчаси бу назария асосидаги химиявий бирикмаларда атомлар ва атомлар группаларининг узаро таъсирини, асли маъносини ва химиявий богларнинг хосил булиши ва узилиши мохиятларини очиб беради. Органик бирикмаларда химиявий богларнинг электрон табиати Органик бирикмаларнинг анорганик бирикмалардан фарки шундаки, органик бирикмалар молекула, тузилишига эга. Улар молекулаларидаги атомлар орасида бироз кутбланган ковалент бог булади. Органик бирикмалардаги бу боглар купгина анорга ник бирикмаларда булгани каби s— s , s — р, р — р электрон булутларининг копланиши натижасида хосил булади. δ ва π боглар хам хосил булиши мумкин (I, 144— 146-бетлар). Органик бирикмаларда хам анорганик бирикмаларда булгани каби гибридланиш ходисаси характерли (II, 91-бет). Анорганик бирикмаларда булгани каби, органик бирикмалардаги атомлар химиявий боглардаги кутбланганлигига караб кисман зарядлан-ган булади. Анорганик химияда бу зарядлар бутун еонлар билан ифодаланади ва оксидланиш даражаси деб аталади, (I, 151-бет- лар). Органик химияда эса кисман зарядланиш δ+ ва δ- харфлари билан ифодаланади. Электрон зичликнинг бир атомдан иккинчи атомга силжиши органик бирикмаларнинг электрон формулаларида, купинча (анорганик бирикмалардаги каби) умумий борловчи электрон жуфтларнинг силжиши билан, баъзан эса стрелка билан курсатилади. Сизга маълумки, химиявий реакциялар боришида атомлар ёки атомлар группаларининг кайта группаланиши содир булади. Бунинг натижасида мавжуд борлар узилиб янги борлар хосил булади. Ковалент богларнинг узилиш жараёни билан сиз галогенларнинг химиявий хоссаларини укишда танишгансиз (I, 161- бет). Органик моддалар иштирокида борадиган купгина реакцияларда хам, шунга ухшаш, борлар узилиши содир булади. Бу жараёнлар кейинрок конкрет реакцияларни урганишда куриб утилади. Таянч тушунчалар:  Валентлик,  Структура формула,  Изомерия,  Гибридланиш,  Оксидланиш даража,  Кимёвий бог. Фойдаланилган адабиётлар: 1. Кимё 10-синф. Рудзитис Г.Е. Фелдман Ф.Г. Тошкент Укитувчи 1994 2. Анорганик кимё 7-синф. С. Тешабоев, М.Нишонов Тошкент. Абу Али Ибн Сино нашриёти. 2001 й. 3. Олий укув юртларига кирувчилар учун химиядан масала ва машклар туплами. Хомченко 4. www.ziyonet.uz