Moddiy nuqtalar tizimi va ularning dinamikasi, saqlanish qonunlari - Физика - Рефераты

Moddiy nuqtalar tizimi va ularning dinamikasi, saqlanish qonunlari

Загружено в:

01.11.2023

Скачано:

0

Размер:

74.4453125 KB

Mavzu: Moddiy nuqtalar tizimi va ularning dinamikasi, saqlanish qonunlari Reja: 1. Inersial sanoq tizimlari, kuch, massa, harakat miqdori haqida. 2. Nyuton qonunlari. 3. Harakat tenglamalari .

Dinamika jismlar harakatini uning kelib chiqish sabablarini bilgan holda o’rganadi. Tajribalardan ko’rinadiki, Еrda yoki uni sirtiga yaqin masofada harakatlanuvchi xar qanday jism o’z-o’zicha to’xtaydi. Uning harakatini doim birday davom ettirish uchun unga ta'sir ko’rsatib turish kеrak. Bu nuqtai-nazar Aristotеl zamonidan Galilеy (1564-1642) gacha xukumronlik qildi. Galilеy, birinchi bo’lib, harakatni to’xtashi ishkalanish natijasi ekanini ko’rsatadi. U jism uzaro ta'sirsiz tug’ri chiziqli va tеkis harakatida bo’lishini, agar jismga ta'sir kursatilsa u tеzlanish olishini sеza bildi. Nyuton 1687 y bosilgan “Natural falsafaning matеmatik asoslari” kitobida Galilеy fikrlarini umumlashtirib, to’ldirdi va dinamikaning uchta qonuni taklif etdi. Nyutonning birinchi qonuni. Jism o’zining tinch holatini yoki to’g’ri chiziqli tekis harakatini tashqaridan boshqa jismlar ta’sir etmaguncha saqlab qoladi. Jismlarni o’zining tinch holatini yoki to’g’ri chiziqli tekis harakatini saqlab qolish xususiyati, jismlarning inersiya xususiyati deb ataladi. Shuning uchun, Nyutonning birinchi qonuni, inersiya qonuni deb ham ataladi. Mexanik harakat nisbiydir va uning xususiyatlari sanoq tizimiga bog’liq bo’ladi. Nyutonning birinchi qonuni istalgan sanoq tizimida bajarilavermaydi, shuning uchun bu qonun bajariladigan sanoq tizimlari inersial sanoq tizimlari deb ataladi. Boshqa sanoq tizimlariga nisbatan o’zining tinch holatini yoki to’g’ri chiziqli tekis harakatini saqlay oladigan sanoq tizimlari inersial sanoq tizimlari bo’laoladi. Koordinata boshi Quyosh markaziga joylashgan geliotsentrik sanoq tizimini juda katta aniqlik bilan inersial sanoq tizimi deb hisoblash mumkin. Uning koordinata o’qlari o’rganiladigan planeta yoki yulduzlarga yo’naltirilgan bo’ladi. Xuddi shu holat uchun, Yer bilan bog’langan sanoq tizimi inersial sanoq tizimi bo’laolmaydi, chunki Yer nafaqat Quyosh atrofida, hattoki o’zining o’qi

atrofida ham aylanishini hisobga olish zarur. Ammo Yerdagi mexanikaviy harakatlar uchun Yer bilan bog’liq bo’lgan sanoq tizimini inersial sanoq tizim deb hisoblash mumkin. Tajribalardan ma’lumki, bir xil ta’sir ostida turli jismlar o’zining harakat tezligini bir xil o’zgartirmaydi, boshqacha qilib aytganda, har xil tezlanish qiymatlariga ega bo’ladilar. Tezlanish faqat ta’sir kuchiga bog’liq bo’lmay, jismning o’zini xususiyatiga, ya’ni massasiga ham bog’liqdir. Jismning massasi – materiyaning asosiy xususiyatlaridan biri bo’lib, uning inersial va gravitatsiyaviy xususiyatlarini belgilaydi. Inersial massa jism inertligining o’lchov birligi bo’lib, inertlikni o’zi esa, jismning o’z holatini saqlab qolish xususiyatidir. Nyutonning birinchi qonunidagi ta’sirni ta’riflash uchun kuch tushunchasini kiritish zarurdir. Tashqi kuch ta’sirida jism o’zining harakat tezligini o’zgartiradi, tezlanishga ega bo’ladi yoki o’zining shakli va o’lchamlarini o’zgartirishi mumkin – deformatsiyalanadi. Demak kuch ikki xil ta’sirga egadir: dinamik va statik. Vaqtning har bir belgilangan momentida, kuch o’zining qiymati, fazodagi yo’nalishi va qaysi nuqtaga qo’yilgani bilan xarakterlanadi. Shunday qilib, kuch vektor kattalik bo’lib, boshqa jism yoki maydonlarning, jismga mexanikaviy ta’sirining o’lchovi bo’laoladi. Nyutonning ikkinchi qonuni. Nyutonning ikkinchi qonuni – ilgarilanma harakat dinamikasining asosiy qonuni bo’lib, tashqi qo’yilgan kuch ta’sirida moddiy nuqta yoki jismning mexanikaviy harakati qanday o’zgarishini tushuntirib beradi. Moddiy nuqta yoki jismga har xil kuchlar ta’sir etganda, tezlanish qo’yilgan kuchlarning teng ta’sir etuvchi qiymatiga proporsionaldir. a ∼ F , (m = const ) , (1)

Turli jismlarga bir xil kuch ta’sir etsa, ularning olgan tezlanishlari har xil bo’ladi. Jismning massasi qancha katta bo’lsa, uning inertligi shuncha yuqori bo’ladi va olgan tezlanishi kichik bo’ladi. a∼ 1 m , (F = const ), (2) (1) va (2) – ifodalardan foydalangan holda, kuch va tezlanish vektor kattalik ekanligini hisobga olib, quyidagi ifodani yozishimiz mumkin: ⃗a= K ⃗F m , (3) (3) – formula Nyuton ikkinchi qonunining matematik ifodasidir. Moddiy nuqtaning olgan tezlanishi, ta’sir etuvchi kuch yo’nalishiga mos kelib, shu kuch moddiy nuqta massasining nisbatiga tengdir. Nyutonning ikkinchi qonuni faqat inersial sanoq tizimlari uchun o’rinlidir. «XB» tizimida proporsionallik koeffitsiyenti K birga teng. U holda: ⃗a= ⃗F m yoki ⃗F = m ⃗a= m d⃗υ dt , (4) ⃗F= d(m ⃗υ) dt , (5) ⃗P= m ⃗υ vektor kattalik , tezlik yo ’ nalishi bo ’ yicha yo ’ nalgan bo ’ lib , harakat miqdori – impuls deb ataladi . ⃗F = d ⃗p dt , (6)

Moddiy nuqta harakat miqdorining vaqt bo’yicha hosilasi jismga ta’sir etuvchi kuchga tengdir.1N = 1кg ⋅mеtr sеk 2 Nyutonning uchinchi qonuni. Moddiy nuqtalarning o’zaro ta’siri xarakterini Nyutonning uchinchi qonuni bilan ifodalash mumkin. Moddiy nuqta yoki jismlarning bir-biriga ta’siri, o’zaro ta’sir kuchlari xarakteriga ega, bu kuchlar moduli bo’yicha teng bo’lib, bir-biriga qarama-qarshi yo’nalgan: ⃗F1=− ⃗F2 , (7) Musbat va manfiy zaryadlar bilan zaryadlangan m 1 va m 2 massali jismlar bir- biriga tortishishgandagi o’zaro ta’sirni ko’rib chiqaylik ( 8 - rasm ). 8 - rasm. Zaryadlangan jismlarning o’zaro ta’siri ⃗F1 va ⃗F2 kuchlar ta ’ sirida jismlar ⃗a1 va ⃗a2 tezlanishlarga ega bo ’ ladilar . Nyutonning ikkinchi qonunini quyidagicha yozish mumkin: ⃗F1= ⃗a1m 1 , ⃗F2= ⃗a2m 2 , (8) m 1⃗a1= − m 2⃗a2 yoki ⃗a1= − a2 m 2 m 1 , (9) O’zaro ta’sir etuvchi jismlarning olgan tezlanishlari massalariga teskari proporsional va bir-biriga qarama-qarshi yo’nalgan bo’ladi.

Impulsning saqlanish qonuni Agar moddiy nuqtalar tizimiga ta’sir qilayotgan tashqi kuchlarning geometrik yig’indisi nolga teng bo’lsa, ko’rilayotgan tizim berk tizim deyiladi, ya’ni ⃗F c= ∑ i=1 n ⃗F i= 0 bo’lsa, ⃗P c= ⃗P 1+ ⃗P 2+ ......+ ⃗P n= const (1) bo’ladi. Bu ifoda tizim inersiya markazi impulsining saqlanish qonuni deb ataladi. Berk tizimdagi jismlar impulslarining geometrik yig’indisi o’zgarmas bo’lib qoladi. Endi ⃗F c≠ 0 bo’lib, uning biror 0X o’qiga proyeksiyasi nolga teng bo’lsa, ya’ni d ⃗P x dt = 0 bo’lsa, impulsning shu o’qqa proyeksiyasi o’zgarmas bo’lib qoladi ⃗P x= const . Bu holat (og’irlik kuchi maydoni ta’siridagi jism harakati) gorizontga burchak ostida otilgan tosh yoki otilgan o’q harakatida namoyon bo’ladi. Bu holda tizimning natijalovchi impulsi ⃗P c≠ 0 bo’lib, faqat uning х o’qiga proyeksiyasi o’zgarmas holda saqlanadi. Masalan, jismning erkin tushishida impulsning gorizontal х ўқи yo’nalishidagi tashkil etuvchisi

⃗Px= constbo’lib, vertikal u o’qi yo’nalishidagi tashkil etuvchi ⃗Py esa uzluksiz o’zgara boradi.

Adabiyotlar: 1. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darsligi, Toshkent.: Aloqachi 2013 y. 2. K.P.Abduraxmanov, O’.Egamov “Fizika kursi” darslik, Toshkent, “O’quv ta’lim metodikasi” 2015 y. 3. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 1 4. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 2 5. Савельев И. В. Курс физики. М.: Наука 1989 т. 3 6. Савельев И. В. Сборник вопросов и задач по общей физик е . М.: АСТ. Астрель. 2005. С.320. 7. К.П.Абдурахманов, Ў.Эгамов “ Физика курси” дарслиги, Тошкент, 2010 й. 8. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.496 (1том) 9. П.А.Типлер, Р.А.Ллуэллин Современная физика (Лучший зарубежный учебник в двух томах) М. Мир.2007.С.416 (2том) 10. Трофимова Т.И. Курс физики.М.Высшая щкола 1999.С.543 Интернет сайтлар: 1. www.ziyonet.uz ; 2. www.estudy.uz ; 3. www.fizika.uz ; 4. www.elearning.uz ; 5. www.bilim.uz ; 6. www.edx.uz ; 7. www.my.estudy.uz ; 8. www.conrsera.org.uz ;

Похожие

Moddiy nuqtalar tizimining dinamikasi

Saqlanish qonunlari

Mexanikada saqlanish qonunlari

Moddiy nuqta dinamikasi

Moddiy nuqta va moddiy nuqtalar tizimining impuls momеnti