logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Физика
  4. Moddiy nuqta va qattiq jism ilgarilanma harakatining dinamikasi

Moddiy nuqta va qattiq jism ilgarilanma harakatining dinamikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

189.5 KB
Скачать
Moddiy nuqta va qattiq jism ilgarilanma harakatining dinamikasi Reja: 1. Inersiya qonuni. Inersial sanoq tizimi. Kuch. 3. Massa. 4. Moddiy nuqta dinamikasining asosiy qonunlari. 5. Impulsning o&#39;zgarish qonuni. 6. Massa markazi va uning harakat qonuni. 7. O&#39;zgaruvchan massali jism harakati 1-§. Inersiya qonuni. Inersial sanoq tizimi. 1. Klassik dinamika asosida Nyutonning birinchi marta 1687 yilda chop etilgan &#34;Natural falsafaning matematik asoslari&#34; asrida ta&#39;riflangan uchta qonuni yotadi. Bu qonunlar mexanika so р asidagi Nyuton va shu kabi uning buyuk o&#39;tmishdoshlari va zamondoshlari I.Kepler, G.Galiley, X.Gyuygens, R.Guk va boshqalar tomonidan aniqlangan alo р ida tajribalar va nazariy й onuniyatlarning olamshumul umumlashtirilgan natijasidir. Nyuton dinamikaning birinchi qonuni sifatida Galiey aniqlagan qonunni qabul qildi. Nyutonning birinchi qonuni: Barcha jismlar tinch holatini yoki to’g’ri chiziqli tekis harakatini toki tashqi ta&#39;sirlar uning bu holatini o&#39;zgartirishga majbur qilmaguncha saqlaydi. Nyutonning birinchi qonuni, tinch holat yoki to’g’ri chiziqli tekis harakat o&#39;zini ushlab turish uchun xech qanday tashqi ta&#39;sirni talab etmasligini isbotlaydi. Bu bilan jism dinamikasining inertlik deb ataluvchi maxsus xossasi sodir bo&#39;ladi. Mos ravishda Nyutonning birinchi qonunini inertsiya qonuni, tashqi ta&#39;sirlardan xolis jism harakatini esa inertsiya bo&#39;yicha harakat deyiladi. Nyuton birinchi qonunining yuqoridagi ta&#39;rifidan, birinchidan jism deformatsiyalanmaydi, ya&#39;ni u absolyut qattiq va ikkinchidan tashqi ta&#39;sir bo&#39;lmaganda ilgarilanma harakat qiladi deb faraz ?ilingan. Lekin tajribalarning ko&#39;rsatishicha qattiq jism inertsiyasi bo&#39;yicha tekis aylanishi ham mumkin. Agar Nyutonning birinchi qonunida jism haqida emas, balki o&#39;zining ta&#39;rifiga ko&#39;ra na deformatsiyalanishi, na aylanishi mumkin bo&#39;lmagan moddiy nuqta to’g’risida gapirilsa barcha bu tanbexlarga ehtiyoj yo&#39;qoladi. Shuning uchun keyinchalik biz bu qonunning quyidagi ta&#39;rifidan foydalanamiz: Moddiy nuqta tinch holatini yoki to’g’ri chiziqli tekis harakatini toki tashki ta&#39;sir uni bu holatdan chiharmaguncha saqlaydi. 3. Biz mexanik harakat va uning tabiati deyarli sanoq tizimini tanlanishiga bog’liqligi to’g’risida gapirib o&#39;tdik. Shuning uchun: Nyutonning birinchi qonunida qaysi tinch va to’g’ri chiziqli harakat to’g’risida gapirilyapti. Bu qonunni saqlanishi uchun qanday qilib sanoq tizimini tanlashimiz kerak. Javobni faqat tajribadan olish mumkin. Ta&#39;kidlanishicha, Nyutonning birinchi qonuni hamma sanoq tizimlarida ham bajarilavermaydi. Masalan, harakatsiz kema kayutasining tekis polida turgan shar, kema tinch turgan suvga tekis va to’g’ri chiziqli harakatlansa unga boshqa jism tomonidan xech qanday ta&#39;sir bo&#39;lmasa ham u pol bo&#39;ylab harakatga kelishi mumkin. Buning uchun kema yo&#39;nalishini yoki yurish tezligini o&#39;zgartishiini boshlashi, ya&#39;ni tezlanish bilan harakat boshlashi etarlidir. Sanoq tizimi, unga nisbatan bajarilayotgan inertsiya qonuni inersial sanoq tizimi deyiladi. Tabiiyki, agar bunday sanoq tizimini ko&#39;rsatib bo&#39;lmaganda edi, u holda, Nyuton birinchi qonunining o&#39;zini barcha ma&#39;nosi yo&#39;qolgan bo&#39;lur edi. Shunday qilib, Nyuton birinchi qonunining ikkita tasdiqi bor: birinchidan hamma jismlarning inertlikka xos xususiyati bor, va ikkinchidan, sanoq tizmini inersial deb (ko&#39;rsatishimiz) ta&#39;kidlashimiz mumkin. Har qanday inertsiya sanoq tizimlariga nisbatan tashqi ta&#39;sirlardan holi bo&#39;lgan moddiy nuqta nolga teng tezlanishga ega bo&#39;lishi kerak. Shuning uchun, har qanday ikkita inersial sanoq sistemasi yo o&#39;zaro harakatlanmaydi yoki bir-biriga nisbatan to’g’ri chiziqli tekis ilgarilanma harakatlanishadi. 4. Geliotsentrik sanoq tizimini juda yuqori darajadagi aniqlikda inersial deb hisoblash mumkinligini tajribalar ko&#39;rsatgan. Bu sistemaning koordinata boshi quyosh sistemasining massa markaziad joylashgan, o&#39;qlari esa uzoqdagi uchta, masalan, koordinata sistemasi o&#39;qlari o&#39;zaro perpendikulyar qilib tanlangan yulduzlar yo&#39;nalishida o&#39;tkazilgan. Asosan Yerning sutkalik aylanishi tufayli Yer bilan bog’langan laboratoriya sanoq sistemasi noinersial bo&#39;ladi. Ammo bu aylanish juda sekin. Shuning uchun aksariyat amaliy masalalarda va 6-bobda ko&#39;riladigan effekt hisobga olmasa ham bo&#39;ladigan kichik, shuning uchun laboratoriya sanoq sistemasini etarli darajada aniqlik bilan inersial deb hisoblash mumkin. Alohida nisbiylik nazariyasida ko&#39;rsatiladiki, inersial sanoq sistemasi faqatgina mexanikada asosiy rol o&#39;ynamasdan, shuningdek fizikaning boshqa bo&#39;limlarida har qanday fizik qonunning matematik yozuvi hamma inersial sanoq sistemasida ko&#39;rinishi bir xil bo&#39;lishi kerak. Bundan buyon biz alohida ta&#39;kidlanmagan sanoq sistemasidagina foydalanamiz. Moddiy nuqtaning inersial sanoq sistemasiga nisbatan harakati tavsifnomasi asoslari 6-bobda ko&#39;rib o&#39;tiladi. 2-§. Kuch. 1. Mexanikada bir jismning boshqasi bilan mexanik ta&#39;sirlarini o&#39;lchovi sifatida kuch deb ataluvchi vektor kattalik kiritiladi. O&#39;zaro mexanik ta&#39;sirlar bi-biri bilan tegib turgan jismlarda (masalan, urilishda, ishqalanishda, jismlarni bir-biriga bosilganda va xakozolarda) va o&#39;zaro uzoqda joylashgan jismlarda amalga oshishi mumkin. Materiyaning alohida shakli jism zarrachalarini br sistemada ushlab turuvchi va ta&#39;sirning oxirgi tezligini bir zarrachadan boshqasiga uzatilishi fizik maydon yoki maydon deyiladi. Uzoqdagi jismlarning o&#39;zaro ta&#39;siri gravitatsion va elektromagnit maydonlar (masalan, planetalarning quyoshga tortilishi, zaryadlangan jism va zarrachalarning tokli o&#39;tkazgich bilan o&#39;zaro elektromagnit ta&#39;siri va hakozolar) bilan o&#39;zaro bog’liq ravishda amalga oshadi. Kuch tushunchasidan foydalanib, odatda mexanikada qilayotgan jismning kuchlar ta&#39;siridagi harakati va deformatsiyasi to’g’risida so&#39;z yuritiladi. Buning uchun albatta har bir kuch bu kuch bilan ta&#39;sirlashuvchi qandaydir aniq jism yoki maydon bilan har doim mos keladi. Agar kuch to&#39;liq berilsa, uni moduli F, fazodagi yo&#39;nalishi va qo&#39;yilish nuqtasi ko&#39;rsatiladi. Kuch yo&#39;nalishi bo&#39;yicha ketgan to’g’ri chiziqni kuchning ta&#39;sir chiziqi deyiladi. Vaqt o&#39;tishi bilan o&#39;zgarmaydigan kuchning moddiy nuqtaga ta&#39;sir maydonini turg’un maydon deyiladi. Maydon turg’un bo&#39;lishi uchun uni hosil qilgan jismlar berilgan masalada foydalanilgan inersial sanoq sistemasiga nisbatan tinch holatda bo&#39;lishlari kerak. Kuchni o&#39;lchash ya&#39;ni qabul qilingan kuchlar birligiga solishtirish masalan, xuddi elastik jism deformatsiyasidagi mexanik ta&#39;sirlarning hosil bo&#39;lishiga asoslanib aniqlash mumkin. Bu printsip prujinali dinamometrlarga asoslanganligi maktab fizika kursidan ma&#39;lum. Lekin kuchning qiymatini prujinali dinamometr yordamida aniqlashda ayrim tushunchalar zarur bo&#39;ladi. Bunday dinamometrdan foydalanishda dinamometr prujinasining o&#39;qi bo&#39;ylab ta&#39;sir etuvchi va shu kuchga mos keluvchi prujinaning X cho&#39;zilishi (yoki qisilishi)dagi F kuchlar moduli orasida quyidagicha chiziqli bog’lanish mavjud F = kx (1) Bu yerda k prujinaning elastiklik xossalariga bog’liq proporsionallik koeffitsienti. So&#39;ralyapti: kuchlarni o&#39;lchashni bilmay turib (1) munosabatni to’g’riligiga qanday ishonch hosil qilish mumkin? Buning uchun dinamomoetrga navbat bilan ikkita har xil modulli lekin yo&#39;nalishi bo&#39;yicha bir xil F 1 va F 2 kuchlar (masalan, dinamometrga ikkita har xil yuk osish bilan) so&#39;ngra bir vaqtda F 1 va F 2 kuchlar bilan ya&#39;ni F 3 =F 1 + F 2 kuch bilan ta&#39;sir etiladi. Mos holda prujina deformatsiyasini X 1 , X 2 va X 3 bilan belgilaymiz. (1) dan:2 1 2 1 3 3 X X k F F k F X      ekanligi kelib chiqadi. Tajribada topilgan X 1 , X 2 va X 3 - larning qiymatini bu formula bilan mosligi (1) munosabatning haqqoniyligini bilvosita tasdig’idir. Tajriba ko&#39;rsatadiki, prujinaga uncha katta bo&#39;lmagan kuch bilan ta&#39;sir etganda u etarlicha kichik X deformatsiyalanadi, u holda (1) Guk qonuni yuqori darajadagi aniqlik bilan bajariladi. 3. Tajribalar ko&#39;rsatadiki, n jismning birdan bir M nuqtasiga bir vaqtda qo&#39;yilgan F 1 , F 2 va F 3 - kuchlarning mexanik ta&#39;siri ularning geometrik yig’indisiga butunlay ekvivalent (teng) bo&#39;lgan va o&#39;sha M nuqtaga qo&#39;yilgan F kuchning ta&#39;siriga teng:   n i iF F 1Bilamizki, F 1 , F 2 va F 3 kuchlar jismning har xil nuqtalariga qo&#39;yilsa bu holda uning ta&#39;sirini yuqorida ko&#39;rib o&#39;tilgan kuch F bilan almashtirib bo&#39;lmaydi. Shuning uchun bunday keng tarqalgan F kuchning nomini &#34;natijaviy&#34; yoki &#34;teng ta&#39;sir etuvchi&#34; kuch deb bu faqat moddiy nuqta uchungina taalluqli ekanligini bilishimiz kerak. Absolyut qattiq jismda kuchning qo&#39;yilish nuqtasini shu kuchning ta&#39;sir etish chiziqi bo&#39;ylab ko&#39;chirish mumkin, ya&#39;ni kuchni qimirlamas (mahkamlangan) vektor demasdan, balki, uni siljuvchi (sir’anuvchi) kuch deb harashimiz mumkin. 4. Biz ko&#39;rayotgan prujinali dinamometr bilan kuchni o&#39;lchash usuli statik usullar qatoriga kiradi. U bilan o&#39;lchanayotgan kuch aniq kuch bilan (masalan, dinametrning etalon prujinasi tomonidan ta&#39;sir etayotgan) muvozanatlashadi. Shuning bilan birga jismga kuchning ta&#39;siri nafaqat statik, shuningdek, dinamik ya&#39;ni jismning mexanik harakati holatining o&#39;zgarishiga mos holda paydo bo&#39;lishi mumkin. Shuning uchun bitta etalon jism haraktining o&#39;lchanayotgan kuch va qabul qilingan birlik kuch bilan yuzaga keladigan o&#39;zgarishini taqqoslash yo&#39;li bilan kuchlarni o&#39;lchashning dinamik usuli, ham bo&#39;lishi mumkin. Lekin bu usulni amalda qo&#39;llash uchun kuch ta&#39;siri ostidagi jismlar harakatining o&#39;zgarish qonunlarini oldindan bilish zarur. Moddiy nuqta uchun bunday qonun Nyutonning ikkinchi qonunidir. Bunga asoslanib albatta kuchlarni o&#39;lchashni odatda va amalda qilingandek bajariladi. Ko&#39;p hollarda kuchni bunday o&#39;lchash usuli umuman birdan-bir mumkin bo&#39;lgan usuldir (masalan, planetalarning quyoshga tortilish kuchini, elektromagnit maydondagi elektronlar protonlar va boshqa zaryadlangan zarrachalarning ta&#39;sir kuchini o&#39;lchash uchun). Lekin Nyutonning ikkinchi qonunini o&#39;zini o&#39;rnatishda u bilan bog’liq bo&#39;lmagan kuchlarni o&#39;lchash usulidan foydalanish lozim bo&#39;lgan. Lekin Nyutonning ikkinchi qonunini o&#39;zini o&#39;rnatishda u bilan bog’liq bo&#39;lmagan kuchlarni o&#39;lchash usulidan foydalanish lozim bo&#39;lgan. 5. Jismning ko&#39;chishiga xech qanday chegara qo&#39;yilmagan bo&#39;lsa bunday jismni erkin jism deyiladi. Erkin jism fazodagi mumkin bo&#39;lgan hamma holatlarni egallaydi va har qanday vaziyatda harakatlanadi. Masalan, uchayotgan kosmik kema yoki samolyot, suv qatlamida (ostida) suzayotgan suv osti kemasi erkin jism bo&#39;ladi. Ko&#39;p hollarda jismni erkin debbo&#39;lmaydi. Ya&#39;ni ularni mumkin bo&#39;lgan holat va harakat vaziyatlariga u yoki bu chegara qo’yishni mexanikada bog’lanishlar (birikish) deyiladi. Masalan: elektrostantsiyadagi turbina va elektr generatori rotori faqat aylanishi mumkin, kompressor tslindridagi porshen faqat ilgarilanma harakatlanadi, tramvay va poezd faqat rels bo&#39;ylab, qolgan yerdagi transportlar - faqat er sirti bo&#39;ylab ko&#39;chish mumkin. Bog’lanish erkin bo&#39;lmagan ya&#39;ni ma? kamlangan yoki u bilan tegib turgan jismga boshqa jismlarning bevosita ta&#39;siri yordamida amalga oshiriladi (masalan, podshibniklar, tsilindr devori, relslar, yo&#39;l qoplamalari va boshqalar). Erkin bo&#39;lmagan jismlarning yoki ularning sistemasini yurish-turishini o&#39;rganish uchun mexanikada erkinlik prinsipidan foydalaniladi: Erkin bo&#39;lmagan jism (yoki jismlar sistemasini) ni mos keluvchi kuch bilan, bog’lanishini amalga oshirish bilan, unga jismning ta&#39;sirini almashtirish bilan xuddi erkin jism deb qarash mumkin. Bunday kuchlar bog’lanish reaktsiyalari deyiladi, jismga ta&#39;sir etuvchi qolgan kuchlar aktiv kuchlar deyiladi. Shunday qilib, og’irlik kuchi ta&#39;siri ostida harakatlanayotgan, cho&#39;zilmaydigan ipga osilgan noerkin sharning harakati haqidagi masala, ozod bo&#39;lish printsipi yordamida, og’irlik kuchidan tashhari reaktsiya kuchi ta&#39;sir etadigan erkin sharning harakati haqidagi masalaga keladi. Ozod bo&#39;lish printsipi to’g’ridan-to’g’ri jismlarning bir-biri bilan o&#39;zaro mexanik ta&#39;sirining o&#39;lchovi singari kuchning o&#39;zini bevosita ta&#39;rifidan kelib chiqadi. Axir bog’lanishni amalga oshiruvchi jismlar ko&#39;rilayotgan jismlarga aynan bog’lanish reaktsiyalariga mos kelgan kuchlar bilan ta&#39;sir etganlgi uchun uning harakatini chegaralaydi. Bog’lanish reaktsiyasining aktiv kuchdan farqi faqat shundan iboratki, erkin harakat qilmayotgan jism to’g’risidagi masalada aktiv kuchning qiymati odatda oldindan ma&#39;lum bo&#39;ladi (masala qo&#39;yilishida berilgan bo&#39;ladi), bog’lanish reaktsiyasining qiymatlari oldindan noma&#39;lum bo&#39;ladi. Uni masalani echish davomida topish kerak. Shunday qilib, bu kuchlar orasida xech qanday printsipal farq yo&#39;q. Topilgan bog’lanish reaktsiyasining qiymati shunday bo&#39;lishi kerakki, ya&#39;ni aktiv kuch va bog’lanish reaktsiyasi ta&#39;siri ostidagi &#34;erkin&#34; jism harakati erkin bo&#39;lmagan jismga qo&#39;yilganining chegarasi bilan to&#39;liq mos tushishi kerak. Masalan, (qiya tekislikdan) sirpanib tushayotgan jismga ikkita aktiv kuch ta&#39;sir qiladi: og’irlik kuchi va sirpanishdagi ishqalanish kuchi tekislikdagi normal reaktsiya kuchini ko&#39;rib chiqishda biz jismga &#34;erkinlik&#34; berishimiz mumkin. Lekin ko&#39;rsatilgan kuch ta&#39;sir ostida qiya tekislikka &#34;tashlangan&#34; jism shu tekislikka parallel harakatlanadi. Bundan buyon kuch ta&#39;siri ostidagi jismlarning harakat qonunlarini ko&#39;rishda biz doimo erkinlik printsipidan foydalanamiz. Boshqacha so&#39;z bilan buni har safar oldindan izoxlamasdan ya&#39;ni ko&#39;rilayotgan jismni har doim erkin yoki &#34;ozod qilingan&#34; jism deb hisoblashimiz mumkin. Qayerda zarur bo&#39;lsa, hammasiga mos holda jismga ta&#39;sir etayotgan kuch qatoriga, shuningdek aktiv kuch va bog’lanish reaktsiyasini ularning alomatlari orasida qandaydir farq hosil qilmasdan kiritishimiz mumkin. 6. Erkin moddiy nuqta: uchta 0X, 0Y va 0Z koordinata o&#39;qi bo&#39;ylab uchta o&#39;zaro bir-biriga aloqasiz (bog’lanmagan) ko&#39;chishni hosil qilish mumkin. Moddiy nuqta qiya tekislikda o&#39;zaro bog’lanmagan faqat ikkita ko&#39;chishni hosil qiladi, ya&#39;ni uning koordinatalari har doim bog’lanishning bitta shartini qiya tekislik tenglamasini qanoatlantirish kerak. Mexanik sistemaning mumkin bo&#39;lgan bir-biriga bog’liq bo&#39;lmagan ko&#39;chishlarning soniga shu sistemaning erkinlik darajalari soni deyiladi. Shunday qilib, erkin moddiy nuqta uchta erkinlik darajasiga ega, qiya tekislik yoki biron bir boshqa tekislik bo&#39;ylab uzilmasdan sirpanayotgan moddiy nuqta esa ikkita erkinlik darajasiga ega. 3 - §. Massa. 1. Dinamikaning asosiy masalasi jismga qo&#39;yilgan kuch ta&#39;sirida uning mexanik harakati qanday o&#39;zgarishini aniqlashdan iborat. Tajribalar ko&#39;rsatadiki, tezlanishga ega bo&#39;lgan F kuch ta&#39;siri ostidagi erkin jism o&#39;zining tezligini o&#39;zgartiradi. Bu tezlanish kuchga proportsional bo&#39;lib uning yo&#39;nalishi bilan mos tushadi:F k а 1  (2) bu yerda k 1 proporsionallikning musbat koeffitsienti bo&#39;lib, umuman aytganda kuch va tezlanish birligini tanlashga bog’liq bo&#39;lgan va har bir aniq jism uchun bir xil bo&#39;lmagan doimiylik. (2) munosabatni o&#39;ta tasdiqlanishi bu jismning inertlik xossasiga ega ekanligi. Axir jism inertlikka ega bo&#39;lganligi tufayli o&#39;zining tezligini birdaniga emas sekin oxirgi tezlanish beruvchi kuchlar ta&#39;siri ostida o&#39;zgartiradi. Mexanikada jismning inertligini o&#39;lchovi sifatida jismning massasi m musbat skalyar kattalik kiritiladi. Jismning inertligi qancha katta bo&#39;lsa unga mos holda uning massasi m ham katta bo&#39;ladi, bir xil va bitta F kuch ta&#39;sirida u shuncha kichik tezlanishga ega bo&#39;ladi. Shuning uchun (2) dagi ekanligidan va fizik kattaliklarning hamma birliklar sistemasida koeffitsienti k 0 =1 ekanligini hisobga olib m F a (3) m k 1 1 koeffitsentning berilgan jismlar uchun doimiyligidan jismning massasi - uning harakat holatiga, uning fazodagi joylashuvidan unga boshqa jismlarning ta&#39;sir etishi yoki etmasligiga bog’liq bo&#39;lmagan-doimiy kattalik. Bir va bir xil kuch ta&#39;siri ostidagi ikki jismning m 1 va m 2 massalarini solishtirishi uchun uning а 1 v а а 2 tezlanishlarini solishtirish etadi. (3) 2 1 2 1 a a m m  dan kelib chiqadi. 3. Tajribalar ko&#39;rsatishicha massa additiv kattalik: jismning massasi uning barcha qismlarining massalarining yig’indisiga teng. Mos ravishda ixtiyoriy mexanik sistemaning massasi xayolan shu sistemani juda ham mayda bo&#39;lakchalarga bo&#39;lib yuborgandagi hamma moddiy nuqtalarning massalarining yig’indisiga teng. Odatda jismning massasi etalon jism (tosh) ning massasiga solishtirish ya&#39;ni shaynli tarozida tortish yo&#39;li bilan aniqlanadi. Bu usul erkin tushayotgan jismlar uchun eksperimentlardan aniqlangan quyidagi qonuniyatga asoslangan: er sharining bitta nuqtasida hamma jismlar bir xil g tezlanish bilan erkin tushadi. Jismlarning erkin tushishi yagona kuch-jismning og’irlik kuchi R ta&#39;sirida sodir etiladi, shuning uchun (3) ga binoan m P g (4) va ikkita jism massalarining nisbati 1 2 1 2 P P m m  . 4. Jismlarning inertligini qator tajribalar yordamida namoyish qilish mumkin. Shunday tajribalardan ikkitasini ko&#39;raylik: Tajriba 1. Stolning gorizontal tekisligida yotuvchi qog’oz varaqining uchiga shisha kolba qo&#39;yilgan. So&#39;ngra varaqning boshqa uchidan ushlab stol bo&#39;ylab sekin-asta tortiladi. Bu bilan qo&#39;yilgan kolba qog’oz bilan birgalikda stol bo&#39;ylab siljiydi. Agar qog’ozni siltov bilan tortsak u holda qog’oz kolba ostidan sug’urilib chiqib kolba stol ustida turishini davom ettiradi. Kolbaning bu ikki holatdagi xatti- xarakati bevosita inertlik bilan bog’liq. Kolbani stolga nisbatan harakatga keltirish uchun unga gorizontal yo&#39;nalishda F=m a kuch qo&#39;yilishi kerak, bu yerda m - kolba massasi, a-o&#39;nga beriladigan tezlanish. Bu kuch rolini qog’oz varag’i bilan kolba orasidagi ishqalanish kuchi F ishq o&#39;ynaydi. Lekin, maktab kursidan ma&#39;lumki, mgf Fишк 0  , bu yerda f - ishqalanish koeffitsienti. Shu sababli agar qog’oz varag’iga beriladigan tezlanish a 1 katta bo&#39;lmasa ( а 1 <0f g), u holda tinchlikdagi ishqalanish kuchi kolbaga o&#39;shanday tezlanish berishga etarli bo&#39;lgani uchun kolba qog’oz bilan birgalikda harakatlanadi. Agar qog’oz varaqining tezlanishi a 1 juda katta bo&#39;lsa, u holda kolba sirpanishdagi ishqalanishi kuchi ta&#39;sirida 1 0 a gf а   tezlanishga ega bo&#39;ladi. Vaqt oraligi juda ham kichik bo&#39;lgani uchun bu vaqtda qog’oz kolba ostidan su?urilib chiqib, amalda kolba bilan birga xarakatlanishga ulgurmay joyida qoladi. Tajriba Chizma qog’ozidan qirqib olingan ikkita bir xil aylana shaklidagi qog’ozni shtativga mahkamlangan gorizontal sterjenga bir xil balandlikda osilgan. Bu har ikkala aylana qog’ozning teshigiga ingichka va uzun yog’och planka uchlarini kiritib unga gorizontal holda osilib turadigan qilib joylashtiramiz. So&#39;ngra og’ir metall sterjen bilan yog’och plankaning o&#39;rtasiga toki qog’oz aylanalardan biri yirtilmaguncha va planka polga tushguncha sekin-asta bosa boshlaymiz. Yana yangidan qog’oz aylanalar va plankani sterjenga osib o&#39;sha metal sterjen bilan plankaning o&#39;rtasiga birdaniga uramiz. Bu holda planka sinadi lekin qog’oz aylanalar butunligicha holadi, ya&#39;ni plankaning inertligi tufayli qisqa vaqtdagi urilish uning uchlariga etib borib qog’oz aylanani yirtishga ulgurmaydi. 4-§. Moddiy nuqta dinamikasining asosiy qonunlari. 1. (3) tenglama kuch ta&#39;siri ostidagi chekli o&#39;lchamli jism harakatini o&#39;zgarishini jism deformatsiyalanmayotgan va ilgarilanma harakatlanayotgan sharoitlardagina ifodalaydi. Aks holda jismning har xil nuqtalarini tezlanishlari bir xil emas va jism harakatining o&#39;zgarishini butunlay jismning tezlanishi a yagonaligidan foydalanib tavsiflab bo&#39;lmaydi. Chekli o&#39;lchamli jismlardan farqli moddiy nuqtalar uchun (3) tenglama to’g’ri. Shuning uchun moddiy nuqta harakatining asosiy qonunini xuddi matematik yozuv sifatida harash kerak: moddiy nuqtaning tezlanishi uni yuzaga keltirayotgan kuchga to’g’ri proportsional, yo&#39;nalishi bir xil va moddiy nuqtaning massasiga teskari proportsional. Nyuton mexanikasida moddiy nuqtaning massasi vaqt t ga bog’liq emas, tezlanish esa dt dV a , bu yerda V-nuqta tezligi. Shuning uchun (3) tenglamani quyidagi shaklda qayta yozamiz. F mv dt d ) ( (5) yoki F dt dP  (6) R vektori moddiy nuqta massasini uning tezligiga ko&#39;paytmasiga teng bo&#39;lib, moddiy nuqta impulsi deyiladi. Nazariy mexanikada (shuningdek, undan oldinroq fizikada) mv vektor harakat miqdori deyiladi. Moddiy nuqtaning impulsi - uning dinamik xarakteristikalarining keraklilaridan biridir. Moddiy nuqta dinamikasining asosiy qonuni (5) yoki (6) shaklida yozilgan bo&#39;lib, u tasdiqlaydiki, ya&#39;ni Moddiy nuqta impulsining o&#39;zgarishi tezligi unga ta&#39;sir etayotgan kuchga teng. Bu tasdiq va tuzum, xozirgi zamon terminalogiyasiga binoan, Nyuton ikkinchi qonunining ma&#39;nosini ifodalaydi. Nyutonning o&#39;zi dinamikaning ikkinchi qonunini quyidagicha ifodalagan (akad A.N.Kro’lov tarjimasidan): &#34;harakat miqdorining o&#39;zgarishi berilgan xarakatlantiruvchi kuchga to’g’ri proportsional va to’g’ri chiziq bo&#39;ylab shu kuch ta&#39;siri tomon yo&#39;nalgan&#34; Moddiy nuqta dinamikasining asosiy qonuni klassik mexanikada sababiyat printsipini ifodalaydi, ya&#39;ni vaqt o&#39;tishi bilan harakat holatining va moddiy nuqtaning fazodagi holatini va unga kuch ta&#39;sirining o&#39;zgarishlari orasida bir xil ma&#39;noga ega bo&#39;lgan bog’lanish o&#39;rnatiladi. Bu qonun moddiy nuqtaning boshlang’ich holatini (qandaydir vaqtning boshlang’ich momentidagi uning korrdinata va tezligini) va unga ta&#39;sir etayotgan kuchni bilan holda moddiy nuqtaning xoxlagan kelguvsi vaqt momentidagi xolatini xisoblashga imkon beradi. 3. Tajriba dalillarini umumlashtirishga asoslanib Nyuton mexanikasining muhim printsipi ya&#39;ni kuchlar ta&#39;sirining mustaqillik printsipi quyidagicha ta&#39;riflanadi: Agar moddiy nuqtaga bir vaqtda bir qancha kuch ta&#39;sir etsa, u holda ularning har biri moddiy nuqtaga shunday tezlanish bilan ta&#39;sir etadiki, xuddi boshqa kuch bo&#39;lmagandek. Shunday qilib, m massaga ega bo&#39;lgan moddiy nuqta unga qo&#39;yilgan F 1 , F 2 , ….., F n kuchlarning bir vaqtdagi ta&#39;siri ostida a tezlanish oladi:, 1 1 1 1 m F F m m F a a n i i i n i n i i           (7) bu yerda   n i iF F 1 - natijaviy kuch. Bu kuch shu kabi moddiy nuqtaning tezlanishi, bir-biri bilan tutash bo&#39;lgan tekisliklarda yotadi va uni bu tekislikda ikkita - trayektoriyaga urinma F t va normal F n tashkil etuvchiga ajratadi: nF F F   t (7) dan nuqtaning urinma va normal tezlanishlari mos holda quyidagiga teng m F a m F a n n  ,t t (7`) F n normal kuch, shuningdek an normal tezlanish egrilik trayektoriyasining markaziga tomon yo&#39;nalgan. (1.23) dan ko&#39;rinadiki, , , 2 2 R m F R n m F n n     (8) bu yerda R - moddiy nuqta trayektoriyasining egirilik radiusi, - uning tezligi. (1.22) ga asosan, .V dt d m dt d m ma F   t t t     4. Ayrim xususiy hollarni ko&#39;ramiz: 1) F t vektori V tezlik yo&#39;nalishiga mos tushadi. - nuqta tezlanuvchan harakat qiladi     0 dt d ; 2) F t vektori V tezlik yo&#39;nalishiga harama-harshi - nuqta sekinlanuvchan harakat qiladi     0 dt d ; 3) F t = 0 - nuqta tekis harakat qiladi     0 dt d ; 4) F t = 0, bo&#39;lsa F n =const - nuqta doimiy egrilik radiusi (R=const) bilan trayektoriya bo&#39;ylab ya&#39;ni, aylana bo&#39;ylab-yassi trayektoriya bo&#39;lgan holda vint chizig’i bo&#39;ylab - fazoviy trayektoriya bo&#39;lgan holda tekis ( =const) harakatlanadi. 5. Moddiy nuqta dinamikasining asosiy qonuni (6) ni quyidagi shaklda qayta yozamiz Fdt dP  (10) Fdt vektorni juda ham kichik dt vaqt oraligidagi uning ta&#39;siri F kuchning elementar impulsi deyiladi. Shunday qilib moddiy nuqta dinamikasi va kuchlarning mustaqillik printsipidan quyidagi kelib chiqadi. Kichik dt vaqt oraligida moddiy nuqta impulsining o&#39;zgarishi ana shu moddiy nuqtaga ta&#39;sir etayotgan shu vaqt oraligidagi hamma natijaviy kuchlarning elementar impulsiga teng. (10) ni integrallab oxirgi vaqt oraliklari t=t 1 dan t=t 2 =t 1 + D t gacha moddiy nuqta impulsining o&#39;zgarishidan quyidagini topamiz:    2 112 t t Fdt Р Р (11) (11) tenglamani o&#39;ng tomonida turgan intergal D t=t 2 -t 1 vaqt oraligidagi F kuch impulsini ifodalaydi. Agar moddiy nuqtaga doimiy F kuch ta&#39;sir etsa, u holda ) ( 1 2 1 2 t t F Р Р    (11`) Kuch o&#39;zgaruvchan bo&#39;lgan holda ) ( 1 2 1 2 t t F P P     (11``) bu yerda <F> - bu t 1 dan t 2 gacha vaqt oraligidagi o&#39;zgaruvchan kuchning o&#39;rtacha qiymati, ya&#39;ni shunday doimiy kuchki, ko&#39;rilayotgan vaqt oraligidagi impuls o&#39;zgaruvchan F kuchning impulsiga teng. 5-§. Impulsning o&#39;zgarish qonuni. 1. Kuzatuv va tajriabalarning guvohlik berishicha ikkita jismning bir-biri bilan mexanik ta&#39;siri doimo ularning o&#39;zaro ta&#39;siridan kelib chiqadi. Agar 2-jism 1- jismga ta&#39;sir etsa, u holda albatta bu bilan 1-jism o&#39;zining navbati bilan 2-jism jismga ta&#39;sir etadi. Shunday qilib, masalan, elektrovozning boshlovchi qildiragiga rels tomonidan elektrovoz harakati tomon yo&#39;nalgan tinchlikdagi ishqalanish kuchi ta&#39;sir etadi. Bu kuchlarning yig’indisi elektrovozning tortish kuchini hosil qiladi. O&#39;z navbatida boshlovchi g’ildirak teskari tomonga yo&#39;nalgan tinchlikdagi ishqalanish kuchi bilan relsga ta&#39;sir qiladi. Jismlarning o&#39;zaro mexanik ta&#39;sirlarini miqdoriy tavsifini Nyuton tomonidan uning dinamikasining uchinchi qonunida berilgan: &#34;Ta&#39;sir har doim bor va u teng teskari yo&#39;nalgan teskari ta&#39;sirga teng, boshqacha, ikkita jismning o&#39;zaro ta&#39;siri bir-biriga o&#39;zaro teng va harama-harshi yo&#39;nalgan&#34;. 12 21 F F   (12) bu yerda F 21 - ikkinchi jismga birinchi jism tomonidan ta&#39;sir etuvchi kuch, F 21 -birinchi jismga ikkinchi jism tomonidan ta&#39;sir etuvchi kuch. Bundan buyon biz ikkita moddiy nuqta uchun ifodalangan Nyutonning uchinchi qonunidan foydalanamiz: Ikkita moddiy nuqta modullari bo&#39;yicha teng va bu nuqtalarni birlashtiruvchi to’g’ri chiziq bo&#39;ylab harama-harshi tomonga yo&#39;nalgan kuch bilan bir-biriga ta&#39;sir etadi. Nyutonning uchinchi qonuni uning birinchi va ikkinchi qonunlari bilan birgalikda alo?ida moddiy nuqta dinamikasidan ixtiyoriy mexanik sistema dinamikasiga o&#39;tishga imkon berdi. n ta moddiy nuqtadan tashkil topgan mexanik sistemani ko&#39;rib chihamiz. Nyutonning ikkinchi qonuni (5) ga muvofi? sistemaning I-nchi moddiy nuqtasi uchun, i i i F V m dt d ) ( (13) Bu yerda mi va V i - lar i-nchi nuqtaning massa va tezligi, F i - hamma ta&#39;sir etuvchi kuchlar yig’indisi. Ko&#39;rilayotgan mexanik sistemaga kirmagan hamma jismlarni tashqi jismlar deb ataymiz. Muvofiq ravishda tashqi jismlar tomonidan jismga ta&#39;sir etayotgan kuchlarni tashqi kuchlar, sistema o&#39;zining qismlarini o&#39;zaro ta&#39;sir kuchlariga ichki kuchlar deyiladi. U holda (13) tenglamadagi F i kuchni tashqi va ichki kuchlarning yig’indisi ko&#39;rinishida berish mumkin:  n k ikташк ii F F F 1 (14) bu yerda - sistemaning I-nchi nuqtasiga ta&#39;sir etayotgan barcha tashqi kuchlarning teng ta&#39;sir etuvchisi; F ik - bu nuqtaga k-nchisi tomonidan ta&#39;sir etayotgan ichki kuch. (14) ifodani (13) ga qo&#39;ysak:   . 1   n k ik ташкi ii F F V m dt d (13`) hamma n ta moddiy nuqta uchun yozilgan (13`) tenglamani chap va o&#39;ng qismlarini qo&#39;shib quyidagiga ega bo&#39;lamiz:             n k ik n i ташкi n i ii n i F F V m dt d 1 1 1 1 (15) Nyutonning uchinchi qonuniga asosan sistema I-nchi va k-nchi nuqtalarining o&#39;zaro ta&#39;sir kuchi modul bo&#39;yicha teng va yo&#39;nalish bo&#39;yicha harama-harshi: F ki = - F jk , demak F ik + F ki =0 va sistemadagi hamma ichki kuchlarning yig’indisi      n k ik n i F 1 1 0 (16) Sistemaga ta&#39;sir etayotgan hamma tashqi kuchlarning yig’indisi,   n k ташкi ташк F F 1 (17) tashqi kuchlarning bosh vektori deyiladi. Mexanik sistemaning impulsi (harakat miqdori) deb, bu sistemadagi hamma moddiy nuqtalar impulslarining yig’indisiga teng bo&#39;lgan P vektoriga aytiladi:  . 1 1 ii n i n i i V m P P       (18) Yig’indini differentsiyalashning ma&#39;lum qoidasiga asosan, ) ( 1 1 ii n i ii n i V m dt d V m dt d dt dP      (19) Shunday qilib, (15)-(19) dan quyidagi kelib chiqadi ташк F dt dP (20) Bu tenglama mexanik sistema impulsining o&#39;zgarish qonunini ifodalaydi. Mexanik sistemaning impulsidan vaqt bo&#39;yicha olingan hosila sistemaga ta&#39;sir etuvchisi tashqi kuchlarning bosh vektoriga teng. 3. Misol sifatida ilgarilanma harakatlanayotgan oddiy mexanik sistema - qattiq jismni ko&#39;rib chihamiz. Jism ilgarilanma harakatlanganda xayolan jismni mayda bo&#39;lakchalarga bo&#39;lganimizda hamma moddiy nuqtalar tezligi bir xil va V tezlikka teng. Shuning uchun jismning impulsi P=mV, bu yerda m - jism massasi. Bu holda (20) tenglamani xuddi ilgarilanma harakatlanayotgan qattiq jism dinamikasining asosiy qonuni deb harashamiz mumkin: ташкF mV dt d ) ( (21) yoki ташкF m a 1  (21`) bu yerda a - ilgarilanma harakatlanayotgan jism tezlanishi. 6-§. Massa markazi va uning harakat qonuni. 1. Dinamikada mexanik sistemaning massa markazi tushunchasidan keng foydalaniladi. Moddiy nuqtalar sistemasining massa markazi (inersiya markazi) deb, radius-vektori sistemaning barcha moddiy nuqtalari massalarini ularning radius vektorlariga ko&#39;paytmasining yig’indisini sistemaning to&#39;la massasiga nisbatiga teng bo&#39;lgan S nuqtaga aytiladi.   n i ii c r m m r 1 1 (22) bu yerda mi va ri - lar I-chi moddiy nuqtaning massa va radius vektori, n va  n i im m 1 -mos holda bu nuqtalarning sistemadagi umumiy soni va uning massalarining yig’indisi. Xususiy holda, agar radius-vektor massa markazi S dan (uni ri - bilan belgilaymiz) o&#39;tsa, u holda 0 1   n i iir m (22`) Shunday qilib, massa markazi-geometrik nuqta bo&#39;lib, uning uchun shu nuqtadan o&#39;tkazilgan radius- vektorlariga mexanik sistemani tashkil etuvchi barcha moddiy nuqtalar massalari ko&#39;paytmasining yig’indisi nolga teng. Sistemada massaning uzluksiz taqsimlanishi holida (masalan, jismning cho&#39;zilish hamda) sistema massa markazining radius-vektori   )( 1 m c rdm m r (22``) bu yerda r - massasi dm ga teng sistema kichik elementining radius-vektori, iltegrallash esa butunlay m massali jismning hamma elementlari bo&#39;ylab o&#39;tkaziladi. Mexanik sistema massa markazining tezligi shu sisiema impulsini uning massasiga bo&#39;lgan nisbatiga teng: m P v m m dt dr m m dt dr i n i i i n i i c         1 1 c 1 1 V (23) Mos holda sistema impulsi uning massasini massa markazining tezligiga ko&#39;paytmasiga teng: P=mVc. (20) tenglamaga P uchun bu ifodani qo&#39;yib, massa markazining harakati qonunini olamiz: ташк c F mV dt d ) ( (24) (24) ni (5) ga tenglashtirishdan ko&#39;rinadiki, Mexanik sistemaning massa markazi xuddi moddiy nuqta kabi xarakatlanadi, uning massasi esa sistemaning hamma massasiga teng va unga ta&#39;sir etayotgan kuch sistemaga qo&#39;yilgan tashqi kuchlarning bosh vektoriga teng. Bu qonun ko&#39;rsatadiki, sistema massa markazini tezligini o&#39;zgartirish uchun sistemaga tashqi kuch ta&#39;sir etishi zarur. Sistema qismlarining o&#39;zaro ta&#39;sir ichki kuchlari bu qismlar tezliklarini o&#39;zgarishini sodir etishi mumkin. (Masalan, snaryad portlaganda bir necha bo&#39;laklarga) ammo shar sistemaning iyig’indi impulsi va massa markazining tezligiga ta&#39;sir eta olmaydi. 3. Aytilganlarni namoyon qilish uchun hammaga yaxshi ma&#39;lum bo&#39;lgan misolni ko&#39;ramiz. Boshlang’ich holatda harakatlanmasdan ko&#39;lda tinch turgan suvdagi qayiqning uchidan oxiriga tomon odam yurib o&#39;tganda qayi suvga va qirg’oqqa nisbatan harama-harshi yo&#39;nalishda harakatlanadi. Agar qayiqning harakatiga suvning harshiligi bo&#39;lmaganda odam qayiqda yurishi bilan qayiq shunday siljir ediki, sistema massa markazi odam-qayiq qirg’oqqa nisbatan tinch qolar edi. haqiqatda esa suvlda harakatlanayotgan qayiqqa gorizontal tashqi kuch F suvning harshiligi ta&#39;sir etadi va qayiqning siljishi bir qancha kichik bo&#39;lishi seziladi. Shuning uchun odamning qayiq bo&#39;ylab yurishida sistema massa markazi F kuchi yo&#39;nalishida qirg’oqqa nisbatan ya&#39;ni odamning harakati yo&#39;nalishi tomon siljiydi. 4. Tashqi kuchlar ta&#39;sir etmaydigan mexanik sistemaga berk sistema deyiladi. Xech bo&#39;lmaganda hamma jismlarga tortish kuchlari ta&#39;sir etayotganligi uchun ham aniq gapiradigan bo&#39;lsak berk sistema bo&#39;lmaydi. Masalan, quyosh sistemasidagi jismga ta&#39;sir etuvchi tashqi tortishish kuchi jismlarning bir-biri bilan tortishish kuchiga nisbatan solishtirilganda hisobga olmaydigan darajada kichik. Shuning uchun etarli yuqori darajadagi aniqlik bilan quyosh sistemasini berk sistema deb hisoblash mumkin. Massa markazining harakat qonuni (24) dan quyidagi kelib chiqadi: yopiq mexanik sistemaning massa markazini tezligi V c vaqt o&#39;tishi bilan o&#39;zgarmaydi. Boshqacha so&#39;z bilan aytganda, yopiq sistemaning massa markazi inersial sanoq sistemasiga nisbatan yo tinch turadi yoki o&#39;zgarmas tezlik bilan harakatlanadi. Mexanikada sanoq sistemasi sifatida ko&#39;proq massa markazi ko&#39;rilayotgan sanoq sisemasiga nisbatan harakatlanmaydigan, sanoq sistemasida ilgarilanma harakatlanadigan massa markazi sistemasidan foydalanamiz. Yuqorida aytilganlardan ma&#39;lum yopiq mexanik sistema massa markazi inersialdir. Agar mexanik sistema yopiq bo&#39;lmasa va tashqi kuchning bosh vektori F ташк ¹ 0 u hol massa markazi tezligi V c ¹ const va massa markazi sistemasi bunday mexanik sistema uchun noinersialdir. 7-§. O&#39;zgaruvchan massali jism harakati 1. Nyuton mexanikasida jism massasi uning tezligiga bog’liq emas deb hisoblanadi. Ammo bu hamma joyda jism harakati davomida har doim uning massasi o&#39;zgarmasligini belgilmaydi. U tashqi muhit bilan jism orasida modda almashinuvi, ya&#39;ni, harakatlanayotgan jism tarkibining o&#39;zgarishi hisobiga o&#39;zgarishi mumkin. Masalan, aylanayotgan g’altak massasi kabelni o&#39;ralayotgan yoki undan bo&#39;shatib olinayotganlgiga mos ravishda ortadi yoki kamayadi. Raketada zaxiraga olingan yoqilg’i maxsuloti yonib bo&#39;lgandan so&#39;ng dvigatelning soplosi orqali tashlab yuboriladi va raketa massasi sekin-asta kamayib boradi. O&#39;zgaruvchan massali moddiy nuqta dinamikasining asosiy tenglamasini (shuningdek, jismning ilgarilanma harakat tenglamasini) birinchi bo&#39;lib I.V.Mesherskiy (1897) topgan. Sistemaning P impulsini kichik dt vaqtdagi o&#39;zgarishini o&#39;zgaruvchan massali ilgarilanma harakatlanayotgan jism va shu vaqt ichida undan ajralayotgan (yoki unga birlashayotgan) zarracha uchun quyidagicha yozamiz:dmv mv dv v dm m dP 1 ) )( (      Bu yerda m va V - lar jismning t vaqt momentidagi massa va tezliklari; dm va dv - kichik dt vaqt oraligidagi ularning o&#39;zgarishlari; V 1 - ajraluvchi zarraning ajralgandan keyingi (ularning umumiy massasi - dm>0) yoki birlashuvchi zarraning birlashguncha (ularning umumiy massasi dm<0) tezligi. Almashtirishlarni bajarib va boshqalariga nisbatan yuqori tartibli kichik bo&#39;lgan, dmdv hadni tashlab yuboribdm v v mdv dP ) ( 1    yoki udm mdv dP   (25) ifodani olamiz. Bu yerda U=V 1 -V - ajraluvchi zarraning ajralgandan keyingi (yoki birlashuvchi zarraning birlashguncha) tezligini o&#39;zgaruvchan massali jismga nisbatan, bu zarraning nisbiy tezligi deb aytiladi. (25) munosabatni impulsning o&#39;zgarish qonuni (20) ga qo&#39;yib, Mesherskiy tenglamasini olamiz: dt dm U F dt dV m ташк   (26) 3. Vektor kattalik dt dm U Fp (27) kuch birligiga ega bo&#39;lib, uni reaktiv kuch deyiladi. U jismdan ajraluvchi yoki unga birlashuvchi zarrachalarning mexanik ta&#39;sirlarini xarakterlaydi (masalan, raketadan oqib chiqayotgan gaz oqimini raketaga ta&#39;siri). Reaktiv kuchdan foydalanib uchish apparatlarini yaratish g’oyasini aytilganiga ancha bo&#39;lid. Shunday qilib, 1881 yil revolyutsioner narodnik N.M.Kibalchich shox Aleksandr II ni o&#39;ldirishda ayblanib, uni qatl etishdan oldinroq u tyurmada bo&#39;lganda reaktiv uchuvchi apparatlarini loyixasini tuzdi. Ammo bu loyixa tyurma arxivida yo&#39;qolib ketdi va birinchi bo&#39;lib faqat 1918 yilda chop etildi. Atoqli olim va kashfiyotchi K.E.Tsiolovskiy butunlay xayotini raketa texnikasi va raketani planetalararo aloqalarda qo&#39;llash masalalariga bag’ishladi. 1903 yildayoq u o&#39;zining chop etilgan maqolasida raketa harakat nazariyasini asoslari va suyuq yoqilg’i reaktiv dvigateli (SYoRD) to’g’risida chuqur fikrlar aytgan. Havo reaktiv dvigateli nazariyasini birinchi bo&#39;lib B.S.Stechkin (1924) ishlab chiqdi va chop etdi. 4. 1903 yilda Tsiolkovskiy birinchi bo&#39;lib, faqat birgina SYoRD ning tortish reaktiv kuchi ta&#39;sirida ya&#39;ni, xavo harshligi va gravitatsiya kuchlari bo&#39;lmaganda xarakatlanib raketa erishishi mumkin bo&#39;lgan maksimal tezlikni hisoblash formulasini chop etdi. Mesherskiyning (26) tenglamasidan F tashq =0, raketa harakati uchun quyidagi tenglamani yozamiz:dt dm U dt dV m   (28) bu yerda U-raketaga nisbatan o&#39;lchangan, raketa soplosidan oqib chiqayotgan yonish maxsulotining oqim tezligi. Agar raketaning boshlang’ich tezligi nolga teng, trayektoriya - to’g’ri chiziq bo&#39;lsa, u holda tezlik V va U - lar o&#39;zaro harama-harshi tomonga yo&#39;naladi. (28) dan raketa harakati yo&#39;nalishiga proektsiyada quyidagini olamiz: dt dm U dt d m    yoki m dm U d   (28`) Agar m 0 - raketaning boshlang’ich massasi, m * =m 0 - m t - hamma yoqilg’i yonib bo&#39;lgandan keyingi natijada dvigatel ishlab bo&#39;lgandan keyingi raketaning oxirgi massasi (m t - raketaning boshlang’ich paytidagi yoqilg’i va oksidlovchi modda bilan to&#39;lqizib qo&#39;yilgandagi yig’indi massasi), u holda raketaning maksimal tezligini (28) ni integrallash yo&#39;li bilan topish mumkin:       t   m m m u ёки m m u m dm u макс m m макс 0 0 * 0 ln ln * 0 (29) Bu formulani Siolkovskiy formulasi deyiladi, maks - raketaning xarakteristik tezligi deyiladi. Haqiqatan Yerning tortishi va atmosferaning aerodinamik harshiligining ta&#39;sirida yoqilg’i to&#39;liq yonib bo&#39;lgan paytda va dvigatelning ishlashi to&#39;xtaganda raketaning tezligi deyarli xarakteristik tezlik (29) dan kichik. Qator texnik qiyinchiliklar tufayli reaktiv va raketa texnikasining keng- ko&#39;lamda o&#39;sishi faqat ikkinchi jahon urushi davrida va asosan urush tamom bo&#39;lgandan keyin boshlandi. Reaktiv dvigatellarni aviatsiyada qo&#39;llash samolyotlarning tezligini, uchish uzoqligini va yuk ko&#39;tarish kabi xususiyatlarini bir necha marta ko&#39;paytirish imkonini berdi. Raketa texnikasi, uning asosida Yer sun&#39;iy yo&#39;ldoshlari, boshqariladigan kosmik kemalar, arbital va planetalararo stantsiyalarni uchirish mumkinligiga asos bo&#39;lib qoldi.

Похожие

Moddiy nuqta dinamikasi
Qattiq jism kinematikasi va dinamikasi
Qattiq jism kinematikasi va dinamikasi
Moddiy nuqta kinematikasi
Qattiq jism kinеmatikasi