Мароға ва Самарқанд расадхоналарининг илмий фаолияти - Физика - Рефераты

Мароға ва Самарқанд расадхоналарининг илмий фаолияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

105 KB

Мароға ва Самарқанд расадхоналарининг илмий фаолияти Режа: 1. Насриддин ат-Тусий Хулагухон сарйининг бош астрономи. 2. Тусийнинг Мароғадаги расадхонаси. 3. "Зиж Илҳоний" Ат-Тусий илмий ижодининг маҳсули. 4. Улуғбек ва унинг расадхонаси. 5. Улуғбек астрономик мактабининг шаклланиши. 6. "Зижи-жидиди-Кўрагоний" Улуғбек астрономик мактабидан ёдгорлик. 7. Улуғбек мактаби давомчилари.

Насириддин ат-Тусий – астроном Насриддин ат-Тусийнинг тўла исм-шарифи – Насриддин Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Муҳаммад ат-Тусий бўлиб, у Хуросоннинг Тус шаҳрида 1201 йилда туғилди. Тусий ёшлигида Бағдодда таълим олган машҳур Камолиддин Мусо ибн Юнусга шогирдликка тушади. Математика ва астрономиядан эришган билиалари меъёрига етгач, дастлаб Кўҳистоннинг Сертахт шаҳрининг ҳокими Насриддин Абдараҳимнинг саройида, сўнгра исмоилийлар сулоласи мамлакатининг тоғли районида жойлашган қалъаси – Аламутда мунажжимлик лавозимида ишлайди. 1256 йили мазкурмамлакат Чингизхоннинг невараси Хулогухон томонидан босиб олинди. Асир тушганлар орасида Насриддин ҳам бор эди. Бу даврда у 55 ёшда бўлиб, унинг астрономия, математика ва фалсафа фанлари бўйича эришган шавкати бутун шарққа таралган эди. Шу туфайли Хулогухон уни тезда асирликдан озод қилиб, саройга таклиф этди ва унга маслаҳатчи ва мунажжимлик лавозимларини инъом этди. Тусий Хулогухоннинг Бағдодга юришида ҳамроҳлик қилади, 1258 йили бу юришнинг оқибатида Бағдод халифалиги тор-мор қилинди ва салкам 500 йил халифалик қилган аббосийлар инқирозга учрайди. 1259 йили Насриддиннинг илтимосига кўра, Хулогухон жанубий Озарбайжоннинг пойтахти Мароғада (Табриз яқинида) расадхона қурдирди. Хулогухон саройга анчагина маърифатли кишиларни йиғади. Жумладан астроном мунажжимларни ҳам турли ҳарбий юришлар ва бошқа маъмурий тадбирларни амалга оширадиган омадли кунларини аниқлаш ва бундай кунларни олдиндан билдирадиган жадвал–гороскоп тузиб беришларини талаб этиб, саройга таклиф қилади. Мазкур жадвалларни тузиш маълум астрономик кузатишларни тақозо қиларди. Бундай кузатишларни уюштириш эса, ўз навбатида, яхши жиҳозланган расадхона қурдиришни талаб этарди. Афтидан, шундай мулоҳазалар Насриддин Тусий томонидан Хулогухонга уқтирилгач у Мароғада расадхона қуришга розилик берган деб қаралади.

Бироқ кейинчалик Насриддин Тусийнинг ғайрати ва шижоати сабаб булиб, бу расадхона XIII асрнинг йирик илмий марказига айланган ва тарихида учмас из колдирган. Марогада расадхона курилиши билан боглик бир накл юради. Бу ҳақида тарихчи Чалабий «Жохоннома» китобида шундай ёзилган эди: «Хужа Насриддин Марога шахрида астрономик расадхона куришга киришаётиб, унинг учун зарур булган маблаг ҳақида огиз очганда, Хулогу ундан: «Юлдузлар ҳақидаги фан хакикатдан хам шу кадар фойдалимики, унга расадхона қуриш учун шу қадар куп маблаг сарфлашга арзиса?» - деб сурабди. Шунда Насриддин: «Кимнидир хеч кимга билдирмай ушбу токка чикишга ва у ердан катта бир тоғорани пастга қараб думалатиб юборишга рухсат берсангиз»,- деб сурабди. Хулагу бунга рухсат бергач, шундай килишибди.Тогора тоғ чўққисидан пастга думалатилганда, у жуда кучли шовқин солиб пастга тушибди. Оқибатда Хулогухоннинг аскарлари орасида кучли ваҳима кутарилибди. Насриддин ва Хулогу бу ходисадан шубхасиз, хеч ташвишга тушишмабди. Шунда Насриддин Хулогуга шу сузлар билан мурожат қилибди: "Биз бу ҳодисанинг сабабини билар эдик ва шунинг учун ҳам ташвишланмадик, навкарлар эса бундан бехабар эдилар,шунинг учун хам улар куп бесаранжон булишди.Худди шунинг каби биз осмондаги ходисаларнинг сабабларини хам билсак эди,унда ерда хеч ташвиш билмай яшаверар эдик". Бу гаплар Хулогуга каттик таъсир килибди ва у расадхона қурилишига 20 минг динор пул ажратибди». ¡рта аср тарихчиси Рашиддиннинг маълум қилишича, расадхонанинг юзга якин ходими булган Тусийнинг Марогадаги астрономик расадхонаси урта асрларда ишлаган ва дунёга донги кетган энг йирик расадхоналардан булиб, унинг Шарк астрономияси ривожига қўшган хиссаси бекиёсдир. Франция Миллий кутубхонасида сакланаётган араб олими Ал- Ордизийнинг китобида Тусий расадхонасининг 10 та астрономик асбоблари ҳақида маълумот берилган.

Насриддин Тусийнинг вафотидан (1927 йилдан) кейин расадхонага унинг ўғли Садриддин Абул Ҳасан ибн Насриддин раҳбарлик қилди. Унинг иккинчи ўғли Аслиддин эса айни пайтда Парижда сақланаётган «Элхон зижи» нусхасини қўлда кучириб берганлиги тарихий манбалардан маълум. Мароға расадхонаси Самарқанд расадхонасидан 150 йиллар олдин қурилиб, ишга туширилганлиги туфайли, Улуғбек расадхонасининг қурилиши ва ишга тушурилишида Тусий расадхонасининг кўпгина ижобий тажрибаларидан, жумладан, илмий ишларни режалаштиришда ва олинган натижаларни таққослашда кенг фойдаланилади. Улуғбек ва унинг астрономия мактаби Улуғбек 1394 йилнинг 22 мартида Амир Темурнинг Эрон ва яқин Осиё мамлакатларига қилган буюк «беш йиллик» юриши даврида Озарбайжоннинг Султония шаҳрида қолдирган уғруғида дунёга келди. Темур бу юришда кўпинча карвонни (уғруқни) хотинлари билан (узига йўлдош бўладиганларидан ташқари) Султонияда қолдирарди. 1393/1394 йиллардаги карвоннинг тўхтатишида, унинг 17 ёшли ўғли Шохруҳнинг хотини, чиғатой зодагони Ђиёсиддин тарханнинг қизи Гавҳаршод унга ўғил невара ҳадя қилади. Айни пайтда Темурнинг аскарлари Месопотомияда (Ироқда) жанг қилишарди. 17 апрелда эса Султониядан етиб келган чопар, Темурни набира билан табриклади. Бу хушхабар сабаб бўлиб, Темур Мардин шаҳри аҳлига шафқат қилди ва солиқ тўловидан озод қилди. Астроном Г.Жалолов ўзининг «Шарқ адабиётидан ой календари» мақоласида Улуғбекнинг туғулиши тарихи баён қилинган қуйидаги маълумотларини келтиради. Тарихчи Шарафиддин Али Яздий ўзининг «Зафарнома» асарида Улуғбекнинг туғулиши ҳақида шундай ҳикоя қилади: «Тангри, жаҳон элларининг подшоси Шоҳруҳга ўғил ҳадя қилади. Янги

чақалоқ буюк, ҳосилдор ва серсув диёрида дунёга келди; янги «меҳмон« бахтли юлдуз остида туҳилди». Кейинроқ Шарафиддин Али Яздий Улуғбекнинг туғулишига бағишлаб, махсус боб ёзди, унда: "Улуғбек якшанба куни, хижрий 796 йил, жумадул- аввал ойининг 19 куни (куёш-хижрий тақвими) га кўра, ит йилининг фарвардин ойида Султония шаҳрида дунёга келди." Шундан сўнг қуйидаги мазмундаги 8 мисра шеър келтирилади: "Жаҳон султони Шоҳруҳга, худо, ой- юзли шахзодани совға қилди, Ой кутарилиб, ўзининг энг баланд нуқтасига эришгач, борлиқни Шарқда уфқдан кўтарилаётган Қуёш каби нурафшон этди. Билимдон мунажжимлар, туғулиш вақтини аниқлашга киришдилар ва бир вақтнинг ўзида эклиптикада ва горизонтда ётган нуқтанинг узунламасини, бошқача айтганда, туғулиш моментида чиқаётган биринчи уйнинг (горизонт устидаги осмоннинг ярим сфераси 15 даражадан қилиб 12 уйга бўлинади) узунламасини топдилар. Улар қолган уйларнинг ва сайёралар ўринларининг узунламаларини ҳам аниқладилар. Олинган маълумотлар асосида ажойиб бир қалам ёрдамида, оппоқ қоғозга (туғулиш моментида) чиқаётган нуқтага мос шоҳона гороскоп (тоъле) чиздилар". Ёшлик йилларида Улуғбекнинг турли соҳалар бўйича билимлари, савияси ва дунёқарашининг шаклланишида, шубҳасиз, унинг уғруқ билан турли мамлакатларга саёҳати, ўша даврнинг билимдон ва маданиятли аёнлари билан узлуксиз мулоқотда бўлиши, бобоси ҳузурида турли дипломатик учрашувларда иштирок этиши катта роль ўйнаган. Улуғбек Афлотун, Аристотель, Гиппарх, Ариабхата каби Юнонистон. Миср ва Ҳиндистон алломаларининг ва шарқ донишмандларидан, ал- Хоразмий, ал-Фарғоний, ал-Баттоний, Абул Вафо ал-Бузжоний, Абу Наср ибн Ироқ, ал-Фаробий, ал-Беруний, Абу Али ибн Сино, Умар Хайём, Маҳмуд ал-Чағминий ҳамда Насриддин Тусий каби олимларнинг илмий меросларидан кенг фойдалангани унинг сўнгги йиллар илмий фаолиятидан яхши кўринади. Улуғбекннг турли фанлар бўйича билимининг шаклланишида Амир Темир даврида саройга ишга таклиф этилган кўплаб

форсий математикларнинг зиёли ва олимларининг таъсири кучли бўлганини тасдиқловчи анчагина далиллар мавжуд. Улуғбекнинг математика ва астрономия соҳасидаги биринчи ўқитувчиси Салоҳиддин Мусо ибн Маҳмуд Қозизода Румий бўлгани тарихий манбалардан, жумладан, В.Бартольднинг асарларидан маълум. Улуғбекнинг тиббиёт фанларига, айниқса, астрономияга қизиқишида, сарой мунажжимлари Мавлоно Аҳмаднинг ҳам хизмати катта, деб тахмин қилади Ђ.Жалолов. Бироқ шуларга қарамай, олимлар Улуғбекнинг илму нужум билан бевосита мустақил шуғулланиши, юқорида эслатганидек, унга амир Шоҳмаликнинг отакалик қилган давридан сўнг, яъни мамлакатни бошқаришга мустақил киришишганидан кейин бошланган деб хулоса қиладилар. Самарқанд расадхонасининг бош "телескопи"- секстантнинг довруғи Темурийлар мамлакати худудидан чиқиб дунёга таралди. Археолог В.Л.Вяткин томонидан топилган расадхона қолдиқларини 1908 йилда ўрганиш бир-биридан 51 см узоқликда жойлашган катта айлана ёйи расадхонанинг бош инструменти-секстант эканлигини маълум қилди. Ёй бўйлаб жойлашган мармар плиталарга ўйиб ёзилган сонлар эса, кузатилаётган ёриткичларнинг баландликларини ўлчаш имконини берадиган даражаланган шкала эканлиги аниқланди. Кейинги тадқиқотлар ушбу меридиан ёйининг радиуси 40,2 м бўлганлигини тасдиқлади. Секстант ёйидаги ингичка ўйиқ чизиқлар билан белгиланган штрихлар ораси 70,2 см дан бўлиб у 1 градусга тўғри келади. 1 минутга тўгри келадиган секстант ёйи эса 11,7 мм ни ташкил қилади. Бош телескоп ёйининг узунлиги салкам 50 м га тенг. Унинг жанубий томонида жойлашган диоптр (туйнук) нинг ер сиртидан кўтарилган учи 28 м гача боради. В.Л.Вяткин қазилмалари, бу улкан асбобнинг қолдиғи (Кояга ўйилган чуқурликдаги қисми) жанубий томонда ер сатҳидан 11 м чуқурликкача бориши аниқлади. Ёйнинг остки четидп 90 градусли белги бўлиб, ундан ер сатхигача 45 см градусли ёйни

ташкил қилади. Ер сатҳидан бироз пастда ёй узилган жойда 57 градусли ёй белгиси туширилган ёй белгиси топилди. Бироқ шуниси қизиқки топилган мармар плиталарда абжад хҳисобида ёй градусларининг белгилари 57 градусдан 80 градусга қадар сонлар ҳарфий белгилар айланачалар ичида келтирилган бўлиб, ёй минути ва секунди белгиларини акс эттирган мис ҳалқани кийдириш учун мармар четида ариқча ҳам мавжуд бўлгани ҳолда 80 градусдан 90 градусгача бўлган 10 даражали ёйда минут ва секунд ёйлари акс эттирилган мис пластинкалари учун ариқчалар йўқ. мазкур асбобнинг ер сатҳидан устки қисмидаги ёй узунлиги қандай узунликда бўлганлигиҳамон муаммо бўлиб, М.Е.Массоннинг ёзишича ёйнинг бу қисмига тегишли 19 ва 20 дан 21 гача ҳарфий белгилар битилган плиталар топилган. Ҳощирга қадар 27 градусдан 57 градусгача сонлар битилган плиталар топилганича йўқ. 19 градусдан сўнг 0 градусгача хусусида шуни айтиш мумкинки, асбоб ёйининг бу қисми аниқ бўлганлигини тасдиқловчи бирор далил топилганича йўқ. Самарқанд шароитида осмон экваторининг горизонтга оғмалиги 50 градус атрофида. Қуёшнинг кўринма йўли текислигининг осмон экваторига оғмалиги 23 градус 26 минут бўлганидан Самарқандда Қуёшнинг баландлиги йил давомида 26,5 градусдан 73,5 градусга қадар (туш пайтида) ўзгаради. Ой орбитаси текислигининг эклиптикага оғмалиги 5 градус 9 минутлигини этиборга олсак Самарқандда Ойнинг баландлиги 21,5 градусдан 78,5 градусгача (кульминациясида) ўзгариши маълум бўлади. Сайёралардан Уторуд (Меркурий) орбитаси текислигининг эклиптика текислигига оғмалиги 7 градусни ташкил қилади. Бинобарин Самарқанд осмонида унинг баландлиги 19,5 градусдан 80,5 градусгача ўзгаради. Бундан кўринадики Самарқанд осмонида Қуёш, Ой ва бошқа сайёраларни кузатиш учун секстант ёйининг 19 градусдан 0 градусгача қисмининг бўлишига зарурат йўқ экан. Улуғбек расадхонаси бош инструменти ёйининг даражаланган, яъни 19 градусдан 80 градусгача бўлган ишчи қисми айлана узунлигининг тахминан

6 дан 1 қисми эканлигини эътиборга олиб уни секстант бўлган дейиш мумкин. "Зижи Кўрагоний" ҳақида ¡рта асрда ишга тушган барча расадхоналар ўз олдига Қуёш, Ой ва оддий кўз билан кўриш мумкин бўлган 5 та сайёранинг юлдузлар фонидаги ҳаракатларини ўрганиш; астрономик кузатишлар асосида астрономик доимийликларнинг қийматларини ҳисоблаб топиш; мазкур ёриткичларнинг ўринларини вақт бўйича акс эттириш; шунингдек Қуёш ёки Ой тақвимларига тегишли жадваллар ва бошқа ёрдамчи астрономик жадвалларни ҳисоблаш, юлдузларнинг коордианаталари, айрим йирик шаҳарларнинг географик коордианаталарини аниқлаб, уларни жадвалда акс эттириш каби вазифаларни қўярди. Бинобарин ўрта аср расадхонлари фаолиятининг катта қисми олинган кузатиш материаллари асосида жадваллар тузишга сарфлади. Мазкур жадваллар одатда "зиж" деб юритилар эди. Форс олимларининг қўлёзмаларида бу атама VII асрдан бошлаб учрайди. Ҳусусан Мухаммад ал- Хоразмий ўзининг асосий астрономик асарини Бағдод халифи Маъмунга бағишлаб "зиж ал-Маъмуний", Умар Хайём Исфахон султони Маликшоҳга бағишлаб "зиж ал-Маликшоҳий", Н.Тусий Хулагухонга бағишлаб "зижи Илхоний", Ђиёсиддин Коший эса Улуғбекнинг отаси Шохрухга бағишлаб "зижи Хақоний" деб атаган эди. Улуғбек расдхонаси фаолиятининг маҳсули "зижи жадиди Кўрагоний" номи билан дунёга танилди. "Зижи жадиди Кўрагоний" сўз бошидан, назарий қисмдан ва жадваллардан ташкил топган бўлиб жами 430 саҳифани ташкил этади. "Зиж"нинг жадвалларсиз матнли қисми 60 саҳифани, қолган 370 саҳифаси эса астрономик, триогометрик, географик ва астрологик жадваллардан ташкил топган. Суз боши атиги 2 саҳифадан иборат бўлиб, унда расадхонанинг ташкил қилиниши ва "зиж"ни тайёрлашда иштирок этган олимлар ҳақида гап боради. Назарий қисм эса 4 бўлимдан (мақоладан) иборат бўлиб, биринчи бўлим ўша

пайтда асосий тақвимлардан ҳисобланган ҳижрий, Ездигерд, Жалолий (У.Ҳайём асос солган). Хитой ва уйғур тақвимлари ҳамда уларнинг биридан иккинчисига ўтиш ҳақидаги хисоб-китобларни ўз ичига олади. Иккинчи бўлим сферик ва амалий астрономия масалалалридан таркиб топиб ёриткичларнинг азимутларини, Маккага томон йўналишни аниқлашни ҳамда ерда аҳоли пунктларининг географик узунлама ва кенгламаларини ҳисоблааш усулларини баён қилади. Учинчи бўлим Қуёш, Ой ва бошқа сайёраларнинг ҳаракат назарияларига бағишланган бўлиб, уларнинг астрономик узунлама ва кенглама бўйича ўринларини аниқлаш ва у билан боғлиқ ҳодисалар хусусан Қуёш ва Ой тутилишлари ҳақида гап боради. Туртинчи бўлим эса унча катта бўлмай, "Бошқа астрономик ишлар ҳақида"ги маълумотларга, жумладан бир неча саҳифаси астрологияга оид жадваллар тузишга бағишланган. 430 саҳифали "Зижи Кўрагоний"нинг атиги 5 фоизи юлдузлар жадвалини ташкил қилади. Маълумки Самарқанд олимлари ўз олдларига Қуёш, Ой ва сайёраларни системалар асосида астрономиянинг доимийликларини-эклиптиканинг экваторга оғиш бурчагини, йиллик прецессия катталигини, юлдуз йилининг узунлиги ва шу каби бошқа катталикларнинг аниқ қийматларини топиш вазифаларини қўйга эдилар. "Зиж" жадвалларинг қариийб 80 фоизи Қуёш, Ой ва сайёраларга бағишланган. Турли астронмик ҳодисалар айниқса Қуёш ва Ой тутилишларини олдиндан аниқлаш мақсадида мазкур тутилишлар кузатиладиган шаҳарларнинг координатларини аниқлаш зарурати туғилади. "Зиж"да 247 шаҳар ва аҳоли пунктларининг координатлари келтирилган. Улардан қанчаси бевосита Самарқандда аниқланганлигини айтиш қийин, чунки уларнинг кўпчилиги Н.Тусийнинг "Зижи Илҳоний"сида ҳам келтирилган. "Зижи Кўрагоний"нинг назарий қисми Ђиёсиддин Коший томонидан дастлаб форс тилида сўнгра рааб тилида ёзилганлигини маълум қилади шарқшунос олим Г.Жалолов. араб тилида ёзилган "Зиж"нинг охирги

саҳифасида: "Кўчиришни...Самарқандда расадхонаси бўлган Улуғбек султоннинг ўғли мавлоно Султон якунлади. Уламоларинг уламоси бизнинг Аш-шайхимиз улуғ ас-Саид Гиёсиддин Жамшиднинг арабча "Зижи"нинг нусхасига янги расадхона эгасининг набираси муҳаррирлик қилган",-деб ёзилган. Расадхона, Ђиёсиддин Коший ва Қозизода Румий вафотидан сўнг Али Қушчи раҳбарлигида то 1447-48 йилларга қадар актив фаолият кўрсатганидан дарак берувчи далиллар мавжуд. Қозизода Румий Улуғбекнинг математика ва астрономия соҳалари бўйича биринчи устозларидан ҳисобланган Румий Кичик Осиенинг, янъи Румнинг Бурс шаҳрида 1360 йилларда қози оиласида дунёга келган. ¡з юртида астрономия ва матиматикадан етарлича кенг билимга эришган Румий Ҳуросондалик кезларида маркази Самарқанд бўлган Мовароуннаҳрда математиканинг ривожланганлиги ҳақида эшитиб Самарқандга йул олади. Машҳур «Асар ал- Боқия»нинг муаллифи Солиҳ Зокийнинг маълум килишича, Румий Самарқандга XIV асирнинг охирги ўн йиллигида келган. Тарихчи Васифий Румийнинг маълум қилишича, Румийнинг маълумоти ҳақида шундай хикоя қилади. Унинг ёзишича, Улуғбек мадрасасининг биринчи мударриси мавлоно Муҳаммад Хавофий булган Мадраса қурилишининг якунланиши арафасида, Улуғбек мадрасага ким мударрислик қилиши ҳақида сўрашганда, у «...барча фанлар буйича етарли маълумотга эга бўлган кишини излиймиз», - деб жовоб берган. Қозизода Румий Самарқандда Улуғбекнинг бобоси Темур саройида астроном бўлиб ишлаган мавлоно Аҳмаддан дарс олиб, ўзининг илму нужума бўйиа олдиндан эришган билимларини тўлдирган. Ҳижрий йил ҳисоби билан 808 йил (1405-1406 йиллар)да "Ажаб ал-Мандур фи ахбори

Темур" ("Темур ҳақида қизиқарли хабарлар") китобининг муаллифи Ибн Арабшоҳга ўзи тузган ва сайёраларнинг ҳолатларини акс қилган 200 та жадвали ҳақида ёзгани маълум. Айрим тарихий манбаларга кўра, Румий 1420 йиллардаёқ Улуғбек мадрасасининг математика ва астрономия шуъбасига раҳбарлик қилган. 30- йилларнинг бошларида унинг маърузаларини эшитиш учун Алишер Навоийнинг устози ёш Абдураҳмон Жомий ташриф буюрганини ҳам тарихий манбалар маълум қилади. Машғулотларнинг асосий предмети қилиб Румий XII – XIII асрларда ўтган хоразмлик машҳур риёзиётчи, астроном ва врач Маҳмуд ибн Муҳаммад ибн Умар ал-Чағминийнинг "Ал-Мулаххас фил- ҳайъа" ("Астронмиянинг қиқача баёни") асарига ўзи ёзган шарҳларни олган эди. Румийнинг "Шарҳ ал-Чағманий"дан ташқари ""Ал-Мажистий"нинг баёнига шарҳ", "Астрономия фани ҳақида рисола", "Синус-квадрант ҳақида рисола", "Астрономия ва геометрия ҳақида рисола" ва "Арифметика ҳақида рисола" каби асарлари бизгача етиб келган бўлиб, бу асарларнинг кўпчилиги Истамбул, Берлин, Лондон, Теҳрон ва Санкт-Питербург кутубхоналарида ҳозиргача сақланади. Румийнинг қачон вафот қилганлиги ҳақида аниқ маълумот тарихий манбаларда ҳозирча учрамаган. Гиесиддин Жамшид Коший Улуғбек саройининг иккинчи буюк алломаси Ђиёсиддин Жамшид Ибн Маъсуд Ибн Махмуд ал-Коший бўлиб, у Кошон (Эрон) да туғилган. Бу ўлка Темур томонидан 1387 йилда забт этилган эди. Ђиёсиддин Жамшид Самарқандга Кошондан ташриф буюрган. Кошонда яхши таълим олиб, Ироқнинг кўп шаҳарларини кезган ва Самарқандга келгунга қадар риёзиёт ва астраномиядан етарлича маълумотга эришгани, унинг бу соҳалар бўйича ёзган асарларидан маълум бўлади. 1408, 1409 ва 1410 йилларда рўй берган

Ой тутилишларини кузатиб, уларнинг тафсилотларини олимнинг Шоҳруҳ (Улуғбекнинг отаси) га бағишлаб 1414 йилда битган «Зижи Хаконий» дар такмил «Зижи Элхоний» асарида келтирилган. Шундан шарқшунос академик Бартольд, Коший Хиротда Шоҳруҳнинг саройида ҳам ишлаган бўлса керак, деб тахмин қилади. Мазкур Ой тутилишининг ҳақиқатдан рўй берганлиги немис астраноми Т.Опполцернинг «Тутилишлар канони» (1887 йили чоп этилган) китоби тасдиқлайди. Қозизода Румий расадхонанинг иккинчи раҳбури Жамшид Кошийга жуда юқори баҳо бериб шундай дейди: "Менинг фахрли укам, давримизнинг нодири ... ал-Коший номи билан донғи кетган Ђиёсиддин Жамшид ибн Маъсуд ҳандаса ва алжабрнинг баъзи теоремаларига таянган ҳолда синус 1 даражанинг қийматини аниқ ҳисоблаш усулини ихтиро қилди". Бу масалан ҳал қилиш учун илгари кўп олимлар киришганлар, бироқ удда қилолмаганлар. "Зижи Кўрагоний"нинг сўзбошисида Кошийга шундай таъриф берилган: "Ђиёсиддин олимлар дунёсининг фахри, у фан асосларини такомиллаштирди, мураккаб масалаларни ҳал қилди, бу жаноб оламни акс қилган ойнаи жаҳон эди". Кошийнинг Самарқанд расадхонасида утказган астрономик кузатишлари, «Зижи Курагоний»дан жой олган жадваллар, кузатиш натижаларида акс қилгандан ташқари, астрономия ва математикадан эълон қилган 19 та рисоласининг мазмунидан ҳам ўрин олган. Бу асарларининг рўйхати Г.П.Матвиевская ва Б.А.Розенфельдларнинг «Математики и астрономы мусульманского средневековья» (М., «Наука», 1983) китобида келтирган. Бу асарлар ичида «Арифметикага калит», «Бир градус синусининг аниқлаш ҳақида рисола», Шоҳрухга бағишланган «Хақон зижи», «Элхон зижи»нинг такомиллашганидир», «Коший зижи», «Астрономия ҳақида рисола», «Астраномия фанининг қисқача баёни» рисолалари унинг номини жаҳонга танитди. Гиёсиддин Кошийнинг вафот этган йили аниқ эмас. Шарқшунос Х.Зутер (1848-1922) ўзининг «Арабские математики и астрономы и их турды»

мақоласида Кошийнинг ўлими ҳижрий йил ҳисобида 840 йиллар атрофида (яьни тахминан, 1434 йилда) руй берган деб тахмин қилади. Шарқшунос Б.Розенфеьд Коший 1429 йилда вафот қилган деб ёзади. Астроном Г.Жалолов эса немис олими шарқшунос Броккельман фикрига қўшиб, Коший 1440 йилларнинг бошида оламда ўтган, деб маълум қилади. Али Қушчи Маьлумки, Кошийнинг вафотидан сунг кўп ўтмай Қозида Румий ҳам вафот қилди. Шундан сўнг Улуғбек расадхона бошлиғи қилиб Али Қушчини тайинлайди. У ҳақда «Зижи Кўрагоний»нинг сўзбошида шундай сузлар ёзилган: «Ёшликнинг гуллаган ва навқирон даврини ўтаётган Али ибн Мухаммад ал- Қушчи фан ва билимнинг жанг майдонида худди қиличдек ўткир, унинг илмий ишларга раҳбарлик қила олишга ишонч шу қадар кучлики, у ҳақда гапириб, Али Қушчининг шуҳрати, яқин вақт ичида, ўз мамлакатимиз ва дунёнинг бошқа қисимлари бўйлаб кенг таралади, деб бемалол айтиш мумкин». Олимнинг тўла исми шарифи Алоуддин Али ибн Муҳаммад ал-Қушчи бўлган. Али Қушчи тахминан 1402 йилда Самарқанда туғилиб, ёшлигида Улуғбекнинг тарбиясида бўлган ва унда астрономияга қизиқиш уйғотишда устознинг роли катта бўлган. Али ибн Муҳаммадга «Қушчи» тахаллуси берилишининг боиси дастлаб у саройда овчи (бургут овловчи) лавозимида ишлаганидан деб маълум қилади тарихий манбалар. Улуғбек уни ўзига яқин олиб «уғлим» деб атаган. Астрономияга катта қизиқиш билдириб, расадхона ишлай бошлагач, вақт ўтиши билан у Улуғбекнинг илмий ҳамкоридан яқин дўстига айланган. Карманада қўшимча таълим олиб қайтгач, ўз ишига садоқат билан киришиб, Улуғбекнинг ишончли шогирди ва ёрдамчиси бўлиб қолган. Астрономик кузатишларга моҳирлиги ва чуқур билими эвазига «ўз даврининг Битлимуси (Птолемейи)» деган тахаллус олган.

Айрим тарихчилар, жумладан, академик В.Бартольд ҳам Улуғбек вафотидан (1449 йил) сўнг расадхона ўз фаолиятини тўхтатди, хусусан Али Қушчи ҳам Самарқандни ташлаб кетди, деб ёзадилар. Бироқ астроном Г.Жалолов Самарқанд расадхонаси ходимларнинг фаолиятини кўп йиллар тадқиқ қилиб, ўзининг "Самарқанд расадхонаси астрономларининг айрим эътиборга лойиқ фикрлари" мақоласида Али Қушчи улуғбек вафотидан кейин узоқ йиллар Темурнинг эвараси, Самарқанд ҳокими Абдусаид Мирзонинг даврида ҳам расадхона илмий ишларини давом эттирганини ва Абдусаид Мирзога бағишлаб "Шарҳ ат-Тажрид ал-Калом" асарини ёзганини маълум қилади. Абдурахмон Жомийнинг шогирди Жомий таржимаи холиниг муалифи Абдалвоси ан–Низомий ҳам "Мақомати мадлавий Жомий" асарида, Али Қушчи Ҳиротда Жомий билан учрашиб суҳбат қургани ва суҳбатда Али Қушчи астраномия бўйича бир неча асарлар ва шарҳлар ёзиш режаси борлигининг шунингдек Румга кўчиш нияти борлигини маълум қилади. Жомий Али Қушчига кексайган пайитида бундай узоқ сафарга отланишига этироз билдирган. Бироқ Қушчи ўз фикридан қайтмаган. "Узо қ йўл юриб Али Қушчи Румгача етиб борди бироқ шундан сўнг кўп вақт утмай, Хиротга унинг ўлими ҳақида хабар етиб келди",- деб ёзди Абдалвоси ан-Низомий. Шундай қилиб, тарихий манбарар Али Қушчининг 1474 йилда Истамбулда вафот қилганлиги ва Або Айюб Ансорий мозорига дафин этилгмнидан далолат беради. Али Қушчи "Астраномия илми ҳақида рисола", "Геометрик массалалар ва астрономия", ""Улуғбек зижи"га шарҳ", "Само поғоналари", "Астрономиядан бош (катта ) хулоса" каби астрономик ва турк султони Муҳаммад II га бағишланган "Арифметикадан Муҳаммад рисоласи", "Арифметиканинг қаймоғи", "Геометрия ҳақида рисола", "Арифметик қоидалар ва геометрия ҳақида курсатмалар рисоласи" каби математик асарларининг ва "Хитойнома" дейлувчи тарихий асарнинг муаллифидир.

Адабиётлар: 1. П.С.Кудравцев “Курс истори физики” 316-350 бетлар. 2. Б.И.Спасский “История физики” 207-226 бетлар. 3. Б.И.Спасский «Вопросы методологии и историзма в курсе физики средней школы» 71-78 бетлар. 4. www . ziyonet . uz

Похожие

Боғдод астрономия мактаби ва унинг фаолияти

XIX –асрнинг ва XX асрнинг бошларидаги илмий революция

Классик физикани шаклланиши ва ривожланиши. XVII – асрдаги илмий инқилоб

Мухаммад Ал-Хоразмий ва Аҳмад Ал-Фарғонийнинг астрономия соҳасидаги илмий мерослари

Сиёсий партиялар ҳамда нодавлат нотижорат ташкилотларнинг дастурларида қайта тикланадиган энергетикани ривожлантириш масалалари