Магнит майдонида таъсир қилувчи кучлар - Физика - Рефераты

Магнит майдонида таъсир қилувчи кучлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

451 KB

Магнит майдонида таъсир қилувчи кучлар Режа: 1. Параллел ва антипараллел токли ўтказгичларнинг ўзаро таъсири. 2. Магнит майдонининг токли ўтказгичга таъсири. 3. Магнит майдонининг ҳаракатдаги зарядланган заррачаларга таъсири. 4. Заряднинг магнит майдонидаги ҳаракат қонунлари. 5. Холл ҳодисаси .

Таянч сўз ва иборалар : Куч, куч моменти, рамкали ток ғалтаги, Ампер, Лоренц кучи, эгрилик радиуси, винтли ҳаракат, Холл коэффициенти. 1.Параллел ва антипаралел токли ўтказгичларнинг ўзаро таъсири. Токли ўтказгичга магнит майдони томонидан таъсир қилувчи кучларни аниқлаш учун қуйидагича иш қиламиз. Токнинг жуда кичик элементига таъсир қилувчи куч (7.1) формула билан аниқланади. Ўтказгичнинг барча кичик элементларига таъсир этувчи кучларнинг йиғиндиси олинади, натижада токли ўтказгичга таъсир этувчи тўла куч топилади. Агар ўтказгич тўғри чизиқли бўлса, майдон бир жинсли бўлса, у вақтда формула (7.1) чекли узунлик қисмига таъсир этувчи куч F ни қуйидагича ёзиш мумкин: F = [I lB ] (1) Мисол сифатида иккита параллел узун токли ўтказгичнинг ўзаро таъсир этувчи кучини ҳисоблаймиз. 1-чи ва 2-чи ўтказгичдаги ток кучларини I 1 ва I 2 билан белгиласак, ўтказгич орасидаги масофани b билан белгиласак (расм 54) 1-чи ўтказгичнинг 2-чи ўтказгичнинг l узунлигининг участкасига таъсир қилувчи куч F 12 ни ҳисоблаймиз. 1-ўтказгичнинг 2-ўтказгич жойлашган нуқталаридаги майдон индукцияси катталиги жиҳатдан тенг ва йўналиш жиҳатдан қарама-қарши бўлиб, формула (1) билан аниқланади. Шунинг учун F 12 куч учун (1) формула ўринлидир. F 12 = [I 2 lB ] ва I 2 l билан В ўртасидаги бурчак p /2 га тенг эканлигини ҳисобга олсак, кучнинг абсолют қиймати учун ï F 12 ï = I 2 lB га эга бўламиз.

. (7.3) дан В нинг қийматини қўйсак, I ни I 1 га алмаштирсак, охирида қуйидаги ифодага эга бўламиз: F 12 = m 2I 1 I 2 l /4 p b (2) F 12 куч 1- ўтказгичга йўналган бўлади, агар I 1 ва I 2 токлар бир хил йўналишга эга бўлса (расм а), агар токларнинг йўналиши қарама-қарши бўлса, итарилади. (расм 54 б). Шундай қилиб, бирхил йўналган токлар (параллел токлар) бир бирига тортишади, қарама-қарши йўналишда (антипараллел) бўлса бир-биридан итарилади. Формула (2) ни СИ системасида ток кучини бирлигини аниқлашда қўлланилади. Агар I 1 = I 2 =1А, b=1м бўлса F 12 /l=2 m 0 /4 p бўлади. Шундай қилиб, 1ампер ток кучи шундай токка эга бўладики, узун параллел ўтказгичлардан ўтганда ўтказгич узунлик бирлигига 2 m 0 /4 p ёки (2 ) га кўра 2*10 -7 н/м кучни ҳосил қилади. 2.Магнит майдонининг токли ўтказгичга таъсири. Энди магнит майдонининг ёпиқ токли контурга таъсирини ўрганамиз. Бир жинсли магнит майдонига жойлаштирилган АСДЕ токли рамкага таъсир этувчи кучни ҳисоблаймиз. Рамка томонлари АС=ДЕ=а ва СД=ЕА=b ундаги ток кучи I ва рамка шундай йўналганки, АС ва ДЕ томонлари магнит индукция чизиқларига перпендикулярдир. Рамканинг магнит момент вектори P магнит майдон индукцияси вектори В билан a бурчак ҳосил қилади (расм 55 ) Рамка томонларига таъсир қилган кучни (2) билан аниқлаймиз. Рамканинг йўналишини ҳисобга олсак, унинг абсолют катталиклари мос равишда қуйидагига тенг: F AC = F DE = IaBsin p /2=IaB F CD = IbBsin( p /2- a )=IbBcos a (3) F EA =IaBsin( p /2+ a )= IbBcos a =F CD Буларнинг йўналиши расм 55 да кўрсатилган

Расм Шуни қайд этамизки, йиғинди куч нолга тенг, чунки кучлар катталиги жиҳатдан тенг ва йқналиши жиҳатдан қарама-қаршидир: F AC + F DE + F DC + F EA =0 Демак, рамканинг масса маркази қўзғалмас бўлиб қолади, агар у дастлаб қўзғалмас бўлган бўлса. Энди О 1 О 2 ўққа нисбатан куч моментини ҳисоблаймиз. (Рамка томонлари АС ва ДЕ га параллел ўтган ўққа нисбатан) М AC , М DE , М CD ва М EA ларнинг абсолют қийматларини M=F ^ d формулага асосан ҳисоблаймиз, бу ерда F ^ -кучнинг текисликка перпендикуляр бўлган ўққа проекцияси, d-унинг елкаси. F CD ва F EA кучлар ўқ бўйлаб йўналгани учун унинг перпендикуляр проекциялари нолга тенг бўлади, М CD = М EA =0 F AC ва F DE кучлар ўққа перпендикуляр бўлган текисликда ётади. Улар бир хил абсолют катталикка (3) эга бўлади ва елкалари d = bsin a /2 ( расм 58 б). Шунинг учун M AC =M DE =IaB bsin a /2. Бу моментлар бир хил йўналишда таъсир қилади. (расм 58 Иккала момент рамкани соат стрелкасига тескари йўналишда айлантиради), йиғинди моментнинг абсолют қиймати улар абсолют моментларининг йиғиндисига тенг: M=M AC +M DE =2M AC = IabB bsin a (4) а *b=S бўлгани учун , S - рамка юзаси , I*S=P рамканинг магнит моменти , у вақтда M=PB sin a куч моментини вектор формада ёзсак :

M =[ PB] (5) Исбот қилиш мумкинки , бу формула ихтиёрий формадаги токли контур учун ўринлидир ва у исталган ўқ ва исталган нуқта учун куч моментини аниқлайди . Куч моменти (5) рамкани турғун мувозанат ҳолатга қайтаришга ҳаракат қилади , чунки магнит моменти Р магнит индукция В бўйлаб йўналгандир . ( Кўрсатиш мумкинки , Р ва В антипараллел бўлган ҳолатда , турғун ҳолат бўлмайди , аксинча турғунсиз ). Булардан ташқари, расм 58 дан кўринадики, контур майдон томонидан деформацияловчи таъсирга эга бўлади. Шундай қилиб, токли контурнинг магнит майдонида узини тутиши диполнинг электр майдонида тутишига ўхшашдир (маъруза .№4) Энди токли контурнинг бир жинсли бўлмаган магнит майдонида ҳаракатини қарайлик. Биз кўрган эдикки, бир жинсли магнит майдонида токли контурга магнит майдон индукцияси бўйича ориентирловчи куч таъсир қилишини, бундан фарқли ўлароқ, бир жинсли бқлмаган магнит майдонида рамкага таъсир этувчи йиғинди куч нолдан фарқ қилади. (Расм 56 а) Расм

Ҳақиқатда контурнинг элементар участкаларига таъсир этувчи кучлар (5) га кўра, конуссимон манзарани ҳосил қилади (расм 56 б) ва майдон йўналиши бўйича йиғинди кучни ҳосил қилади. Шундай қилиб, бир жинсли бўлмаган магнит майдон контурни магнит индукция бўйлаб йўналтиришга, яъни уни кучли майдон томон тортади. Контур ўз-ўзидан қўйиб юборилса ҳам шундай ҳол содир бўлади. Агар контурни магнит моменти майдон индукция чизиқларига қарама-қарши ҳолда ушлаб турилса, кўриш қийин эмаски, контурга тескари йўналишда куч таъсир қилади ва уни кучсиз майдон томонга олиб келади. Бу ерда хам диполнинг бир жинсли булмаган майдонидаги сингари ходиса руй беради. (маъруза №4) 3.Лоренц кучи. Биз кўрдикки, магит майдони томонидан токли ўтказгичга куч таъсир қилар экан. Бу кучларнинг келиб чиқиши қандай? Маълумки, электр токи зарядларнинг йўналтирилган ҳаракати, шунинг учун айтиш мумкинки, магнит майдони шу майдонда ҳаракат қилувчи ҳар қандай электр зарядга қандайдир куч билан таъсир қилади. Бу вақтда ўтказгичга таъсир қилувчи куч - ундаги ток ташувчиларга таъсир этувчи йиғинди кучдир. Алоҳида ток ташувчига таъсир қилувчи кучни ҳисоблаймиз. Узунлиги dl бўлган токли ўтказгичга таъсир этувчи куч (1) билан аниқланади. Ток элементи Idl дан ва (6.6) формуладан фойдаланиб ток зичлигига ўтказамиз. У вақтда Idl=qn 0 uSdl Бу ерда S-ўтказгич кўундаланг кесим юзаси, q- ток ташувчи заряд n 0 mок ташувчилар концентрацияси, u- йўналтирилган ҳаракат тезлиги, мусбат ток ташувчиларнинг ҳаракат тезлиги йўналиши ва ток кучи мос келгани учун кейинги тенгликни вектор кўринишда ёзиш мумкин. I dl =qn 0 u S dl (6) Бу ифодани (1)га қўйсак, dF= qn 0 S dl[uB] бўлади. dF кучни қаралаётган ўтказгич элементидаги ток ташувчилар сони n 0 S dl бўлсак, битта ток ташувчига таъсир қилувчи f кучни топган бўламиз: f = dF/ n 0 S dl= q [uB]

Ана шундай куч магнит майдонида ҳаракат қилувчи ҳар қандай зарядланган заррачага таъсир қилади. Бунга Лоренц кучи деб айтилади ва тезликнинг қиймати u га тенг бўлганда қуйидагича ёзилади: f = q [uB] Бу формуладан келиб чиқадики, Лоренц кучи магнит индукцияга ва тезликка (расм 60 ) перпендикуляр бўлиб, унинг абсольют қиймати қуйидаги формула билан аниқланади: f = q uB sin a бу ерда a - тезлик вектори билан индукция вектори орасидаги бурчак. Лоренц кучининг заряд тезлигига перпендикулярлик шартидан заряд-нинг доимий магнит майдонида ҳаракати ҳақида баъзи бир хулоса-лар келиб чиқади. Биринчидан, f ^ u да келиб чиқадики, Ньютон иккинчи қонуни бўйича тезланиш a ^ u шунинг учун ҳам тезликнинг озгина ўзгариши du=a dt ҳам перпендикуляр бўлади. Бу шуни билдираки, Лорец кучи тезлик катталигини ўзгартирмайди, балки фақат унинг йўналишини ўзгартиради. Шунга кўра заряд доимий магнит майдонида ҳаракат қилганда унинг кинетик энергияси доимий қолади. Бу хулосага бошқача йўл билан ҳам келиш мумкин, Лоренц кучининг бажарган иши нолга тенг, чунки у тезликка перпендикуляр, демак Лоренц кучининг иши сижишга перпендикуляр. 4. Заряднинг магнит майдонидаги ҳаракати. Заряднинг бир жинсли магнит майдонида ҳаракатини қараймиз. Хусусий ҳолни қараймиз, Заряднинг бошланғич тезлиги u магнит индукцияси В га а) б) Расм 57

перпендикуляр бўлсин (расм 61 а). Кўрсатиш мумкинки, бу ҳолда заряд магнит индукцияга перпендикуляр бўлган текисликда айлана бўйича текис ҳаракат қилади. Энг аввало шундай хулосага келамизки,траектория В га перпендикуляр бўлган текисликда ётади. Ҳақиқатда Лоренц кучи В векторига перпендикуляр бўлгани учун, у вақтда бу туфайли пайдо бўлган тезланиш, яъни тезликнинг ўзгариши du=a dt ҳам В га перпендикуляр бўлади. Бу вақтда бошланғич тезлик ҳам В га перпендикуляр бўлган текисликда ётади, у вақтда траектория бу текисликдан чиқиб кета олмайди. f ^ u бўлгани учун ва Лоренц кучи траекторияга нормал бўлгани учун нормаль тезлашиш а n ҳосил қилади, унинг катталиги механикадан маълумки, а n ==u 2 /R формула билан аниқланади. Бу ерда R - траекториянинг эгрилик радиуси. Ньютоннинг II қонунига кўра, ma n =f, a n ва f нинг ифодасини қўйсак ( a = p /2 бўлганда sin a =1 ) қуйидагига эга бўламиз: mu 2 /R=quB Бу ердан траектория радиусини топамиз: R=mu/qB (8) Магнит майдонида ҳаракатида u=const ва В=const (бир жинсли майдон) бўлгани учун эгрилик радиуси ҳам доимий катталикка тенг бўлади. Демак, изланаётган траектория айланадан иборат бўлади ва унинг радиуси ( 8 ) билан аниқланади. Эслатиб ўтамизки, (6) га асосан турли хил ишорадаги зарядлар учун Лоренц кучи қарама-қарши йўналишга эга бўлади. Шунга мос равишда турли ҳил заряднингг айланиш йўналиши ҳам турлича бўлади.

Умумий ҳолда, бошланғич тезлик u магнит индукцияси билан a бурчак ҳосил қилса, у вақтда ҳаракати иккита ташкил этувчига: В векторга параллель бўлиб ў ққа ва унга перпендикуляр бўлган текислик бўйича ажратилади. Лоренц кучи абсолют қиймат жиҳатдан f= quBsin a ва бу вақтда ҳам В га перпендикуляр бўлган текисликда ётади, тезлик-нинг бу текисликда ташкил этувчиси u ^ =usin a га тенг бўлади. Шунинг учун, авалги ҳолга ўхшаш, траектория В векторига перпендикуляр бўлиб, айлана радиуси қўйидаги шартдан аниқланади: m u ^ 2 /R=quBsin a Бу ерда R=musin a /qB (9) В вектор бўйича ҳаракат v II =vcos a тезлик бўйича текис бўлади, чунки бу йўналиш бўйича Лоренц кучининг проекцияси ) га тенг. Шу ҳолда, йиғинди ҳаракат траекторияси винт чизивидан иборат бўлади (расм 61б), зарядланган заррача магнит индукция чизиғига ўралгандай бўлади. Бир жинсли бўлмаган майдонда зарядланган заррачага ҳаракат қилганда Лоренц кучи марказга интилма кучдан ташқари, майдоннинг камайиши бўйича йўналган кучни ҳам ҳосил қилади. Бу ҳолда заряд, аввалгидай индукция чизиқлари бўйича ўралди ва магнит майдонда кучсиз қисмга қараб итарилади. 5.Холл ҳодисаси . 1880 йилда америка физиги, Э. Холл қуйидагича тажриба ўтказди. М металл пластинкадан ( расм 59 ) доимий ток I юбориб, Аа) б) Расм

ва С нуқталар орасидаги потенциаллар айирмасини ўлчади. Бу нуқталар ўтказгич М нинг битта кўндаланг қисмида етгани учун, D j =0 бўлади. Токли пластинкани бир жинсли магнит майдонига жойлаштирганда, А ва С нуқталарнинг потенциаллари турлича бўлганини кўрди. Бу ҳодисага Холл ҳодисаси деб ном берди. Тажриба натижалари бўйича аниқландики, А ва С нуқталарўртасидаги потенциаллар айирмаси ток кучи I, магнит майдон индукцияси В га тўғри пропарционал бўлиб, пластинка қалинлиги b га тескари пропарционал эканлиги аниқланди, яъни: D j = j A - j C =R (IB/b) (10) бу ерда R - Холл коэффициенти. Кейинги текширишлар кўрсатдики, Холл ҳодисаси барча ўтказгич ва ярим ўтказгичларда кузатилади. Токнинг ва магнит майдонининг йўналишини ўзгартганда потенциаллар айирмаси Dj нинг ҳам ишораси ўзгариши аниқланди. Холл коэффициенти материалнинг хоссасига боғлиқ бўлиб, у баъзи моддалар учун мусбат, бошқалари учун манфий бўлади. Холл эффектини қуйидагича тушунтириш мумкин. М пластинкада ток кучи I, ток ташувчи q ларнинг тартибли ҳаракати туфайли вужудга келади. Агар заряднинг концентрацияси n 0, ўртача тезлиги u бўлса, ток кучи I қуйидагича: I=qv x n 0 S=qv x n 0 ab (11) бу ерда S=ab - пластинканинг кўндаланг кисм юзаси, v x - тезлик вектори V нинг ОХ ўқ ўйича прекцияси, Агар токни ҳосил қилувчи заррача заряди ток q>0 бўлса, у вақтда тезлик V нинг йўналиши ток кучи йўналиши билан мос келади ва V x =V бўлади. Агар заряд q<0 бўлса у вақтда заррача тезлик V ток зичлиги вектори j га қарама-қарши бўлади ва V x =-V<0 булади. Маълумки, ҳаракатдаги зарядга магнит майдони томонидан таъсир қилувчи куч-Лоренц кучи F x =q[ vB ] заррачани пластинканинг юқори қиррасига буради. Шундай қилиб, юқори қиррада q зарядлар ортиқчалиги пайдо бўлади, пастки қиррада эса уларнинг етишмовчилиги пайдо бўлади. ўндаланг электр майдони томонидан заряд q га таъсир қилувчи qE куч,

Лоренц кучининг йўналишига қарама-қарши бўлади. Ток турғун ҳолга келганда бу кучлар бир-бирини мувозанатлайди. qE=-q[ v,B ] Бу ифодада заряд q ларнинг кискариши натижасида куйидагига эга буламиз: E =-[ vB ] (12 ) Е вектор ОZ ўқ бўйича йўналган, V ва В векторлар ўзаро перпендикуляр. Шунинг учун Е нинг OZ ўққа проекцияси E z =-v x B (13) Шунга мос равишда А ва С нуқталар ўртасидаги потенциаллар айримаси ҳам Dj = j A - j C =- ò E z dz= V x B a а Бунга ( 5) ифодадан V x нинг қийматини қўйсак, қуйидагига эга бўламиз: Dj = 1/qn 0 × (IB/b) (14) Расм

Похожие

Магнит майдон кучланганлигининг циpкуляцияси. Магнит майдонида токли ўтказгич

Кесиш жараёнида кескичга таъсир этувчи кучлар

Вакуумдаги магнит Майдон Магнит индукция векторининг сирт оркали окими. Магнит майдоннинг таъсирлари

Моддада магнит майдони

Токларнинг магнит майдони