logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Физика
  4. Ko’p elektronli atomlar

Ko’p elektronli atomlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

236.5 KB
Скачать
Ko’p elektronli atomlar Reja: 1. Ishqoriy metallarning spektrlari. 2. Sp o ntan va mavburiy nurlanishlar 3. L azerlar. Lazer nurlarining xossalari. 4. Mendeleyev davriy sistemasi. 1. Ishqoriy metallarning spektrlari. Ishqoriy metallar chiqarish spekt r lari, vodorod spekt r i singari, bir necha seriyaga qarashli chiziqlardan tashkil topgan. Ulardan eng intensivlari bosh seriya, aniq seriya, diffuz seriya va asosiy seriyalarga bo’linadi. Ishqoriy metallar seriyalarning cha s totalarini hisoblashga imkon beruvchi empirik formulalarni bundan oldingi asr oxirlaridayoq Ridberg topgan. Bu formulalar hamma seriyalar uchun o’xshash bo’lib, quyidagi ko’rinishga ega:2) (        n R bunda ω ∞ - seriya chegarasiga mos keluvchi chastota, R – Ridberg doimiysi, n – butun son, α – kasr soni. Aniq seriya: 2) ( s n R S      (n=4,5,......) s-seriya momenti. Bosh seriya: 2) ( p n R R      (n=3,4,......) Diffuz seriyasi: 2) ( d n R D      (n=3,4,.....) Asosiy seriya: 2) ( f n R F      (n=4,5,......) 2. Spontan va majburiy nurlanishlar. 1925-yili amerikalik fiziklar Jorj Ulenbek (1900) va Semyuel Gaudsmit (1902-1979) agar elektron xususiy mexanik va magnit momentlarga ega deb faraz qilinsa, Shtern va Gerlax, A.Eynshteyn va de Gaaz tajribalarini ham, atomlarining spektral chiziqlarini bo&#39;linishini ham tushuntirish mumkinligini isbotladilar. Klassik fizika nuqtai nazaridan qaraganda elektron o&#39;z o&#39;qi atrofida aylangandagina xususiy impuls va magnit momentiga ega bo’ladi. Elektron zaryadga ega bo&#39;lishi natijasida magnit momenti vujudga keladi. Elektronning xususiy impuls momentini spin, xususiy magnit momentini spin magnit momenti deb ataladi . &#34;Spin&#34; inglizcha so&#39;z bo&#39;lib, &#34;aylanmoq&#34; degan ma&#39;noni anglatadi. Bu terminni ishlatilishiga sabab o&#39;sha vaqtda elektronni o&#39;z o&#39;qi atrofida aylanuvchi zaryadli sharcha sifatida tasavvur qilingan. Lekin bunday tasavvur noto’g’ri ekanligi keyinchalik ma&#39;lum bo&#39;ldi. Chunki, elektron uchun odatdagi impuls va magnit moment qiymatini olish uchun u yorug’lik tezligidan yuz martadan ham katta chiziqli tezlikda aylanishi kerak ekan. Bu esa Eynshteyn nisbiylik nazariyasiga zid keladi. Bunday bo&#39;lishini hisoblab ko&#39;rish mumkin. Elektronning mexanik impuls momenti L = I  = 2/5mr 2 .  = 2/5 m  0 r formula bilan aniqlanadi. Bu formulada  0 elektronning &#34;ekvatoridagi&#34; chiziqli tezligi. Agar elektronni spin momenti L s =1/2 ekanligini hisobga olsak, 0 uchun С s m mr V 200 10 600 10 2 10 1,9 10 05,1 2 5 2 5 8 15 34 34 0              qiymat kelib chiqadi. Hozirgi vaqtda elektron spini, uning aylanishini bildirmaydi, spin xuddi zaryad va massa kabi elektronning impuls momentini bildiruvchi kattalik hisoblanadi. Elektron spinni uning aylanishi bilan bog’lash noto’g’ri ekanini zaryadsiz zarracha-neytron ham mexanik momentdan tashqari spin magnit momentiga ega bo&#39;lishida ko&#39;rishimiz mumkin. Elektronning spin mexanik momenti ham orbital mexanik momentga o&#39;xshab kvantlanadi, ya&#39;ni 23 )1 (      S S Ls Bu formulada S = 1/2 ga teng bo&#39;lib, spin kvant soni deb ataladi. Spin magnit momentining qiymati 3 3 2 B sm me sLme Р     ifoda bilan aniqlanadi. Elektronning spin mexanik momentida ham fazoviy kvantlanish mavjud, ya&#39;ni u fazodagi ixtiyoriy Z yo&#39;nalishda ikkita proyeksiyaga ega,  2 1   s sz m L Bu ifodada ms =  1 2 ga teng bo&#39;lib, magnit spin kvant soni deb ataladi. Bundan ko&#39;rinadiki, elektron Plank doimiysi birligida yarimta spinga ega ekan. Odatda m s = + 1 2 ni &#34;spin-tepaga (  ); m s =-1/2 ni &#34;spin-pastga ko&#39;rinishida belgilanadi. Spin magnit momentining ham tashqi magnit maydon yo&#39;nalishidagi proyeksiyasi faqat ikkita qiymatga ega bo&#39;la oladi. Р m sz = emLsz emm em s Б     2  Ko&#39;rinib turibdiki, spin magnit momentining fazodagi tashkil etuvchisining qiymati Bor magnetoni B ga teng ekan. Elektronning spin kvant sonini hisobga olsak, uning atomdagi holati, to&#39;rtta kvant soni orqali aniqlanadi. Kvant sonlari Olishi mumkin bo&#39;lgan qiymati Umumiy qiymati Bosh kvant soni, n 1, 2, 3, ... Har qanday sonni Orbital kvant soni, l 0, 1, 2, ....., (n-1) n Magnit kvant soni, ml 0, 1, 2, ... l 2 l + 1 Spin magnit kvant soni, ms -1/2, +1/2 2S + 1 Elektronlar atom yadrosi atrofidagi elektron qobiqlarda Pauli ta’kidlash prinsipi bo&#39;yicha taqsimlanadi. Bu haqida keyingi paragrafda to’liq ma&#39;lumot beramiz. Elektron qobiqlarda elektronlar doimo qarama-qarshi spin bilan juft-juft bo&#39;lib joylashadi. 2-rasm U Shuning uchun to&#39;lgan qobiqning natijali spin momenti nolga teng bo&#39;ladi. Bir valentli kimyoviy elementlarda tashqi qobig’ida S holatda faqat bittadan elektron bo&#39;lgani uchun yuqorida aytganimizdek, bu elektronning orbital magnit momenti nolga teng, lekin spin magnit momenti nolga teng bo&#39;lmasdan u atomning magnit momentini belgilaydi. Bunday atomlar magnit maydonidan o&#39;tishda spinlari m s = + 2 1 ga teng bo&#39;lganlari bir tomonga, m s = - 2 1 ga teng bo&#39;lganlari esa boshqa tomonga og’adilar. Natijada tashqi qobiqda S- holatda bittadan elektroni bo&#39;lgan barcha atomlar Shtern-Gerlax tajribasida ekranda bir- biridan aniq ajralgan chiziq hosil qiladi. 3. Lazerlar. Lazer nurlarining xossalari. Lazer deb ataluvchi optik kvant generatorlarning paydo bo’lishi fizika fanining yangi sohasi – kvant elektronikasining ulkan yutug’idir. Lazerlar deganda, juda aniq yo’naltirilgan kogerent yorug’lik nurining manbayi tushuniladi. Lazelar so’zining o’zi inglizcha “majburiy tebranish natijasida yorug’likning kuchaytirilishi” so’zidan birinchi harflardan olingan (“Light amplification by stimulated emission of radiation”). 1939-yilda V.A.Fabrikant birinchi marta yorug’likni kuchaytiradigan muhit hosil qilish mumkinligini va shu muhitda nur majburiy nurlanish hisobiga kuchaytirilishi g’oyasini olg’a surdi. 1953-yilda I.G.Basov bilan A.M.Proxorov- lar, AQSh dan Ch.Tauns bilan Veberlar tomo- nidan santimetr to’lqin uzunligidagi elektro magnit to’lqinlarni kuchaytiradigan mole- kulyar generatorlar yasaldi, bu generatorlar lazerlar deb ataladi. 1960-yilda esa T. Neyman tomonidan qattiq jismli, optik diapazonda (  = 6943 А  ) ishlaydigan optik generator yasaldi. Bunday generatorlarni lazerlar deb ataladi. Nurni kuchaytiradigan aktiv muhitning tipiga qarab lazerlar - qattiq jismli, gazli, yarim o&#39;tkazgichli va suyuqlikli lazerlarga bo&#39;linadi. Yanada aniqroq aytganda lazerlarning turlarini sinflashda majburiy yig’ish (optik nakachka) usuli ham muhim rol o&#39;ynaydi. Majburiy yig’ish usullari-optik, issiqlik, kimyoviy, elektroionizatsion va boshqa usullardan iborat bo&#39;ladi. Bundan tashhari generatsiyalash turi uzluksiz yoki impulsli bo&#39;lishi mumkin. Lazerlar uchta asosiy qismdan iborat bo&#39;ladi: 1) Aktiv muhit - metastabil holatga ega bo&#39;lgan modda. 2) Majburiy yig’ish (optik nakachka) sistemasi - aktiv muhitda inversiyali joylashish holatini hosil qiladigan qurilmalar. Inversiyali joylashish holati deb asosiy holatdagi atomlar soniga nisbatan uyg’ongan holatdagi atomlar sonining ko&#39;p bo&#39;lishiga aytiladi. 3) Ochiq rezonator - lazer nurlanishini shakllantiruvchi qurilma. Biz ko&#39;rdikki, muhitga tushgan  chastotali nur, modda atomlaridan birining  = (E n -E m )/  chastotasiga mos kelsa, bu holda atom Е m  Е n holatga o&#39;tsa, bu majburiy o&#39;tishda u nurni yutadi. ( Е m > Е n ), agar Е m  Е n o&#39;tish sodir bo&#39;lsa, u holda tushayotgan nurning intensivligi muhitdan o&#39;tishda kuchayadi. Muhit orqali o&#39;tgan nurning intensivligi Buger qonuniga asosan aniqlanadi: I = I 0 е -  Х bunda,  > 0 bo&#39;lsa, nur muhitda yutiladi,  < 0 bo&#39;lsa, nur muhitdan o&#39;tishda kuchayadi. Kvant generatorida  < 0 holat vujudga keltiriladi. T.Meyman yasagan birinchi qattiq jismli muhitga ega bo&#39;lgan lazer bilan tanishaylik. Kuchaytirgich sifatida alyuminiy oksidi Al 2 O 3 olingan bo&#39;lib (rubin yoki qizil Yoqut) kristall panjarasining ba&#39;zi tugunlarida uch valentli Cr 3+ (0,005%- xrom) joylashgan. Bu qizil yoqutning uzunligi 5 sm, diametri esa 1sm bo&#39;lgan sterjen ko&#39;rinishidadir. Uning asoslari o&#39;zaro parallel va juda yaxshi silliqlangan. Sterjenning bir tomoni nur o&#39;tkazmaydigan kumush qatlami bilan qoplangan, ikkinchi tomoni ham xuddi shunday kumush bilan qoplangan bo&#39;lib, bu tomon faqat 8% nurni o&#39;tkazadi, xolos. O&#39;tish jarayoni esa quyidagicha: nurlanish yoqut tarkibidagi xrom ionlarini E 0 asosiy energetik sathdan E 1 va E 2 uyg’ongan energetik sathlarga ko&#39;taradi. Bu uyg’ongan sathlarning yashash davomiyligi ancha kichik (   10 -7 с ). Ulardan nurlanishsiz E 1 va E 2 sathlarga o&#39;tish sodir bo&#39;ladi. Bir- biriga yaqin joylashgan bu sathlarning yashash davomiyligi anchagina katta  =5 . 10 -3 s. Bunday sathlarni metastabil sathlar deyiladi. Metastabil sathlardagi ionlarning biroz spontan nurlanishi ham sodir bo&#39;ladi. Kristall o’qi bo&#39;ylab harakatlanayotgan fotonlar qaytaruvchi asoslardan ko&#39;p marta qaytadi, bu harakat davomida ko&#39;p sonli majburiy nurlanishlar vujudga keladi. Natijada fotonlarning kuchli oqimi kristallning shaffof tomonidagi asosi orqali tashqariga chiqadi. Shundan so&#39;ng tashqi manbaidan yana energiya olinadi va jarayonlar bayon qilingan ketma-ketlikda takrorlanaveradi. Metastabil sathda yiqilgan energiya shu jismning o&#39;zida spontan nurlanish sifatida ajralib chiqadi, ya&#39;ni lazer generatorlik vazifasini bajaradi. Shuning uchun lazerni kvant generatori deb ataladi. Agar metastabil sathdagi majburiy nurlanish tashqi ta&#39;sir tufayli vujudga kelsa, lazer kirish signalini kuchaytirgan bo&#39;ladi. Bunday lazerni kvant kuchaytirgich deyiladi. Birinchi gazli lazer 1961-yilda neon va geliy gazi aralashmasi asosida yaratildi. Bizga ma&#39;lumki, gazlar ingichka yutilish chiziqlariga ega bo&#39;lgani uchun gazli lazerlarda majburiy yig’ish (optik nakachka) elektr razryadi orqali amalga oshiriladi. 1 2 =06328 mkm He Ne 3 4-rasm Geliy - neonli lazerda majburiy yig’ish ikki bosqichda amalga oshiriladi: geliy energiya tashuvchi vazifasini bajarsa, neon nurlanish hosil qiladi; gaz razryadida hosil bo&#39;lgan elektronlar to’qnashishi natijasida geliy atomini uyg’otadi va 3 - holatga o&#39;tadi. Uyg’ongan geliy atomi neon atomlari bilan to’qnashib, ularni uyg’otadi va ular geliy sathiga yaqin bo&#39;lgan neonning yuqori sathlaridan biriga o&#39;tadi. Neon atomlarini 3-sathdan quyi sathlardan biriga o&#39;tishi  =0,6328mkm. li to’lqin uzunlikdagi lazer nurlanishini vujudga keltiradi. Lazer nurlari quyidagi xossalarga ega: 1) Ular yuqori darajada kogerent va dastasi esa nihoyatda ingichka. 2) O&#39;ta monoxromatik (  10-11mkm). 3) Katta quvvatli: masalan, W=20 J energiya bilan majburiy yig’ish (optik nakachka) va 10-3s nurlantirilsa, nurlanish oqimi  = 2 . 10 -4 j/s, R = 2 . 10 10 Вт / м 2 . 4) tarqalish burchagi (ingichka) juda kichik. Hozirgi paytda f.i.k. 0,01 % - 75 % bo&#39;lgan lazerlar mavjud. Lekin ko&#39;pchilik lazerlarning f.i.k. i 0,1 - 1% oraliqda bo&#39;ladi. Uy temperaturasida uzluksiz ishlaydigan quvvatli SO 2 lazer yaratildi. Bu lazer to’lqin uzunligi  =10,6 mkm bo&#39;lgan infraqizil elektromagnit to’lqinlarni ishlab chiqaradi. Uning f.i.k. 30% dan yuqoridir. Lazer nurlardan metallarni kesishda, payvandlashda, buyumlardagi nuqsonlarni aniqlashda, meditsinada nozik operatsiyalarni bajarishda, nihoyatda toza materiallar olishda, o&#39;lchash texnikasida, alohida ham keng foydalaniladi. Lazer nurlarining xossalari. Lazerlar nurlanish xossasiga ko’ra quyidagilarga bo’linadi. 1. Yuqori darajada kogerent, yani fotonlarning fazalari bir xil. 2. Qat’iy monoxromatik. Dastaga kiruvchi fotonlar to’lqin uzunlik-larning farqi 10 -11 m dan oshmaydi, ya’ni Δλ<10 -11 m. 3. Nurlanishning quvvati katta. Lazer nurida nurlanish quvvati 10 16 -10 20 W/ m 2 gacha bo’lishi mumkin. Bu juda katta qiymat hisoblanadi. Vaholanki, Quyoshning to’la nurlanish spektri bo’yicha nurlanish quvvati 7·10 7 W/m 2 ni tashkil qiladi. 4. Nurning yoyilish burchagi juda kichik. Masalan, yerdan Oyga yo’naltirilgan lazer Oy sirtida 3 km diametrli joynigina yoritadi. Odatdagi projektor nuri esa 40   000 km diametrli yoritgan bo’ladi. 4. Mendeleyev davriy sistemasi. Ma&#39;lumki, kimyoviy elmentlar dunyosi xilma-xil. Shuning uchun olimlar ularni ma&#39;lum bir tartibga solishga harakat qildilar. 1869 yilda rus olimi D.I.Mendeleyev elementlarni atom massalari bo&#39;yicha ma&#39;lum bir sistemaga solishga erishdi. Ya&#39;ni, kimyoviy elementlar davriy sistemasini yaratdi. Agar elementlarni massalarini ortib borishi taritibda joylashtirilsa, ma&#39;lum bir tartib raqami oralig’ida (bu oraliq davr deb ataladi), ularning ko&#39;pgina kimyoviy va fizik xossalarini takrorlanishi ma&#39;lum bo&#39;ldi. Masalan, litiy bir valentli ishqoriy metall bo&#39;lib, tartib raqami Z=3 ga teng. Yana 8 ta tartib raqamidan keyin kelgan natriy (Z=11) ham, undan yana 8 ta raqam keyin joylashgan kaliy (Z=19) ham litiyga o&#39;xshab ishqoriy metall hisoblanadi. Bunday ishqoriy metall xossasi 18 tartib raqamidan keyin rubidiy (Z=37) va seziyda (Z=55) ham takrorlanadi. Davriy sistema yaratilgan vaqtda 63 ta kimyoviy element borligi ma&#39;lum edi. D.I.Mendeleyev tomonidan katakchalarga davriy sistemadagi elementlar birin- ketin qo&#39;yib chiqilgandan keyin ayrim katakchalar bo&#39;sh qoldirildi. Mendeleyev bu bo&#39;sh katakchalarni to&#39;ldirishi mumkin bo&#39;lgan, hali topilmagan kimyoviy elementlarning xossalarini oldindan aytib berdi. Masalan, shunday yo&#39;l bilan Fransiyada davriy sistemada tsinkdan keyin joylashgan galliy elementi kashf etildi. Undan keyin boshqa kimyoviy elementlar ham kashf etilib, davriy sistemadagi bo&#39;sh kataklar to&#39;lib bordi. Davriy sistema yaratilgandan keyin ko&#39;p savollarga javob topishga to’g’ri keldi. Masalan, &#34;nima sababdan elementlarning xossalari ularning atomlari massasiga bog’liq, nima sababdan elementlarning xossalari ma&#39;lum davr bilan takrorlanadi, nima uchun bu davrlar 8, 18, 32 tartib raqamiga teng?&#34; degan savollar tug’ildi. O&#39;sha vaqtda bunday savollarga javob topishni imkoni bo&#39;lmadi. Keyinchalik ma&#39;lum bo&#39;ldiki, kimyoviy elementning davriy sistemadagi tartib raqami atom yadrosi zaryad sonini yoki yadro atrofidagi elektronlar sonini bildirar ekan. Elementning davriy sistemadagi tartib raqami ortgan sari uni massasi ham, yadro zaryadi ham ortib boradi. Birinchi savolga javob topilgandek bo&#39;ldi, lekin yana boshqa savollar paydo bo&#39;ldi. Masalan, yadro atrofida aylanuvchi elektronlar eng kichik energiyali holatni olishga intilishi natijasida hammasi birinchi Bor orbitasida aylanishi kerak edi. Agar birorta elektron qo&#39;shilganda ham elementlarning xossalarini unchalik o&#39;zgartirmasligi kerak. Ammo bizga ma&#39;lumki, bitta elektron bilan farq qiluvchi argon (Z=18) inert gaz, kaliy (Z=19) ishqoriy metall. Shunday holni kripton (Z=36) va rubidiy, ksenon (Z=54) va tseziy (Z=56), radon (Z=86) va fransiy (Z=87) juftlarida ham kuzatishimiz mumkin. Bu elementlar bitta elektroni bilan farq qilgani holda, birinchilari inert gaz, ikkinchilari esa ishqoriy metallardir. Buni sababini ham tushuntirib berish kerak edi. Atomning tartib raqami ortgan sari uning o&#39;lchami uzuluksiz kichiklashib borishi kerak, chunki elektronlar soni ortgan sayin Kulon tortishish kuchlari ham ortib boradi. Lekin amalda esa atomlarni o&#39;lchami bir davr elementlaridan boshqa davr elementlariga o&#39;tganda uzluksiz holda emas, aniq bir qiymatni olgan holda keskin ortib ketadi. Element II davr Li Be B C N О F Diametr 0А 3,10 2,26 1,82 1,54 1,42 1,32 1,28 Element III davr Na Mg Al Si О S Cl Diametr 0А 3,78 3,29 2,89 2,68 2,60 2,08 1,98 Masalan, bunga misol qilib ikkinchi davr oxiridagi ftor bilan uchinchi davr boshidagi natriyni olishimiz mumkin. Atom o&#39;lchamini bir davrdan boshqa davrga o&#39;tganda keskin o&#39;zgarib ketishini nima bilan izohlashni Pauli tomonidan ta’kidlash prinsipi yaratilguncha bilishmadi. Hozirgi vaqtda davriy sistemadagi barcha elementlarning elektronlari Pauli prinsipiga bo&#39;yin so&#39;ngan holda energetik sathlar bo&#39;yicha qanday taqsimlanishi ma&#39;lum. Biz birinchi element vodoroddan boshlaylik. Uning bittagina elektroni bor. Bu elektron Pauli va minimal energiya prinsipiga asosan n = 1, l = 0, m = 0, S = -1/2 kvant sonlar bilan ifodalanuvchi 8.2-jad-valda keltirilgan 1S energetik sathni egallaydi. Geliy atomida ikkita elektron 1S holatda spinlari antiparalell bo&#39;lgan holda joylashadi va 1S 2 ko&#39;rinishida (1S holatda 2 ta elektron) yozildi. Geliyda K-qobiq 2 ta elektron bilan to&#39;ladi, natijada davriy sistemadagi I davr tugaydi. Litiydagi (Z=3) uchinchi elektron Pauli prinsipiga ko&#39;ra to&#39;lgan K- qobiqda joylashishi mumkin emas, u n=2 bo&#39;lgan L-qobiqdagi eng kichik 2S energetik sathni egallaydi. Litiyda elektronlarni qobiqlar bo&#39;yicha taqsimlanishi 1S 2 2S ko&#39;rinishda belgilanadi. To&#39;rtinchi element Be-bereliyda (Z=4) ikkinchi qobiqdagi 2S qobiqcha to&#39;ladi. Bereliydan keyingi V(Z=5) dan boshlab He (Z=10) gacha bo&#39;lgan oltita elementda 2R qobiqchani to&#39;lishi tugallanadi (jadval). Sistemani II davri inert gaz neon bilan tugaydi. Neonda L- qobiq to&#39;lgan bo&#39;ladi. Natriydagi (Z=11) o&#39;n birinchi elektron M-qobiqdagi eng quyi sath 3S da joylashadi. Unda elektronni qobiqlarda taqsimlanishi 1S2 2S2 2R6 3S ko&#39;rinishida belgilanadi. Natriydagi 3S va litiydagi 2S-sathlarda bittadan elektron bo&#39;lgani uchun ularning kimyoviy va fizik xossalari o&#39;xshash bo&#39;lib, ishqoriy metallar guruhiga kiradi. Ugleroddan (Z=12) boshlab M-qobiqni to&#39;lishi boshlanadi va argonda (Z=18) tugaydi. Argon ham He, Ne ga o&#39;xshab inert gazdir. III-davr argon bilan tugaydi. Kaliyning (Z=19) optik va kimiyoviy xossalari xuddi Li va Na atomlariga o&#39;xshaydi. Bu shundan dalolat beradiki, elektronlarning o&#39;zaro ta&#39;siri tufayli n = 4, holat n = 3, l =2 holatga qaraganda kichik energiyaga ega bo&#39;lib qolar ekan. Shuning uchun kaliyning 19-elektroni M-qobiqining 3d qobiqchasida joylashmasdan N qobiqning 4S qobiqchasida joylashar ekan. Natijada kaliy ham ishqoriy metall bo&#39;lib qoladi. Kalsiyning (z=20) spektroskopik va kimyoviy xossalari ham uni 20-elektronini 4S sathda joylashganini ko&#39;rsatadi. Keyingi 21-element S с - skandiydan boshlab M-qobiqni 3d qobiqchasi ham to&#39;la boshlaydi va uni to&#39;lishi Zn-tsinkda (Z=30) tugaydi. Keyingi N -qobiqni to&#39;lishi Kr-kriptonda (Z=36) tugaydi. Ne va Ar ga o&#39;xshab, kriptonni ham tashqi S va P qobiqchalari to&#39;lgan bo&#39;ladi. IV davr shu kripton - inert gazi bilan tugaydi. Shunday mulohazalar Mendeleyev jadvalidagi boshqa elementlarga ham tegishli. Yana shu narsani aytib o&#39;tish kerakki, elementlarning keyingi davrlari ham ishqoriy metallardan boshlanib, inert gazlarda tugaydi. Keyingi inert gazlarning ham oxirgi tashqi S va P-qobiqchalari to&#39;lgan bo&#39;ladi. Davriy sistemadagi lantanoidlar deb ataluvchi bir guruh elementlarni (lantandan (Z=57) boshlab lyuteytsiygacha (Z=71) xossalari bir xil bo&#39;lgani uchun bir katakka, yana aktinidlar nomini olgan bir guruh elementlarni (aktiniydan (Z=89) boshlab lourensiygacha (Z=103) yana bir boshqa katakka joylashga to’g’ri keldi. Chunki, aktinidlarning ham xossalari bir-biriga juda o&#39;xshash. Davr Z Element К L M N 1S 2S 2 Р 3S 3 Р 3d 4S 4 Р 4d 4f I 1 2 Н Не 1 2 II 3 4 5 6 7 8 9 10 Li В e B C N О F Ne 2 2 2 2 2 2 2 2 1 2 2 2 2 2 2 2 1 2 3 4 5 6 III 11 12 13 14 15 16 17 18 Na Mg Al Si Р S Cl Ar 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 6 6 6 6 6 6 6 6 1 2 2 2 2 2 2 2 1 2 3 4 5 6 IV 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe C о Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 - - 1 2 3 5 5 6 7 8 10 10 10 10 10 10 10 10 1 2 2 2 2 1 2 2 2 2 1 2 2 2 2 2 2 2 1 2 3 4 5 6 Lantanoidlarning xossalari o&#39;xshash bo&#39;lishiga tashqi R va Q qobiqlarda bir xil, ya&#39;ni 6S va 7S sathlarda ikkitadan elektron bo&#39;lishi sabab bo&#39;ladi. Shunday qilib davriy sistemadagi elementlarning xossalarini bir-biriga yaqin bo&#39;lishiga ularning tashqi elektron qobiqini o&#39;xshashligi sabab bo&#39;lar ekan. Masalan, inert gazlarning hammasining tashqi qobig’ida 8 tadan elektron bo&#39;ladi. Ya&#39;ni doimo S va R-qobiqcha elektron bilan to&#39;lgan bo&#39;ladi. Ishqoriy metallarning ( Li, Na, K, Rb, Cs, Fr) S-qobiqchasida doimo 1 tadan elektron, ishqoriy - yer metallarida (Be, Mg, Ca, Sr, Ba, Ra) S-sathda 2 tadan elektron, gologenlarining (F, Cl, Br, J, At) tashqi qobig’ini to&#39;lishiga bittadan elektron etishmaydi. Adabiyotlar: 1. I.V.Savelyev. &#34;Umumiy fizika kursi.&#34; I-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 2. I.V.Savelyev. &#34;Umumiy fizika kursi.&#34; II-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 3. I.V.Savelyev. &#34;Umumiy fizika kursi.&#34; III-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 4. S.X. Astanov, M.Z. Sharipov, N.N. Dalmuradova, M.Sh.Ivayev &#34;Fizik kattaliklar va ularning o&#39;lchov biriliklari&#34; elektron o&#39;qitish kursi EHM uchun yaratilgan dastur. O&#39;zbekiston Respublikasi davlat patent idorasi GUVOHNOMA № DGU 00975 Toshkent, 12 iyul 2005 y. 5. A.G.G’aniev, A.K.Avliyoqulov, G.A.Almardonova “Fizika” I qism Toshkent 2007 y. 6. S.X.Astanov, M.Z.Sharipov, N.N.Dalmuradova, R.V.Metanidze “Umumiy fizika kursining elektr bo’limidan” elektron darslik.

Похожие

Maykelson interferometri. Ko’p nurli interferensiya
Dielektriklarning qutblanishi
Anomal zeyeman effekti
Kvant fizikasi
Qattiq jismlarning elektr o'tkazuvchanligi