Issiqlik ta’limoti, termodinamika, modda tuzilishi haqidagi ta’limotlarning rivojlanishi - Физика - Рефераты

Issiqlik ta’limoti, termodinamika, modda tuzilishi haqidagi ta’limotlarning rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

163.5 KB

Issiqlik ta ’ limoti , termodinamika , modda tuzilishi xaqidagi ta ’ limotlarning rivojlanishi Reja: 1. Emiliy Kristianovich Lenst (1804-1865). 2. Fizikaniig ba’zi bir sohalarining rivojlanishi 3. Jozef Lui Gey-Lyussak (1778-1850). 4. Jozayya Villard Gibbs (1839-1903) 5. Jeyms Klark Maksvell (1831-1879). 6. Lyudvig Bolstman (1844-1906). 7. Albert Eynshteyn (1879 — 1955)

Ishlab chiqarishning yuksak rivojlanishi X V11 -XIX asrlarda asosan klassik mexaniqaning rivojlanishiga sabab bo’ldi. Eyler, Dalamber, Logranjlarning matematikadagi ishlari analitik mexaniraning rivojlanishiga asos bo’ldi. Shu bilan bir katorda optika fani rivojlandi. Lekin mexaniqadek rivojlanar, xayotiy talablar elektr va magnitizmning ham rivojlanishiga asos bo’ldi. X V11 asrga kelib, mexaniqa mustaqil fan sifatida rivojlana boshladi va shakl topdi. Nyutonning “Butun olam tortish”i kuchini o’rganilgandan so’ng, Nyutonning davomchilari bu tortishish kuchlari hatto Er sirtidagi jismlar orasida ham mavjudligini aniqlashdi. Butun olam tortishish kuchini bilgandan so’ng, uning o’z o’qi atrofida, aylanishi Gallileyning nisbiylik nazariyasi inersial sanoq sistemasi buyicha tushuntirib berish qiyin bo’ldi, chunki, Galliley nisbiyligida harakatdagi jism tekis tug`ri chiziqlik haqida edi. Buni franstuz olimi 1855 yili Fuko mayatnik orqali tushuntiradi. Bu Parijda zalda o’tkazilgan tajriba erning noinersial harakati bo’lib erning o’z o’qi atrofida aylanishining isboti edi. Mexaniqada massa tushunchasi ham XIX asrning o’rtalarigacha turlicha tahmin qilindi. Nyutonning fikricha modda miqdori va massa-bular sinonimlardir. Ko’pgina olimlar modda miqdorini, massani tushuntirishda mazmunsiz deb qarashdi va massani ilmiy talqin qilolmaydi deb tushunishdi. Lekin Nyutonni, massa modda miqdori ekanligi, u moddaning hajmi va zichligi orqali ideallanishi klassik mexaniqa uchun asoslidir. Kuch tushunchasi shakllanishi ham juda qadimiy bo’lib, uni tushuntirishda har hil tushunchalar mavjud edi. Ayrimlari bir jism ikkinchi jism harakati natijasida ta’sir kiladi, ya’ni birinchi jismga ikkinchi jism kuch bilan ta’sir qiladi deb tushuntiradi. Boshqa hillari kuch jismniig o’zida mavjud bo’ladi va boshqa jismga ta’sir ko’rsatadi deb tushuntiradi.Yana birida tasir kuchlari predmetlarga tashqi ta’sir va ichki ta’sirda bo’ladi deb tushuntirgan. Shuningdek kuch tushunchasini shakllantirishda Aristotelning ham o’rni katta edi. Nyuton kuchlarni to’rtga bo’lib, o’zaro ta’sir kuchi, bosim kuchi, markazga intilma kuchlarga bo’linadi va kuchga quydagicha ta’rif beradi « Jismga ta’sir

etib, uni tug`ri chiziqli tekis harakatga keltiruvchi, kattalik-kuchdir » bu mexanik kuchning ta’rifi edi. Keyinchalik Nyuton davomchilari turli xil fizikaviy hodisalarni o’rgana boshlashdi, bular magnit, elektr va ximiyaviy kuchlar edi. Masalan: O’zaro tortishish kuchlari hamma jismga hech narsa bo’lmasada magnit kuchlari faqat magnit va temirga hos narsaligini aniqlashdi. Bulardan tashqari elektr kuchlarini hossalari ham o’rganila boshlandi, suyuqliklarning tortishish kuchlari ham o’ziga hos hussusiyatga ega, edi. Masalan: Issiqlik hodisalarini o’rganishda issiq jismlarning molekulalari bir-birini itarish hussusiyatiga ega ega bo’lsa, issiq jism va sovuq jism orasida O’zaro tortishish kuchlari mavjudligi aniqlandi. Issiqlik xodisalarni o’rganish qadimdan malum bo’lsada, uning nazariyasi X V11- XIX asrlarda amalga oshirildi. Issiqlik hodisalari bilan olimlar haqiqiy X V111 asrda shug`ullana boshladi, yani X V111 asrda birinchi marta Issiqlik miqdorini hisoblovchi asbob-teplomer ixtiro qilinadi. Teplomerni ixtiro qilish tarixi uzundir, uni birinchi marta-termoskop tarelkasida G. Galeley ixtiro qilgan edi. Uning ishlash mohiyati sharchadagi xavoning isishi va sovishi natijasida naydagi suv, ko’tarilish va tushishi natijasida Issiqlik miqdori hisoblanadi. Keyinchalik G.Galliley teleskopiga o’xshash termoparalar yasadi lekin termoparalar yaxshi effekt bermas edi. Birinchi hayotda keng ko’llaniladigan «termomayr» Gollandiyaning shishapuflovchi masteri Ferengeyt tomonidan X V111 asrning boshlarida ixtiro qilindi. U suyuqlik o’rnida spirt va simobdan foydalangan. I nuqta O qilib Ferengeyt suv, muz va osh to’zining aralashmasini qabul qilgan, temperaturani II-nuqtasi qilib u suv va muzning aralashmasini olgan.Bu 32 0 deb qabul qilingan. Sh-nuqta inson temperaturasi qabul qilingan, bu nuqta Ferengeyt shkalasi bo’yicha 96 0 bo’lgan. Bu shkala bo’yicha suvning normal atmosfera bosimida qaynashi, 212 0 ga teng edi. X V11 -XIX — asrlarda asosan klassik mexaniqa rivojlana boshladi, bunga sabab ishlab chiqarishning yuksak rivojlanishi bo’ldi. Eyler, Dalamber, Logranjlarning matematikadagi ishlari analitik mexaniqaning rivojlanishiga olib keldi. Shu bilan bir qatorda optika rivojlana boshladi, lekin u mexaniqadek tez

rivojlangan emas. Xayotiy talab elektr va magnitizmning rivojlanishiga ham asos- bo’ldi. X V111 — asrga kelib mexaniqa mustaqil fan sifatida rivojlana boshladi va shakl topdi. Nyutonning butun olam tortishish kuchini o’rgangandan so’ng, Nyutonning davomchilari bu tortishish kuchlari hatto jismlar orasida mayda jismlar-atomlar ham O’zaro tortishishda bo’ladi deyishadi. Nyutonning davomchilari turli xil fizikaviy hodisalarni o’rgana boshladi. Bular magniy, elektr, va ximiyaviy kuchlar edi. Masalan, o’zaro tortishish kuchlari hamma jismlarga hos narsa bo’lsada magnit kuchlari faqat magnit va temirga hos narsadigina aniqlashdi. Bulardan, tashqari elektr kuchlarining hossalari ham o’rganila boshladi, suyuqliklarning tortishish kuchlarining o’ziga hos hussusiyatlari ham o’zgacha edi. Masalan Issiqlik hodisalarini o’rganishda issiq jismlarning molekulalari bir-birini itarish hussusiyatiga ega bo’lsa, issiq jism va sovuq jism orasida uzaro tortishish kuchlari mavjudligi aniqlandi. X V111 asrda Mushenbruk- Leyden bankasini ixtiro qildi (zaryad yig`uvchi kondensator), Temperatura shkalasi bo’yicha Reomtor 1730 yili doimiy nuqta qilib muzning erish temperaturasini olgan. Spirtning hajmiy kengayishini mingdan bir qismini esa. l 0 deb olgan, suvning qaynash temperaturasi 80 0 bo’lgan. 1742 yili shved astronomi Selskiy 100 0 li temperaturini taklif qildi. Termometrlarni ixtiro qilinishi Issiqlik hodisalarining miqdoriy o’zgarishini ham o’rganishni taqazo eta boshladi. Buning uchun kolometrlardan foydalanila boshlandi, kolometr bilan ishlash hali fanda Issiqlik to’g`risida ikki tushuncha: temperatura va issiqlik mikdori to’g`risidagi tushincha paydo bo’lgan vaqtlarda o’rganildi. Birinchi kolometr bilan ishlash Peterburglik akademik Georgiy Rixman tomonidan 1744 yili amalga oshirildi. Djozefe Blek tomonidan erish issiqligi ochildi, u muzning erish isssiqligini topdi, ya’ni 80 0 S li issiq suvga muz solinganda, muz erigan. Suvning temperaturasi 0 0 S ga kelib qoldi, u shuni issiqlik deb tushuntiradi. Shundan so’ng u turli moddalarning issiqlik sig`imi va issiqlik o’tkazuvchanligini aniqladi. Elektrning texnikada keng miqyosda ishlatilishi elektrotexnika fanining rivojlanishiga olib keldi. 1841 yili Joul tomonidan 1843 yili esa Lens tomonidan

tokning issiqlik miqdori to’g`risidagi tajribalari Jol-Lens qonuni bilan issiqlikning miqdori tokning kvadratiga va qarshilikka bog`liqligi tajribada aniqlandi. Emiliy Kristianovich Lenst (1804-1865). Emiliy Kristianovich Lenst - r us fizigi va elektrotexnigi. U 1804 yilda Derpt (hozirgi Tartu) shaxrida tug`ildi. Derpt universitetida o’qidi, lekin o’qishni tugatmay, «Predpriyatie» kemasida jahon bo’ylab uch yillik sayohatga jo’nadi. Kemada sayohat paytida yig`gan boy materiallari E. X. Lenstga qator ajoyib geografik tadqiqotlar o’tkazishga imkon berdi. Ularning natijalariga qarab, 1828 yilda Lenst Peterburg Fanlar akademiyasining ad’yunkti, 1834 yilda esa akademigi qilib saylandi va Fanfar akademiyasidagi fizika laboratoriyasini qaytadan qurishda faol ishtirok etdi. Bu erda u elektr va magnetizm sohasidagi mashhur tadqiqotlarini boshladi. Lenstning ko’pgina ilmiy ishlari ichida eng mashhuri ikkita bo’lib, ular: Elektrodinamik indukstiyasini uyg`ota oluvchi galvanik toklarning yo’nalishini aniqlash to’g`risida» (1833) va Galvanik tokning issiqlik ajratish qonunlari to’g`risida» (1842) gi asarlar edi. Bularning birinchisida indukstion tokning yo’nalishini aniqlaydigan qoida ta’ riflangan va u olimning nomi bilan ataladi. Lenst qoidasiga ko’ra, yopiq konturda hosil bo’ladigan indukstion tok shunday yo’nalganki, u vujudga keltirgan va kontur bilan chegaralangan yuzadan o’tayotgan magnit oqimi shu tok vujudga keltiradigan oqimnnng o’zgarishiga qarshilik qiladi. Ikkinchi ishida hozir fanda Joul-Lenst qonuni sifatida ma’lum bo’lgan qonun tavsiflangan. Elektr tokining issikliq tasirini ifodalovchi bu qonunni 1841 yilda ingliz fizigi J. Joul va undan mustasno 1842 yilda E. X. Lenst topgan.

Lenst elektr generatorida sodir bo’ladigai jarayonlarni tahlil qilishda o’zgaruvchan tok egri chizig`ining shaklini o’rganish uchun o’zi yaratgan asbobdan foydalangan. Shuningdek u metallar qarshiligining temperaturaga bog`liqligini aniqladi, magnit oqimni o’lchaydigan ballistik metodlarni (rus olimi B. S. Yakobi bilan hamkorlikda) yaratdi va boshqa qator ishlarni qildi. Lenstniig ilmiy ishlari uni elektr va elektrotexnikaning nazariy asoslari to’g`risidagi talimotning yaratuvchilaridan biri, deyishga asos bo’la oldi. U geofizikadagi-okeanlarda temperaturalar va sho’r suvlarning taqsimlanishi va turli kengliklarda xavoning sutkalik temperatura o’zgarishiga oid ishlari bilan ham mashhur. Ilmiy faoliyatdan tashqari, E. X. Lenst Peterburg universitetidagi fizika va tabiiy geografiya kafedrasini ko’p yillar boshqardi, 1863 yildan esa universitet rektori bo’ldi. Kelajakka ko’z tashlab, u o’rta maktablarda fizika o’qitishga katta axamiyat berdi. Uning «Rus gimnaziyalari uchun yaratilgan fizikadan qo’llanma» (1839) ilmiy ishi 11 marta nashr etilgan. Fizikaniig ba’zi bir sohalarining rivojlanishi. Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni yangi kashfiyotlarninng ochilishiga sabab bo’ldi. Shulardan biri issiqlikning mexaniq nazariyasining yaratilishidan iborat bo’ldi. Fizika va ximiya fanlarida atom-molekulyar gipotezaning yaratilishi fanni butun o’rganish tarixiy davri bilan bog`liqdir. Issiqlikning mexaniq va dinamik nazariyasining yaratilishi X V111 asrda M. V. Lomonosov tomonidan asoslangan bo’lsada, moddaning atom-molekulyar tuzilishi moddaning fizikaviy va ximiyaviy hussusiyatlariga asoslangandir, va buni Levkippadan Demokrit davriga qadar o’rganilgan edi. Moddaning ximiyaviy tarkibining o’zgarishi sakrash orqali bo’ladi, deb franstuz fizigi Prust (1754-1826) aytgan edi. Modda tarkibining doimiyligini va uning sakrashsimon o’zgarishini va bu o’zgarishlarda mayda zarralarning o’zgarmasligini, bu zarralar O’zaro bir-birlari bilan ta’sirlashgani holda murakkab birlashmalar hosil qilishini to’liq asoslab bergan olimlardan biri ingliz ximigi Jon Dalton edi. Jon Dalton 6 sentyabr 1766

yilda qishloq to’qimachisi oilasida tug`ilgan. U ham vatandoshi Faradey kabi o’zi mustaqil bilim oladi va 15 yoshida Kandela shag`ridagi maktablaridan birida matematikadan dars bera boshlaydi. 1793 yili Manchester kollejida fizika va matematikadan dars bera boshlaydi. Sostialist-xayolparast Robert Ouen uni Manchester falsafiy adabiyot jamiyatiga a’zo qilib oladi. 1800 yili J. Dalton shu jamiyatning ilmiy kotibi va 1817 yilda uning raisi bo’ldi. J.Dalton 1844 yili Manchesterda vafot etgan. J. Dalton ximiyaga atom og`irligi tushunchasini kiritdi va ximiyaviy elementning belgilanishini taklif qildi. Lekin fanda boshlangan yangiliklar ko’p olimlar tomonidan bir-biridan bexabar holda ochiladi. Masalan o’sha davrda moddaning atom og`irligini nemis olimi I.Rixter (1762-1807) tomonidan ixtiro qilingan edi. Jozef Lui Gey-Lyussak (1778-1850). 1802 yil J. Daltondan bexabar xolda o’zgarmas bosimda gaz hajmining bog`liqligini franstuz fizigi va ximigi Jozef Lui Gey-Lyussak (1778-1850) tomonidan ochildi, lekin bu kashfiyot nazariy jihatdan J.Dalton gaz nazariyasida tushuntirilgani uchun Gey-Lyussak qonuni eksperimental qonun sifatida qabul qilindi. 1811 yil italyan fizigi va ximigi Amedeo Avogadro (1776-1856) atom- molekulyar nazariyasini rivojlantirib, bir xil temperaturda, bir xil bosimda va teng xajmlrdagi gazlardagi molekulalar soni bir xil bo’ladi deb aytdi. Bu son fizikada Avogadro soni 6,02/1023 mol-1 dan yuritiladi. Avogadro bir xil element molekulasi bir qancha atomlardan tarkib topganligini ham aytib o’tadi, bu bilan u Gey- Lyussakning eksperimental qonunini atom-molekulyar nazariyasi bo’yicha tushuntirilishida yordam beradi. Jon Dalton, Bersellius va boshqalar fanda Avogadroni bu nazariy kashfiyotini ham tan olmadilar va natijada ximiyada atomistikaning rivojlanishi 19 asrning 60 yillarigacha orqaga surildi. Jerar (1816- 1850) va italyan ximigi Kanpitssiro (1826-1910) lar tomonidan Avogadro soni tajribada tasdiqlanganidan so’ng Avogadroning atom-molekulyar nazariyasi ximiyada rivojlandi va uni

fizikada qullanilib issiqlikning molekulyar-kinetik naziriyasining rivojlanishiga olib keldi hamda Klauzius gazlarning kinetik nazariyasi formulasini 1857 yili berdi. Demak Joul va boshqa olimlar issiqlik bu kinetik energiyaning bir ko’rinishidir. Energiya ning saqlanish qonuni klassik mexaniqa tushunchasidan harakatdagi molekula va atomlar bir-birlariga tortilish va itarish kuchlaridan tashkil topgan bu energiyaning saqlanish qonunining bir ko’rinishidir. Demak hulosa qilib aytganda, gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasi klassik mexaniqa qonunlariga asaoslangan bo’lib shu qonuniyat asosida tushuntirilar edi. Jeyms Klark Maksvell (1831-1879). Jeyms Klark Maksvell 13 iyun 1831 yil sayoxatchi ixtirochi Jon Klerk oilasida Shotlandiyada tug`ildi. U 10 yoshida Edinburg akademiyasining o’rtao’quv gimnaziyasida o’qidi, U 5yildan so’ng o’qishida geometriyaga qiziqib o’zicha geometrik jismlarning modelini chiza boshladi. Maksvell 1847 yili Edinburg universitetiga o’qishga kirib uning fandagi dunyoqarashi shakllana boshladi va u fizikaga qiziqa boshladi. 1850 yili Edinburg qirolligi jamiyatidq elastik jismlarning muvozanati temasida doklad qildi, hamda elastik materiallar qarshiligi nazariyasini yaratdi. 21 sentyabr 1859 yili Buyuk Britaniya Assostiastiyasi yig`ilishida J. K. Maksvell «Gazning dinamik nazariyasiga doir tushunchalar» degan temada doklad qilib molekula ham birqancha mayda materiyalardan tashkil topgan va ularning harakati tabiat qonunlariga bo’ysunadi deydi. Olimlardan Daniel Bernulli, Joul, Kryonig, Klauziuslarning gazning bosimi, temperaturasi va zichligi o’rtasidagi o’zaro qonuniy bog`likligini o’rganib, gaz molekulalarining o’zaro to’qnashishi natijasida xar bir to’qnashishida zarrachalarning tezligini o’zgarishi uning o’rtacha to’qnashashlari soniga bog`liqligini isbotlaydi. Maksvell gaz qonunlarid molekullarning bir xil temperaturada gaz molekulalari erkin to’qnashadi va xar bir gaz zarrachalarining massasi molekulalari tezligi kvadratiga teskari proporsional ekanligini isbot etadi.

Umuman Maksvellning gaz molekulalarining elastik sharsimon deb tushuntirishi Nyuton mexaniqasi qonunlari orqali tushuntirishda osongina keltirib chiqaradi. Lyudvig Bolstman (1844-1906). Lyudvig X V11 20 fevral 1844 yili Vena shahrida tug`ilgan. U Vena, Geydelberg va Berlin universitetlarida o’qidi. U hali talabalik yillarida (1865) “Notekis yuzalarda elektr harakati haqida” nomli ilmiy ishini chop ettirdi. 1867 yil Bolstman universitetni bitiradi va gazlarda atom va molekulalar soni va gazlarning ichki ishi” nomli ilmiy maqolasini e’lon qiladi. Bolstman 1869yili Grashe universitetining fizika sohasi bo’yicha professorlik unvoniga sazovor bo’ladi, hamda universitetning eksperimental fizika kafedrasini boshqaradi va o’sha zamon asbob uskunalari bilan jihozlangan fizikadan eksperimental laboratoriya tashkio etdi.1873 yili Venaga qaytib keladi va matematika kafedrasi mudiri lavozimida ishlaydi. 1876-1889 yillarda u yana Grashe universitetiga qaytib, statistik fizika bo’yicha bir qancha muhim ishlarni amalga oshiradi. 1884-1894 yillari Myunxen universiteti professori, 1902 yildan to umrining oxirigacha Venada ishlaydi va 1906 yili 16 sentyabrda vafot etadi. Bolstman o’z hayotida fizikaning fundamental ishlaridan statistik mexaniqa, termodinamikaning ikkinchi qonuniga qo’shgan ishlarida olamshumul ahamiyatga ega Jozayya Villard Gibbs (1839-1903) Jozayya Villard Gibbs 11 fevral 1839 yili Nyu Gavana shtatining professor oilasida tug`ilgan. Uning oilasi shtatlardan 3 yilga 1866 yili Evropaga ko’chib keladi. U Parijda va Berlinda o’qiydi, mashhur olimlar Krixgof va Gelmgolstlardan saboq olgan. Uning birinchi ilmiy ishi ya’ni doktorlik dissertastiyasi texnik mexaniqaga bag`ishlangan edi. 1873 yili uning birinchi termodinamik ishi «Termodinamik suyuqliklarninggrafik metodi» ishi edi. U o’zining ishlarida termodinamik ish Karno siklini grafik ifodalab, grafikning yuzuni hisoblash orqali termodinamik ishni hisoblab chiqarish mumkin ekanligini ko’rsatgan. Uning ishlarida 1) entropiya va temperatura, 2) entropiya va hajm, 3)

hajm va logarfmetr, 4) temperatura va bosimlarni sodda usulda yuzani topib uning qiymatlarini hisoblashni ko’rsatadi. Gibbsning bu ishlarini Maksvell yuqori baholagan edi, uning metodi bilan istalgan moddaning grafigi orqali uning parametrlarini o’lchash mumkinligini ta’kidlaydi. Gibbs termodinamikada termodinamik funkstiyalar metodini qo’llagan olimlardan biridir. Gibbs juda ko’p akademiyalarning a’zosi bo’lgan. 1902 yili uning ”Statistik mexaniqa asoslari” ilmiy ishlari to’plami chop etilgan. Bu bilan u molekulyar kinetik nazariya faqat issiqlik hodisasini mehaniq holatda tushinishdan, issiqlikning fizikaviy va ximiyaviy jarayonlarda o’rnini aniqlashga hissa qo’shgan. U 1903 yili 28 aprelda bevaqt olamdan o’tadi. M.Plank 1909 yili Nyu-Yorkda Kolumbiya universitetida ma’ruza o’qiyotganida Gibbsning entropiyasini tushuntirilishini jahon bo’yicha eng soda metod deb tan olgan. Albert Eynshteyn (1879 — 1955 ) A.Eynshteyn (1879 — 1955) buyuk fizik. Nisbiylik nazariyasi asoschisi, kvant nazariya va statistik fizika asoschilaridan biri. 14 mart 1879 yili Ulms (Germaniya) shahrida kichik kommersant oilasida tug`ilgan. Uning otasi kommersant bo’lgani uchun ham Albert yoshligida shaharma-shahar ko’chib yurishga to’g`ri kelgan, shu sababli u to’liq o’rta ma’lumot ola olmagan. U 16 yoshida oliy texnika maktabiga (Syurix, Shveysariyada) kirish imtixonlaridan o’ta olmay, o’rta maktabni bitprgandan so’ng o’sha Syurixdagi Oliy politexnika maktabining pedagogika fakulttetiga o’qishga kirib 1900 yili tugatadi. U o’sha davrda har doim o’zlashtiruvchi bo’lmagan, u ko’pgina fanlarni maktabda majburan o’qitilishiga qarshi edi. Otasi o’sha paytda Italiyada bo’lgan. 1902 yilda Eynshteynning otasi vafot etadi. Moliyaviy qiynalgan Eynshteyn 1901 yili texnikumda matematikadan dars beradi, 1902 yilgacha u repetitorlik qiladi va 1902 yildan 1909 yilgacha Bern shaxrida patentlik byurosida

inspektor lavozimida ishlaydi va o’zining ilmiy ishlari bilan shug`ullanadi. Uning birinchi ilmiy ishlari Molekulyar fizika va termodinamikaga bag`ishlangan edi. U Broun harakatining nazariyasini yaratadi, bu nazariyani u «Molekulalarning o’lchamini aniqlashning yangi metodi» deb atagan edi. 1906 yili doktorlik dissertastiyasini himoya qiladi va 1905-1908 yillari «Issiqlik o’tkazuvchanlikning kvant nazariyasi» ni yaratadi. 1911 yili. Praga universitetiga nazariy fizika bo’yicha professorlik lavozimida ishlaydi, lekin bir yildan so’ng Syurixga qaytib borib o’zi o’qigan Oliy politexnika maktabida professorlik lavozimida faoliyat ko’rsatadi. Shu yillarda Eynshteyn statistik fizika, broun harakati, nurlanish nazariyasi va boshqa sohalarda tadqiqotlar olib bordi. Eynshteynning ishlari shuxrat qozondi va 1909 yilda u Syurix universitetini, so’ngra Pragadagi Nemis universitetining professori bo’lib ishladi. 1914 yilda Eynshteyn Berlindagi Prussiya akademiyasining a’zosi etib saylangandan so’ng Berlinga ko’chib o’tadi O’zining Berlindagi hayoti davrida u umumiy nisbiylik nazariyasini yaratdi, nurlanishning kvant nazariyasini rivojlantirdi. 1905 yilda yorug`lik tezligiga yaqin tezliklar bilan harakatlanuvchi jismlar mexanikasi va elektrodinamikasi-mahsus nisbiylik nazariyasini e’lon qildi. Eynshteyn butun yadro energetikasi zaminida yotuvchi massa va energiyaning bog`lanishi qonunini ochdi (E= ms). 1922 yili Nisbiylik nazariyasi uchun u Nobel mukofoti sovrindori bo’ladi. Germaniyada vujudga kelgan fashizm Eynshteynga tazyiq o’tkaza boshlaganidan so’ng u AQSh ning Oliy ilmiy tekshirish Priston institugiga ketadi. U o’z ilmiy ishlarida massa va energiya orasidagi bog`lanishni yaxshi tushungani uchun 1939 yil prezident Ruzveltga xat yozib atom energiyasidan ehtiyotsizlik bilan foydalanish hunuk oqibatlarga olib kelishi mumkinligini aytadi. U Xirosima va Nagasakidagi atom bombasining portlashini juda katta qayg`u bilan qarshi oladi va hayotining oxiri 1955 yili 18 aprelgacha jahon jamoatchiligini atom urushining oldini olishga chaqiradi. Eynshteyn o’zining «Nisbiylik nazariyasi» bilan mashhur bo’lsada, u «Issiqlik o’tkazuvchanlikning kvant nazariya»sini yaratib Nyuton klassik mexanikasidagi ko’pgina noaniqliklarni tushuntira olgan. U issiqlikning kinetik nazariyasi va atom

gipotezasini tushuntira oldi, Broun harakatidagi zarrachalarni oddiy zarrachalar deb ularning harakatini esa issiqlik harakati deb tushuntiradi. Olim kvant nazariyasi taraqqiyotiga katta hissa qo’shdi. Uning fotoeffekt nazariyasida yorug`lik kvantlar oqimi (fotonlar) sifatida qaraladi. Fotonlarning mavjudligi 1922 yilda Amerikalik fizik olim A. Kompton eksperimentlarida tasdiqlangan edi. Eynshteyn fotoximiyaning asosiy qonun (Eynshteyn qonuni)ni topdi. Bu qonunga ko’ra yutilgan har bir yorug`lik kvanti bitta elementar fotoximiyaviy reakstiyani yuzaga keltiradi. 1916 yilda u nazariy tarzda, kvantelektronika asosida yotuvchi atomlarning indukstiyalangan (majburiy) nurlanishi hodisasini bashorat qildi. Eynshteyn ilmiy ijodining cho’qqisi u 1916 yilda yakunlagan umumiy nisbiylik nazariyasi bo’ldi. Eynshteyn g`oyalari Nyuton zamonasidan fizikada hukmron bo’lgan fazo, vaqt va tortishishga mexanik qarashlarni o’zgartirib, dunyoning yangi, materialistik manzarasiga olib keldi. Olim gravitastion va elektromagnit o’zaro ta’sirlarni birlashtiruvchi maydonning yagona nazariyasini yaratish ustida ish olib bordi. Eynshteynning ilmiy ishlari xozirgi zamon fizikasining - kvant elektrodinamika, atom va yadro fizikasi, elementar zarralar fizikasi, kosmologiya, astrofizikaning rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo’ldi. A. Eynshteyn dunyodagi ko’pgina akademiyalar va ilmiy jamiyatlarning a’zosi edi.

Похожие

Modda haqidagi molekulyar kinetik tasavvurlarning rivojlanishi

Termodinamika asoslari

Termodinamika asoslari

Molekulyar fizika va termodinamika

Fizika-umumiy ta’lim, akademik litsey hamda kasb - hunar kollejlarining o‘quv predmeti