Ёруғликнинг қутбланиш ходисасидан фойдаланиб поляриметр ёрдамида эритмалардаги шакарнинг миқдорини аниқлаш - Физика - Рефераты

Ёруғликнинг қутбланиш ходисасидан фойдаланиб поляриметр ёрдамида эритмалардаги шакарнинг миқдорини аниқлаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

177.5 KB

Ёруғликнинг қутбланиш ходисасидан фойдаланиб поляриметр ёрдамида эритмалардаги шакарнинг миқдорини аниқлаш Режа : 1. Қисқача назария . 2. Асбобнинг тузилиши ва ишлаш тамойили.

Ёруғликнинг электромагнетик назариясига асосан ёруғлик тўлқинлари кўндаланг тўлқинлардир. Ҳақиқатан, ҳам, ёруғлик тўлқинларнинг кўндаланг эканлигини унинг кристаллардан ўтишда ишонч ҳосил қилиш мумкин. Турмалин кристалида тайёрланган Т 1 пластинканинг текислиги кристалл панжаранинг ўқ деб аталадиган йўналишига параллел бўлсин. Пластинка орқали унинг сиртига перпендикуляр йўналишда ёруғлик ўтказамиз. Кристаллни ёруғлик нури йўналиши атрофида бурсак турмалин орқали ўтган ёруғликнинг интенсивлигида ҳеч қандай ўзгариш сезмаймиз, вахоланки турмалин дастлабки ёруғлик дастасини икки марта сусайтиради (1-расм). Демак ёруғлик манбаидан кристаллга тушаётган ёруғлик тўлқини ўзининг тарқалиши йўналишига нисбатан ассиметриклик қилмайди. Бироқ нур йўлига яна худди шундай Т 2 турмалин пластинкаси биринчи пластинкага параллел қилиб қўйилса, у ҳолда манзара мураккаблашади. Бу ерда ўтаётган ёруғликнинг интенсивлиги кристалл пластинкаларнинг бир-бирига нисбатан жойлашишга боғлиқ бўлади. Агар пластинкаларининг ўқи ўзаро параллел бўлса ёруғлик интенсивлиги энг катта, агар пластинкалар ўқи бир- бирига перпендикуляр бўлса ўтган ёруғлик интенсивлиги нолга тенг бўлади. Ёруғликнинг интенсивлиги 2 cos бурчакга пропорционал бўлади.  - иккала пластинка ўқлари орасидаги бурчак. Бу ерда кристаллга электр векторлари хилма-хил жойлашган электромагнетик ёруғлик тўлқинлари тўшганда кристалл орқали ярми ўтади, шу сабабли электор векторининг йўналиши кристалл ўқига параллел булган тўлқинлар кристаллдан ўтади. Шундай қилиб, Е векторнинг вазияти хилма-хил бўлган ёруғликдан Е нинг маълум бир йўналишига

мос қисмини кристалл ажратиб олади. Бундан буён биз Е электр векторининг ва демак магнит вектори Н нинг ҳам вазияти хилма-хил бўлган ёруғликнинг табиий ёруғлик деб, Е векторининг (Н нинг ҳам) йўналиши ягона бўлган ёруғликни ясси қутбланган ёки чизиқли қутбланган ёруғлик деб атаймиз. Бундан шу келиб чиқадики, турмалин кристаллидан ўтган табиий ёруғлик, қутбланган ёруғликка айланади. -4- Иккинчи пластинкада қутбланган ёруғлик тушади ва пластинкадан унинг жойлашишига қараб қутбланган ёруғликнинг оз ёки кўп қисми ўтади, чунончи электр векторининг иккинчи пластинка параллел бўлган қисмига мос келадиган қисми ўтади. 1T 2T S К Л 1-расм Биринчи пластинкадан ўтган тўлқиннинг электр векторининг йўналиши, иккинчи пластинкадан ўтган ёруғликнинг амплитудаси  соs - га интенсивлиги эса 2 соs - га пропор ц ионалдир, электр вектори Е жойлашган текислик қутбланган ёруғликнинг тебраниш текислиги деб, магнит вектори Н жойлашган текислик баъзан қутбланиш текислиги

деб аталади. Икки диэлектрик чэгарасида ёруғлик қайтганда ёки синганда ҳам ёруғликнинг қутбланиши юз беради. Буни Малюс кашф этган . Бундай қутбланишни қуйидаги тажрибадан кузатиш мумкин (2- расм ).T S L L 0 2-расм. S - манбадан чиқаётган табиий ёруғликнинг параллел нурлар дастаси L - шиша кўзгуга тушаётган бўлсин, бу кўзгу 0 айлантирувчи -5- ён томондан қоплагич шиша пластинка келтирилиб шундай ўрнатиладики, бу ҳолда пластинка остида ҳаво пуфакчаси қолмасин. Эритманинг буриш бурчагини аниқлашдан олдин, кюветасиз (эритмасиз) поляриметрнинг кўрсатишини ёзиб олинади ёки кювета дистрланган сув билан тўлғазилиб асбоб кўрсатишини ёзиб олинади, буни нол деб ҳисобланади. Бунинг учун анализаторни (анализатор ҳалқасини) бураб кўриш майдонидаги ёритилганликни бирхил бўлишига эришамиз. Буни бир неча бор такрорлаймиз. Ҳар сафар лимб ва нониус воситаси билан асбоб курсатишини ёзиб оламиз. Лимб ва

нониус бурилиш бурчаги  - ни аниқлашда ишлатилади (8- расм). Лимбнинг ўрта қисмида 0 бўлиб, унинг чап ва ўнг томонларида 10 тадан бўлимлар мавжуд ва ҳар бўлим 1 0 – га тенг. Лимб текислигининг пастки қисмда иккинчи нониус ўрнатилган, уларнинг шкаласида 10 бўлим мавжуд. 10 бўлими лимбнинг 9 бўлимига тўғри келади, демак нониуснинг бир бўлими 9/10 га, яъни 0,9 га тенг. Лимб ва нониус воситаси билан бурилиш бурчагини аниқлашда, улар ноллари орасидаги бўлимларни сонини билиш лозим. Агар нониуснинг ноли лимб шкаласидаги бирор чизиғига аниқ тўғри келса, у ҳолда ноллар орасидаги бўлим тўлиқ сондаги бўлимлар сонидан иборат бўлади. Нол қиймат аниқлангандан сўнг кюветага текшириладиган суюқлик тўлғизилади ва юқорида қайд қилингандек эритманинг буриш бурчаги аниқланади. Тажриба бир неча марта такрорланади. Олинган натижалар таблицага ёзилади. Бунга шакар эритмаси учун 20 0 ҳароратда солиштирма буриш бурчаги   дмг см гр . / . 5, 66 3 0   - га тенг, глюкоза учун эса   дмг см гр . / . 8, 52 3 0   - га тенг бўлади. Кюветанинг узунлиги дм 9504,0  деб олиниб эритма таркибидаги шакарнинг концентрациясини (3) – формуладан фойдаланиб топамиз. -10-

Л 5-расм 6-расм 7-расм 2) Тебранишлар йўналишлари орасидаги бурчак биссектрисасига, анализатор текислиги АА тик бўлганида юз беради (6-расм) биринчи ҳолда кўриш майдонининг ёритилганлиги катта, иккинчи ҳолда эса кўриш майдони ёритилганлиги кам бўлади. Поляриметр билан ишлаганда кўриш майдони ёритилганлиги кам бўлган ҳолда, кўриш майдон қисмларининг ёритилганлигини тенглаштириш лозим. Бунда анализатор шундай буриладики кўриш майдонининг ҳамма қисмлари бир хил ёритганликга эга бўлсин, сўнгра эритма солинган кювета жойлаштирилади. Бу ҳолда кўриш майдонининг ўрта ва чэтки қисмларидаги ёритилганлик ўзгаради. Бунга сабаб шакар эритмасида ёруғлик ўтганда унинг элекр вектори бурилади, яъни кўриш майдонининг ҳамма қисмида ёруғлик вектори Е бир хил  - бурчакка бурилади (7-расм). Яна кўриш майдонининг ҳамма қисмларида ёритилганликни бир хил бўлишига эришиш учун анализаторни ҳам шундай  - бурчакка буриш керак. Бурилиш бурчаги  - ни билиб, глюкоза учун  0  - солиштирма буриш бурчагини аниқлаб (3) – формуладан суюқликдаги шакарнинг концентрацияси аниқланади.

П- 161 типидаги поляриметрлар тиббиётда, биохимик лабораторияларда ва озиқ-овқат саноатида, ҳамда химия саноатида кенг қўлланилади. ИШНИНГ БАЖАРИЛИШИ. Поляриметр билан ишлашдан олдин суюқлик солинадиган кювета яхшиланиб тозаланади. Бунинг учун спирт намланган филтр қоғоздан ёки пахтадан фойдаланамиз. Шундан сўнг кюветани текширилувчи суюқлик ёки эритма билан тўлғизилади. Тўлдириш кюветанинг юкори учида мениск ҳосил бўлгунча давом эттирилади. Ҳосил бўлган менискга -9- ўқга беркитилган. L - кўзгудан қайтган нур T турмалин пластинкага тушади. T пластинкани айлантирувчи ўқ атрофида бураганимизда биз ёруғликнинг интенсивлигини кучайганини ва сусайганини сезамиз. Худди шундай тажрибани иккита шиша кўзгудан фойдаланиб ҳам кўриш мумкин. Юқорида кўрсатилган тажрибада T турмалин кристалининг ўқидан ўтаётган текислик ёруғликнинг L - кўзгуга тушиш текислигига параллел бўлганда ёруғлик интенсивлиги минимум бўлади. T пластинка эса 90 0 га бурилганда интенсивлик максимумга эришади. L - кўзгунинг нурга нисбатан оғмалик бурчагини ўзгартириб қутбланган ёруғликнинг катталиги тушиш бурчаги  - га боғлиқ эканлигини кўриш мумкин .  -нинг маълум бир қийматида қайтган нур тўлиқ қутбланган бўлади. Брюстер тўлиқ қутбланиш бурчаги 0 -нинг катталиги нисбий синдириш коэффициенти n га боғлиқлигини топган яъни: n tg 0 (1) бунга Брюстер қонуни дейилади.

Юқорида кўрилган ёруғликни қутбловчи асбоблар (кристаллар) нинг таъсири бу турдаги ҳамма мосламалар учун мосдир. Табиий ёруғлик электр (магнит) векторининг тебраниш йўналишларини бу асбобларда бир дастага электр тебранишларининг йўналиши асосан бир хил бўлган нурлар йиғилса, бошқа дастага электр тебранишларининг аввалига перпендикуляр бўлган нурланиш йиғилади. Иккала тўплам қўшилганда яна табиий ёруғлик ҳосил бўлади. Агар табиий ёруғлик мос текисликлари ўзаро  -бурчак ҳосил қиладиган қутбловчи икки асбобдан ўтса, бундай системадан ўтган ёруғликнинг интенсивлиги 2 соs - га пропорционал бўлади. Бунга Малюс қонуни дейилиб  2 0 cos J J кўринишда ёзилади. АСБОБНИНГ ТУЗИЛИШИ ВА ИШЛАШ ТАМОЙИЛИ. Ёруғликнинг қутбланиши билан боғлиқ бўлган ҳар бир текшириш ишларида поляризатор ва анализатордан иборат система ишлатилади. Бу системага қутбланмаган табиий ёруғлик манбаидан ёруғлик туширилади. Биринчи приэмадан ўтган ёруғлик қутбланади (3 расм) ва иккинчи призмага тушади. Иккинчи призмадан (анализатордан) чиққан ёруғлик интенсивлиги юқорида айтиб ўтганимиздек сусаяди. -6- S Р А К Баъзи бир кристаллардан, органик модда эритмаларидан (шакар, кислота ва бошқалар) дан қутбланган ёруғлик ўтганда уларнинг (қутбланган ёруғликнинг) қутбланиш текислиги

айланади (бурилади). Бундай моддаларни оптик актив моддалар дейилади. Оптик актив бўлган эритмалардан қутбланган ёруғлик ўтганда қутбланиш текислигининг бурилиши, шу эритманинг қатлами қалинлигига  -га, эритма концентрацияси С -га пропорционал бўлади:   )2( 0 с    бунда  0  - эритманинг солиштирма бурилиш бурчаги дейилади. Солиштирма бурилиш бурчаги, тўлқин узунликнинг квадратига тескари пропорционал бўлиб, модданинг табиатига ва температурасига боғлиқдир. Бош текисликлари ўзаро тик бўлган поляризатор ва анализатор орасида ҳеч қандай оптик актив модда бўлмаса (эритма бўлмаса) анализаторнинг орқа томонидан қараганимизда кўриш майдони қоронғи эканлигини кўрамиз. Тўлқин узунлиги 589  нм бўлган қутбланган ёруғлик қалинлиги 10 нм бўлган, концентрацияси 1 г модда 100 см 3 эритувчида эригандаги, температураси 20 0 С бўлгандаги эритмадан ўтганда сон жиҳатдан 100 марта катталаштириб олинган ҳолдаги буриш бурчагини солиштирма буриш бурчаги дейилади. Шакарнинг солиштирма буриш бурчаги 66,5 град. см 3 /г дм = 0,665 град. м 2 /кг га тенгдир. Оптик актив бўлган моддадан қутбланган ёруғлик ўтганда, тўлқин узунлиги ҳар хил бўлган нурлар турлича бурилади. Анализаторнинг турган ҳолатига қараб, ундан турли хил рангли нурлар ўтади. Натижада кўриш майдони рангдор бўлиб кўринади. Бу ходисани буриш дисперсияси дейилади. Агар бош текисликлари ўзаро тик бўлган қутблагич ва анализатор орасига оптик актив бўлган модда эритмаси солинган идишга (кюветага) қўйилса бу ҳолда кўриш майдони ёруғ бўлади. Яна тўлиқ қоронғи бўлган кўриш майдонини

ҳосил этиш учун анализаторни кюветага эритмадан ўтган нур атрофида  - бурчакга буриш керак. Бу ҳолда, берилган модданинг солиштирма буриш бурчагини (бизнинг -7- ҳолда шакар эритмаси), ҳамда кюветадаги эритманинг қалинлиги  - ни аниқлаб, шакар эритмасининг концентрациясини аниқлаш мумкин:   )3( 0     С Поляриметр воситаси билан турли хилдаги моддаларнинг сифат ва миқдор жихатдан ўрганиш (таҳлил қилиш) усулини поляриметрия дейилади. Бу сув медицинада рак касални аниқлашда, зардобдаги оқсилларнинг оптик активлигини билиш учун ҳамда клиник амалиётда пешобдаги шакар миқдорини аниқлашда ишлатилади. Тиббиётда ишлатиладиган поляриметрнинг оптик схемаси 4-расмда кўрсатилган: S К ф 0 П 4 – расм . А 0 Ок Бунда S - ёруғлик манбаи , ф - филтр , 0 – объектив , П - қутблагич , К - суюқлик солинган кювета , А - анализатор , Ок - окуляр , окулярдан ўтган ёруғлик кўзга тушади . Кўзнинг яхши кўришга мосланиши ( адаптацияси ) натижасида кўриш майдонидаги ёритилганликни баҳолаш анча қийин бўлади . Лекин шу билан кўриш майдонидаги турли қисмларининг ёритилганлигини солиштириш мумкин . Шу сабабли кўриш

майдонини ажратиш учун қутблагич пластинкаси орқасига юпқа кварц пластинка К ўрнатилади : натижада кўриш майдонининг ўрта қисми қутблагич П , кварц пластинка К , анализатор А дан ўтган ёруғлик билан ёритилса , икки четки қисмлари қутблагич П ва анализатор А дан ўтган ёруғлик билан ёритилади . Кварц пластинка оптик актив модда бўлганлиги сабабли ундан қутбланган ёруғликнинг қутбланиш текислиги маълум бурчакка бурилади . Анализаторни айлантириб кўриш майдонининг ёритилганлигини бир хил бўлишига эришиш мумкин . Бу анализаторни икки ҳолатда бўлишида юз бериши мумкин : 1) Кўриш майдонининг ўрта ва четки қисмларидаги тебранишлар бурчагининг биссектриссаси билан анализатор текислиги АА – нинг тўғри келганида юз беради (5- расм ). АДАБИЁТЛАР: 1.Г .С. Ландсберг. Оптика. Тошкент 1981. 2.Н.М. Ливенцев. Физика курси. М. «Олий мактаб». 1974. 3.А.Н. Ремизов. Тиббий ва биологик физика. М. «Олий мактаб». 1987. 4. И.А. Эссаулова ва бошқалар. Тиббий ва биологик физикадан лаборатория ишлари учун қўлланма. М. «Олий мактаб». 1987. 5.Поляриметр П-161 нинг қўлланмаси. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Техника воситалари ёрдамида иқтидорли ўқувчиларни аниқлаш

Ёруғликнинг элементар квант назарияси

Ёруғликнинг квант тизим томонидан ютилиши ва нурланиши

Электромагнит майдон учун максвелл назариясининг асослари

Электродинамик доимийсини аниқлаш