Elektromagnit tebranishlar - Физика - Рефераты

Elektromagnit tebranishlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

962 KB

Elektromagnit tebranishlar Reja: 1. Elektr va magnit maydonlarining o'zaro aylanishi. 2. Elektromagnit tebranishlar va uning parametrlari. 3 . Uyurma li elektr maydoni. 4 . Fuko toklari. 5 . Siljish toklari to'g’risida tushuncha.

1. Elektr va magnit maydonlarining o'zaro aylanishi. Vaqt davomida o’zgarib turadigan har qanday elektr maydon magnit maydon bilan bog’liq. O’zgaruvchan magnit maydoni elektr maydonni hosil qilishini kuzatish uchun quyidagi tajribani qaraymiz. O’zgaruvchan magnit maydonida o’tkazgichdan yasalgan qo’zg’almas berk kontur joylashtirilgan deb faraz qilamiz. Unda magnit induksiya vektori B o’zgaruvchan bo’lganligi uchun konturdan o’tayotgan magnit induksiya oqimi Ф o’zgarib turadi. Demak konturda induksiya elektr yurituvchi kuchi hosil bo’ladi. O’tkazgichda elektr yurituvchi kuchning hosil bo’lishini o’tkazgichning ichida uning erkin zaryadlarini ma’lum yo’nalish bo’ylab harakatlanishiga majbur etuvchi kuch paydo bo’lganligini ko’rsatadi. Demak, vaqt davomida o’zgarib turuvchi magnit maydon o’tkazgich turgan sohada elektr yurituvchi kuchning hosil bo’lishiga sababchi bo’ladi. Fazoning vaqt davomida o’zgarib turuvchi magnit maydoni mavjud bo’lgan hamma nuqtalarida elektr maydon hosil bo’ladi. Bunda o’sha nuqtalarda o’tkazgich bor yoki yo’qligi ahamiyatga ega bo’lmaydi. 2. Elektromagnit tebranishlar va uning parametrlari. Elektromagnit tebranishlar tenglamasi erk i n garmonik tebranishlarning differensial tenglamasiga o’xshaganligi sababli uning yechimi Q=Q 0 sin(ω 0 t+φ 0 )

ko’rinishga ega bo’ladi. Bu yerda Q 0 – kondensator qoplamalaridagi maksimal zarayad. ω 0 kontur xususiy tebranishlarining chastotasini topish mumkin. LC 1 0 Tebranishlar davri esa LC T    2 2 0   . Davriy ravishda takrorlanib turadigan harakat tebranma harakat deyilishi ma’lum. Muayyan va q t davomida sistemaning muvozanat h olatidan x davriy siljishi sinusoidal q onun bo'yicha yuz beradigan tebranish garmonik tebranish de b ataladi, uning harakat tenglamasi quyidagicha : X=A sin(  t+  ) b u y erda A kattalik tebranishning muvozanat h olatidan maksimal chetlashishi dir . Sinusning q iymati -1 dan +1 gacha o'zgargani uchun siljishning q iymati -A dan +A gacha o'zgaradi. Siljishning bu chetki qiymatlarining moduli tebranish amplitudasi deb ataladi. Garmonik tebranma harakat tenglamasidagi  t+  ifoda tebranish fazasi, esa boshlang’ich faza deyiladi. Agar ikkita nu q taning tebranishi 0 va 1 fazalar far q i bilan sodir bo'layotgan bo'lsa, ular bir xil fazada tebranmo q da de yiladi . Bunday tebranishlar ba'zan sinxron tebranishlar deb ataladi. Tebranish davri T deb, jismning tebranma h arakati takrorlanishi ro'y beradigan eng minimal va q t orali g’ iga aytiladi. Agar t va q t mobaynida jism n marta tebrangan bo'lsa, u h olda n t T  Vaqt birligi ichida nechta to'liq tebranish yuz berganligini ko’rsatuvchi kattalik tebranish chastotasi deyiladi. Tebranish chastotasi tebranish davriga teskari bo’lgan kattalik T 1   bo'lib, G erts (Gs) larda o'lchanadi. Ger t s deb, jismning shunday tebranish chastotasiga aytiladiki, bunda jism bir sekundda bitta to'la tebranadi, ya'ni 1Gs = 1s-1.

Elektromagnit tebranishlarni kuzatish uchun elektr maydoni magnit maydonga va aksincha, magnit maydoni elektr maydoniga aylanadigan qurilmadan foydalanamiz. Elektr sig’imi C bo’lgan kondensator va induktivligi L bo’lgan solenoiddan iborat zanjir tuzamiz va u tebranish konturi deb ataladi. Kondensatorning razryadlanishi tufayli g’altakdan elektr toki o’ta boshlaydi. Natijada g’altak ichida va uning atrofida ortib boruvchi magnit maydoni vujudga keladi. Magnit maydonning ortishi kondensator to’liq razryadlanguncha davom etib, g’altakda o’zinduksiya elektr yurituvchi kuchining paydo bo’lishiga sababchi bo’ladi. O’zinduksiya elektr yurituvchi kuchi g’altak orqali oqayotgan tokning o’sishiga qarshilik ko’rsatadi, lekin uni to’xtata olmaydi. Bu momentda konturdagi energiya zapasi faqat g’altakning magnit maydon energiyasi sifatida namoyon bo’ladi va uning qiymati quyidagicha aniqlanadi:) ( 2 1 2 1 2 dt dq L LI W m m m   K onturning tebranish davri uchun quyidagi ifodani olamiz: LC T 2 Bu formula 1853 yili nazariy yo'l bilan birinchi marotaba Tomson tomonidan olingan va shuning uchun Tomson formulasi deyiladi. Bu formulada T- sekund h isobida olingan davr, C - farada h isobida olingan si g’ im, L- genri h isobida olingan induktivlik. Kondensator qoplamalaridagi zaryad miqdori garmonik qonunga binoan o’zgaradi, undagi kuchlanish zaryad miqdoriga mos holda o’zgarib, quyidagi tenglama yordamida aniqlanadi: ) cos( 0     t U U m

Zanjirdan oqayotgan tok kuchi zaryad va kuchlanishdan faza bo’yicha 2  ga farq qilishi bilan birga, u ham garmonik qonunga binoan o’zgaradi. )2 cos( 0       t I I m Tebranish konturida elektromagnit tebranishlar hosil qilishda kontur cheksiz kichk qarshilikka ega, deb faraz qilindi. Real sharoitda har qanday kontur ma'lum qarshilikka ega bo'ladi. Shuning uchun bu konturda yuzaga keladigan tebranishlar so'na boshlaydi va birmuncha vaqtdan keyin batamom so'nadi. Texnikada ko'pincha biror q urilmaning davriy ishlashi uchun so'nmas tebranishlar zarur bo'ladi. Konturda so'nmaydigan elektromagnit tebranishlar h osil q ilish uchun energiya sarfini bir davr davomida kamida bir marta to'ldirib turish kerak. Elektromagnit tebranishlarni uzoq vaqt saqlash uchun avtotebranish sistemalaridan foydalaniladi. So’nuvchi va majburiy tebranishlar. Har qanday real kontur aktiv qarshilikka ega bo’ladi, va bunda kondensatorning razryadlanish jarayonida uning elektr maydoni energiyasining ma’lum qismi magnit maydon energiyasiga aylanadi, qolgani esa aktiv qarshilikda issiqlik ko’rinishda ajralib chiqadi. Kondensator qayta zaryadlanganda magnit maydon energiyasining bir qismigina elektr maydon energiyasiga aylanadi, qolgan qismi issiqlik energiyasiga aylanib ketadi. Bundan shunday xulosa qilish mumkin: real konturda yuzaga kelgan erkin tebranishlar vaqt o’tishi bilan so’nib boradi va so’nuvchi tebranishlar deb ataladi. So’nuvchi tebranishlar tenglamasi quyidagicha ko’rinishda bo’ladi: 0 2 2 0 22    q dt dq dt q d   Ushbu tenglamaning yechimi ) cos( 0       t e q q t m dan topiladi va bu yerda  - so’nuvchi elektromagnit tebranish chastotasi deyiladi.  ning qiymati konturning aktiv qarshiligi kamayib borishi bilan xususiy tebranishlar chastotasiga yaqinlashib boradi va quyidagi formula bilan aniqlanadi:

2 2 2 20 4 1 L R LC       Konturda tebranishlar so’nmasligiga erishish uchun unga elektr yurituvchi kuchi davriy o’zgarib turuvchi manba ulash kerak. Bunda manba konturda ajralib chiqayotgan energiyaning kamayishini kompensatsiyalaydi va natijada konturning energiyasi doimiy saqlanib qoladi. Bu konturda yuzaga kelgan tebranishlar majburiy tebranishlar deb ataladi. Majburiy tebranishlar t cos 1 2 2  m q C dt dqR dt q dL    tenglama yechimidan aniqlanadi. Kondensator qoplamalaridagi zaryad miqdori: ) - t cos(   mq q bundan 2 2 1        C L R q m     , L C R tg      1 Bu vaqtda kondensatordagi kuchlanish quyidagicha topiladi:         C L R C C q U m m m     1 2 Konturdagi tok kuchi birinchi tartibli hosila olish yo’li bilan topiladi: 2 2 1         C L R q I m m m     3. Uyurma li elektr maydoni. Konturda vujudga kelayotgan induksion elektr yurituvchi kuch ham t d B d  orqali ifodalanishi mumkin. Kontur yuzi S dan o`tuvchi F magnit oqimi magnit maydon induksiyasi B orqali

   S n S d Bshaklda ifodalanishidan foydalanib induksion elektr yurituvchi kuchning ifodasini quyidagicha yozamiz: Sd td B d S d B dt d td d S S n ind               Magnit maydonning o`zgarishi natijasida fazoda induksion elektr maydon vujudga keladi va u o`tkazgichdagi erkin elektronlarni tartibli harakatga keltiradi , degan xulosaga kelamiz. Bu maydon kuchlanganlik vektori BE  ning berk kontur bo`yicha sirkulyatsiyasi shu konturda vujudga kelayotgan induksion elektr yurituvchi kuchiga teng:   dl En ind ) ( 1  Bu ifoda o`zgaruvchan magnit maydon tufayli vujudga kelayotgan elektr maydonning kuchlanganlik chiziqlari qo`zg’almas zaryad elektr maydonining kuchlanganlik chiziqlaridan farqli ravishda, berk ekanligidan dalolat beradi. Boshqacha aytganda, induksion elektr maydon, xuddi magnit maydon singari uyurmaviy xarakterga ega bo`ladi. B E  chiziqlari td B d  bilan chap vint qoidasi asosida bog’langan.

Shuning uchun odatda bu maydonni uyurmaviy elektr maydon deyiladi. Uyurmaviy elektr maydon fazoning o`rganilayotgan qismida kontur bo`lishi yoki bo`lmasligidan qat`iy nazar vujudga kelaveradi. Lekin bu maydonni hosil bo`lishi uchun o`zgaruvchan magnit maydon bo`lishi shart. Taqqoslash natijasida:   E d dB dt n dSB S            Shunday qilib, o`zgaruvchan magnit maydoni tufayli vujud- ga kelgan uyurmaviy elektr maydon kuchlanganligining ixtiyoriy berk kontur bo`yicha sirkulyatsiyasi magnit induksiya vektorining vaqt davomida o`zgarishini xarakterlovchi td B d  vektorni shu kontur chegaralangan ixtiyoriy sirt orqali oqimining teskari ishora bilan olingan qiymatiga teng bo`ladi. 4 . Fuko toklari. Kondensator zaryadlanayotgan vaqtda plastinkalar oralig’idagi elektr maydon kuchayib boradi. Bu vaqtda td D d  vector D vektorga parallel bo`lib, uning yo`nalishi zanjirdagi o`tkazuvchanlik tokining yo`nalishi bilan bir xil. Aksincha, razryadlanganda (b-rasm) elektr maydon susayib boradi. Bu holda elektr induksiya vektorining o`zgarish tezligini ifodalovchi td D d 

vektor D ga antiparallel. Lekin td D d  vektorning yo`nalishi o`tkazuvchanlik toki- ning yo`nalishi bilan bir xil. Demak, hamma vaqt td D d  ning yo`nalishi o`tkazuvchanlik tokining yo`nalishi bilan bir xil bo`ladi. (1) va (3) ifodalarni solishtirish esa td D d  ning va o`tkazuvchanlik toki zichligining qiymatlari o`zaro tengligini ko`rsatadi. td D d ning birligi 2 2 2 1 M A C M K td D d      Demak, td D d ham tok zichligining o`lchov birligida o`lchanadi. td D d kattalik, Maksvell gipotezasiga asosan siljish tokining zichligidir : dt D d jU    Shunday qilib, o`zgaruvchan tok zanjirida o`tkazgichlardagi o`tkazuvchanlik tokining chiziqlari kondensator plastinkalari oralig’idagi siljish tokining chiziqlariga ulanib ketadi. Siljish toki ham, xuddi o`tkazuvchanlik tokiga o`xshash fazoda uyurmaviy magnit maydonni vujudga keltiradi. Qo`zg’almas kontur bilan chegaralangan yuz orqali o`tuvchi magnit maydonning o`zgarishi magnit induksiya vektoridan vaqt bo`yicha olingan hosila td B d  orqali xarakterlanadi. Yaxlit o’tkazgichlar o’zgaruvchan magnit maydoniga kiritilganda induksion toklarning hosil bo’lishini birinchi marta Fuko aniqlagan va uning sharafiga Fuko toklari yoki uyurmaviy toklar deb atalgan. Magnit induksiya oqimining o’zgarish tezligi induksiya E.Yu.K.ga proporsional bo’lgani uchun o’tkazgich kiritilgan magnit maydoni qanchalik tez o’zgarsa, Fuko toklari ham shuncha katta bo’ladi. Shu sababli, yaxlit o’tkazgich o’ramlarida tez o’zgaruvchan tok o’tayotgan solenoidning ichiga joylashtirilganda Fuko toklarini kuzatish qulaylik tug’diradi.

O’zgaruvchan tok o’tayotgan o’tkazgichning o’zida ham Fuko toklarining hosil bo’lishi maxsus skin – effekti hosil bo’lishiga olib keladi. 5. Siljish toklari to'g’risida tushuncha. Elektr maydonning o`zgarishi va bu o`zgarish tufayli vujudga kelayotgan magnit maydon orasidagi miqdoriy bog’lanishni topish uchun siljish toki tushunchasini kiritamiz. Bu tushunchani quyidagi tajriba jarayonida o`rganamiz. Kondensatorli zanjirdan kvazistatsionar o`zgaruvchan tok oqqanda kondensator plastinkalarini birlashtiruvchi o`tkazgichlar orqali zaryad o`tadi, lekin plastinkalar oralig’idagi dielektrikdan o`tmaydi. Natijada o`zgaruvchan tokning zanjir bo`ylab oqishi kondensatorning zaryadlanishi va razryadlanishidan iborat bo`ladi. Shunday qilib, o`tkazuvchanlik tokining chiziqlari kondensator plastinkalarining bir-biriga qaragan sirtlarida uzilib qoladi. Maksvell bu fikrga qarama-qarshi bo`lgan g’oyani ilgari surdi. Uning fikricha har qanday o`zgaruvchan tok zanjirlari ham berk bo`ladi. Faqat zanjirning o`tkazgich bo`lmagan qismlarida, ya`ni kondensator plastinkalari oralig’ida " siljish toki " deb ataladigan tok oqadi. Uni quyidagicha tushunamiz. Zanjirdan o`tayotgan tokning oniy qiymati I bo`lsin. Shu momentda kondensator plastinkalaridagi zaryad miqdori q deb, ularning sirt zichligini esa S q   deb belgilaylik. U holda kondensator plastinkalari ichidagi o`tkazuvchanlik toki zichligining qiymati dt d S q dt d S dt dq S J j      ) ( 1 . Shu momentda plastinkalar oralig’idagi elektr maydon kuchlanganligining qiymati    0  E ga teng.

Maydonning elektr induksiyasi esa            0 0 0 E D . Vaqt o`tishi bilan plastinkalardagi zaryadning sirt zichligi o`zgaradi. Bu esa elektr maydon induksiyasi qiymatining o`zgarishiga sabab bo`ladi. dtd tD   

Adabiyotlar: 1. I.V.Savelyev. "Umumiy fizika kursi." I-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 2. I.V.Savelyev. "Umumiy fizika kursi." II-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 3. I.V.Savelyev. "Umumiy fizika kursi." III-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 4. S.X. Astanov, M.Z. Sharipov, N.N. Dalmuradova, M.Sh.Ivayev "Fizik kattaliklar va ularning o'lchov biriliklari" elektron o'qitish kursi EHM uchun yaratilgan dastur. O'zbekiston Respublikasi davlat patent idorasi GUVOHNOMA № DGU 00975 Toshkent, 12 iyul 2005 y. 5. A.G.G’aniev, A.K.Avliyoqulov, G.A.Almardonova “Fizika” I qism Toshkent 2007 y. 6. S.X.Astanov, M.Z.Sharipov, N.N.Dalmuradova, R.V.Metanidze “Umumiy fizika kursining elektr bo’limidan” elektron darslik.

Похожие

Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlar

Elektromagnit tebranishlar va ularning qo’llanishi

Elektr tebranishlar generatorlari

Elektromagnit to’lqinlar

Elektromagnit maydon