Динамика асосларини ўқитиш методикаси - Физика - Рефераты

Динамика асосларини ўқитиш методикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Динамика асосларини ўқитиш методикаси Р е ж а 1. Куч оламни харакатга келтиради. 2. Далиллар ва уларни таҳлили. 3. Тортишиш кучи, оғирлик кучи. 4. Оғирлик ва оғирликка доир хаётий мисоллар. 5. Бутун Олам тортишиш қонунига оид қизиқарли саволлар. 6. Ньютон қонунлари ва Бутун Олам тортишиш қонунига оид тестлар.

Кишилар қаттиқ осмон ҳақидаги диний таълимотга узо қ вақт ишониб келганлар. Уларнинг назарида гўё унга худо осмон ёритгичларини жойлаштириб қўйган. Ой ва юлдузлар юқоридаги бирор қаттиқ нарсага маҳкамланганлиги учун ҳам Ерга тушиб кетмайди деб ўйлайди. Фан аслида ҳеч қандай қаттиқ осмон йўқлигини, Ойнинг Ер атрофида Ерни эса Қуёш атрофида айланишини, бинобарин унинг ўзи ҳам осмон жисми эканлигини исблот қилди. Осмон жисмлари нимада «Тутиб турилади» деган савол ўрнига «нима учун Ой Ер атрофида айланади-ю, ундан узоқлашиб кетмайди? Нима учун Ер Қуёш атрофида айланади? Ойнинг Ер атрофида ва Ернинг Қуёш атрофида нима тутиб туради?» каби саволлар туғилди. Табиатда асосий қонунлардан бири – Бутун Олам тортишиш қонуни кашф этилгандан ва ўрганилгандан кейингина бу саволларга жавоб топилди. Бу қонун қуйидагича таърифланади: «Барча жисмлар бир-бирига бу жисмлар массаларининг кўпайтмасига тўғри пропорционал ва улар орасидаги масофанинг квадратига тескари пропорционал бўлган куч билан тортишади». Бу қонунни буюк инглиз олими Исаак Ньютон кашф этган. У бу қонунни 1687 йилда нашр этилган «Натурал фалсафанинг математик асослари» номли илмий ишида таърифлаб берган. Хозирги вақтда Бутун Олам тортишиш қонуни мактабда ўрганилади. Қонуннинг кашф этилиши фаннинг буюк тантанаси бўлди. Ва ниҳоят, табиатнинг асосий кучининг математик ифодаси ҳам топилди. Оламни харакатга келтирадиган бу кучга хаво молекулалари ҳам, осмон жисмлари ҳам бўйсунади. Фрунцуз ёзувчиси Вольтер Бутун Олам тортишиш қонуни мавжудлигини Ньютон тушаётган олмага қараб пайқаган, деб ҳикоя қилади. Ньютоннинг ўзи эса бу олма ҳақида бирорта асарида ҳам эслатиб ўтмайди. Эҳтимол Вольтернинг ҳикояси ажойиб афсонадир, холос. Ньютон энг аввало табиатнинг буюк кучи мавжудлигини ўзининг «Натурал фалсафанинг математик асослари» номли асарининг бобларидан бирида баён этганидек, фикр мулохаза юритиш йўли билан англади.

XVIII асрнинг иккинчи ярмида Бутун Олам тортишиш ғояси «хавода айланиб юрган» эди. Ньютон бу ғояни ўринлигини исботлаш шарафига муяссар бўлиш билан бирга, уни тавсифловчи қонунни кашф этди. Афсуски, Ньютон ўзининг бу кашфиётни тавсифловчи ҳеч қандай ёзма маълумот қолдирмаган. Фақат шу нарса маълумки, бунда (Ньютон ўз гапига кўра) олма дарахтидан олманинг тушиши ва .. .. Ойнинг Ер атрофида харакатланиши ходисаларини таққослаш муҳим роль ўйнайди. Бошланғич далиллар. Ньютон қуйидаги далилларга эга эдики, уларнинг таҳлили Бутун Олам тортишиш қонунни кашф этилишига олиб келди: 1) Ҳамма жисмлар Ерга тушади 2) Ҳамма жисмлар Ерга бир хил тезланиш билан тушади. 3) Ойнинг Ер атрофида айланиш даври тахминан 27,3 сутка бўлган деярли айланма траектория бўйича айланади. 4) Ой орбитасининг радиуси тахминан 60 Ер радиусига тенг. Бошланғич далиллар таҳлили. Ньютон юқорида санаб ўтилган далилларнинг қандай кетма-кетликда таҳлил қтлганини ҳеч ким билмайди. Уларни Ньютоннинг бизгача етиб келган маълумотлари ва у ифодалаган динамика қонунларига асосланган ҳолда таҳлил қиламиз. 1) Жисмларнинг Ерга тушишини Ньютон уларнинг Ерга тортилишидан деб тушинтирди. 2) Эркин тушиш тезланиши бир хил эканлигидан жисмларнинг Ерга тортиш кучи уларнинг массаларига пропорционал эканлигидан келиб чиқади. Хақиқатдан, Ньютоннинг иккинчи қонуни бўйича: F  mg ёки F  m 3) Жисмдаги орбита буйлаб харакатланиши учун унга марказга интилма куч таъсир этилиши керак.

Ньютон Ой учун бундай куч, унинг Ерга тортилиш кучи деб ҳисобланади далил фикр билдиради. Бу куч (ҳар қандай бошқа жисмнинг Ерга тортилиш кучи сингари) массага пропорционал F ой  m ой (1) 4) Ер ҳам ўз навбатида Ойга тортилади, тортишиш кучи унинг массасига пропорционал : F ой  m ер Ньютоннинг учинчи қонунига кўра Ойнинг Ерга ва Ернинг Ойга тортилиш кучлари модули бўйича тенг : F ой  F ер Бинобарин, ойнинг Ерга тортилиш кучи ернинг массасига ҳам пропорционалдир : F ой  m ер 5) Ньютоннинг Ойнинг марказга интилма тезланишини ҳисоблади.оой ой ой R V а . 2  Бунда R ой. о - ой орбитасининг радиуси. Ой айланишининг чизиқли тезлиги сингари ой ой Т R v 2  У холда  ойа ой о ой о ой ой о ой Т R R Т R 2. . . 2 2 4 4    Ньютон сон қийматларини қўйиб, қуйидагиларни ҳосил қилди. 002722,0 3600 / 8,9 ) 3600 24 3, 27( 1000 6400 60 8,9 4 2 2          с м аой Бу эса Ой ўзининг орбитасида туриб Ерга, Ер сиртида туриб тортилишида 3600 марта кучсизроқ тортилишини билдиради. Ой орбитасининг радиусининг квадратини Ер радиусининг квадратига нисбати 3600 га тенг:

3600 ) 60( 2 2 2 2.   Ер Ер Ер о Ой R R R Rбошқача айтганда, Ойнинг Ерга тортилиш кучи улар орасидаги масофа квадратига тескари пропорционалдир: 2 0. 1 Ой ой R F  Ньютон ўзига маълум бўлган далиллар натижаларини умулаштириб, қуйидагиларни ёзишг мумкин эди:         20. 1 Ой Ой Ер Ер Ой Ой R F m F m F 20.Ой Ер Ой Ой R m m F   Ёки тенглик белгисига ўтказиб ёзамиз: 20.Ой Ер Ой Ой R m m G F   Тортишиш кучи ва оғирлик тушунчалари ўқувчиларда катта қизиқиш уйғотади, космик кемаларни орбитага чиқаришда ва Ерга қайтаришда юзага келадиган вазнсизлик ва юкланиш ходисалари ана шу тушунчалар асосида тушунтирилади. 6-синфда бу тушунчаларни батафсил тушунтириш мумкин эмас, аммо улар билан ўқувчиларни таништиришга дастлабки қадам қўйилади. Бу ерда ўқувчилар онгида оғирлик кучи ва оғирлик тушунчалари ҳақида ҳосил бўладиган тасаввурлар кейинчалик юқори синфларда улар ҳақида бериладиган тушунчалар билан қарама-қаршиликка олиб келмаслиги тўғрисида ўйлаш керак. Оғирлик кучи – айни жойда жисмнинг Ерга тортилиш кучи, оғирлик жисмнинг оғирлик кучи таъсирида таянчга кўрсатадиган кучи ёки османи чўзадиган кучи. Таърифдан маълум бўладики, бу кучларнинг турли жисмларга: оғирлик кучи – жисмнинг ўзига, оғирлик таянчга ёки осмага таъсир қилади. Агар

жисм қўзғалмас бўлса, тезланишсиз бўлса ёки тезланишсиз харакат қилса ва бунда таянч горизонтал бўлса, у вақтда оғирлик кучи ва оғирлик тенг бўлади. Таянч қўзғалмас бўлганда бу кучларнинг тенглиги ўқувчилар томонидан очиқ ойдин тушунилади ва бунда келгусида кенг ифодаланиши мумкин. Нотекис харакатда бу кучлар тенг эмас ёки оғирлик умуман бўлмайди. Бундан ташқари, бу кучларнинг табиати хар хил: оғирлик кучи- тортишиш кучи эканлигини, оғирлик эса эластиклик кучи эканлигини ўқувчи эсда тутиши керак. Оғирлик кучи ва оғирлик хар хил кучлар эканлигини таъкидлаш шарт эмас, чунки ўқувчилар бу тушунчалар билан биринчи марта танишмаяпдилар ва уларни ҳали чалкаштириб юбормайдилар. Терминларни тўғри ишлатишнинг қийинчилиги шундан иборатки, ўқувчилар оғирлик тушунчаси билан хаётий тажрибасида танишади ва уни баъзан куч деб, баъзан эса масса деб аташади шу билан бирга турмушда массани килограммда ўлчаш қабул қилинган. Куч тушунчаси эса улар учун янгиликдир. Ўқувчилар онгида тўғри терминологияни шакллантириш учун ўқитувчи ўз нутқида эътибор бериб туриши керак, чунки бир томондан, оғирлик билан оғирлик кучи фарқини, бошқа томондан оғирлик билан масса ўртасидаги фарқни тушунтиришда баъзан мулохазаларни анча муоаккаблаштириб боради. Масалан, чанғида турган одам кўрсатаётган босимини аниқлаш бўйича масалаларда оғирлик ёки кишига таъсир қилувчи оғирлик кучини эмас, балки физик жисмнинг асосий характеристикаси билан массани билиш керак, чунки бизга таниш бўлган бирликда-кг.да ўлчанади. Одамнинг массасини билган ҳолда, унга таъсир қилувчи оғирлик кучини ва чанғига киши томонидан кўрсатиладиган оғирликни аниқлаймиз. Тортишиш ходисаси шундай ходисаларга кирадики, синф шароитида фақат хусусий ҳолдагина жисмнинг Ерга тортилишини тажриба қилиб кўрсатиш мумкин. Шунинг учун дарсликда жисмнинг тортишишини тасдиқловчи масалалар етарли миқдорда келтирилган.

Жисмлар орасидаги масофа, яъни жисм билан Ер орасидаги масофа орттирилганда ҳам жисм массасининг ўзгармаслигига қарамасдан, улар орасидаги тортишиши камаяди. Жисмнинг вазияти ўзгарганда массанинг ўзгармаслигини таъкидлаш керак, фақат жисмнинг массаси умуман ўзгармас деб гапириш керак эмас, чунки ўқувчилар маълум вақтдан кейин тезлик ўзгарганда жисмнинг массаси ўзгаришини биладилар. Ўқувчилар йўлдош-кемаларда вазнсизлик ҳолати уларнинг Ердан жуда узоқдалиги сабабли пайдо бўлади, деб хулоса чиқариш мумкинлигини назарда тутиш керак. Ўзларининг хулосалари тўғрисида улар ўқитувчига айтмаслиги мумкин. Бунинг олдини олиш учун Ойнинг Ерга тортилишини шунинг учун у Ердан узоқлаб кетмай унинг атрофида харакатланишини таъкидлаш керак. Шу сабабга кўра йўлдошлар ҳам Ер атрофидан узоқлашиб кетмайди. Космик кемадаги космонавтлар Ерга тортилаверади, аммо таянчга босмайди. Бу маълумотлар оғирлик кучи тушунчасига ўтиш учун етарлидир. Оғирлик кучи таърифи берилганда унинг жисм массасига пропорционал эканлигини кўрсатиш керак. Кейин оғирлик тушунчаси қараб ўтилади. Фараз қилайлик, қандайдир жисм, масалан шар горизонтал таянчда турибди. Агар шар эркин бўлса эди оғирлик кучи таъсирида Ерга g эркин тушиш тезланиши билан тушар эди, у Ер билан ўзаро таъсирлашади. Шар ва таянч ўзаро таъсирлашади. Шар таянчга модули бўйича оғирлик кучига тенг P куч билан, таянч эса шарга-модули бўйича тенг, бироқ қарама-қарши йўналган N таянч реакция кучи билан таъсир қилади. Жисмнинг (Ерга тортилиши натижасида) таянчга таъсир кучи Р оғирлик дейилади. Оғирлик-жисмга эмас, таянчга қўйилган куч эканлигини тушуниш ва эсда сақлаб қолиш муҳимдир. Жисмга бир-бирини мувозанатловчи оғирлик кучи ва таянч реакцияси қўшилган бўлади. Жисмнинг таянч билан ўзаро таъсирлашиши уларнинг деформациялинишига олиб келади: жисмнинг пастки қисми юқори қисмининг таъсири остида сиқилади. Турган минорада пастки қаватлари

(паралон қистирмалар) юқоридагиларига қараганда кучлироқ деформацияланганлиги кўриниб турибди. Хар биримизнинг танамиз таянч билан ўзаро таъсирланиш натижасида деформацияланади. Биз бу деформацияни вазнсизлик деб қабул қиламиз. Бу ердан кундалик ишлатиладиган ифода «жисм оғирлиги» келиб чиқади, ҳолбуки оғирлик- жисмга эмас, таянчга қўйилган кучдир. Бутун Олам тортишиш қонунига оид қизиқарли саволлар. 1) Вазнсизлик ҳолатида миқни болға билан қоқиш мумкинми ? 2) Космик кема вазнсизлик ҳолатида маятникли, қум ёки пружинали соатларни қайси биридан фойдаланиш керак ? 3) Ой билан Ер ўртасида тортишиш кучи бўлмаганда Ой ўзини қандай тутган бўлар эди ? 4) Космик кемада қандай қилиб вазнсизлик ҳолатини вужудга келтириш мумкин ? 5) Фараз қилайлик, Ернинг айланиши ўқи бўйлаб шахта қазилиб, бошқа қутбдан чиқилди. Шу шахтага ташланган жисм қандай харакат қилади ? Ньютон қонунлари ва Бутун Олам тортишиш қонунига оид тестлар. 1) Двигатели ўчирилган автомобиль горизонтал йўлда текис харакатлана оладими ? А) харакатланади В) харакатланмайди С) тўғри жавоб йўқ 2) 60 Н куч жисмга 0,8 м/с 2 тезланиш беради. Қандай куч бу жисмга 2 м/с 2 тезланиш беради? А) 100 Н В) 150 Н С) 200 Н 3) Ньютоннинг иккинчи қонуни ифодасини кўрсатинг ? А ) P=mg B) F=ma C) F=-kx 4) Кучни ўлчайдиган асбобни кўрсатинг ? А) торози В) спидометр С) диномометр 5) Массаси 0,5 кг бўлган коптокка 0,02 с давомида зарб берилгандан кейин у 10 м/с тезлик олди. Зарбнинг ўртача кучини топинг.

А) 250 Н В) 25 Н С) 350 Н Д) 55 Н 6) Бутун Олам тортишиш қонуни формуласини кўрсатинг ? А) 22 1 R m m F   В) F қ ma C ) P қ mg D ) F қ- F 6) Ой Ер атрофида v =18м/ c тезлик билан харакат қилади. Ернинг массасини топинг. Ойнинг орбитал радиуси R =3,8  10 8 м, гравитацион доимийлик  =6,67  10 -11 Н  м 2 /кг 2 А) 30  10 34 кг В) 20  10 34 кг С) 10  10 34 кг 7) Бутун Олам тортишиш қонунидан фойдаланиб ва Ер сиртидан h =3600 км баландликдаги эркин тушиш тезланишини топинг. Унинг радиуси 6400 км, , гравитацион доимийлик  =6,67  10 -11 Н  м 2 /кг 2 А) 4 м/с 2 В) 2 м/с 2 С) 5 м/с 2 Д) 6,7  10 3 м/с 2 8) Куч бирлиги нима ? А) Ньютон В) Ампер С) кг Д) Паскаль Фойдаланилган адабиётлар 1. “Ўрта мактабларда физика ўқитиш” А.В. Пёришкин, Н.А. Родина. 2. “9-синфда физика ўқитиш” А.А. Ваниев. 3. “Ёш билимдонларга” И.Б. Дановско, Б. Хайдаров. 4. “Физикадан масалалар тўплами” А.П. Римкевич. 5. “7-11 синфлар учун тестлар” Т. Қурбонов. 6. 9-синф физика китоби А. Шодиев. 7. www . ziyonet . uz 8. www . nur . uz

Похожие

Динамика асослари

Динамика қонунлари Тортишиш майдонидаги харакат Тортишиш майдони ва унинг кучланганлиги

Физика дарсларини янгича услубларда ташкил этиш янги педагогик технология

Техника воситалари ёрдамида иқтидорли ўқувчиларни аниқлаш

Классик механиканинг асосий булимлари ва урганувчи объектлар