Chiziqli zanjirlar

Chiziqli zanjirlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1827 KB

Chiziqli zanjirlar Reja : a ) Elektr zanjiri va uning elementlari , turla ri. b) Parametrlari mujassamlashgan chiziqli elektr zanjirlarini hisoblash. v) Kuchlanish bo’lgichlar. Tebranish konturlari. g) Bog’langan tebranish konturlari. Xulosa

Elektr zanjiri va uning elementlari. Elektr toki o’tishini ta‘minlaydigan elementlardan tashkil topgan sistema yoki elektr tokini o’tkaza oladigan har qanday berk kontur elektr zanjirlari deyiladi. Radiotexnikada qo’llaniladigan elektr zanjirlari radiotexnikaviy zanjirlar yoki qisqacha qilib radiozanjirlar deb ataladi. Umumiy kurinishda elektr zanjirlarini bir yoki bir necha elektromagnit energiyasi manbaini o’z ichiga oluvchi to’rt qutbli sistema deb qaraladi. Elektr zanjirining tasviri. Elektr zanjirning signal ulanadigan qismi kirish zanjiri, signal olinadigan qismi chiqish zanjiri deb ataladi. Signal elektr zanjiridan o’tayotganda o’ning ichida yoki sirtida energiya yutilishi yoki to’planishi mumkin. Shunga ko’ra, elektr zanjirning elementlari aktiv (rezitiv) va reaktiv qarshiliklarga ajratiladi. Elektr zanjirining aktiv qarshilikli elementi «rezistor» deb ataladi va sxemada « R » yoki « r » harfi bilan belgilanadi. Reaktiv qarshilikli elementlarga misol qilib induktivlik g’altagi va kondensatorni ko’rsatish mumkin. Xulosa qilib aytganda, tok o’tkazayotgan o’tkazgich kesmasi bir vaqtda R aktiv qarshillikka (energiya yo’qolgani uchun) ham, L induktivlikka (atrofida magnit maydoni bo’lgani uchun) ham, C elektr sig’imiga (zaryadlar to’plami bo’lgani uchun) ham ega bo’ladi. Bu elementlar zanjirning parametrlari deb ataladi. Elektr zanjirlarining turlari. Elektr zanjirlarining o’rganishda zanjir kirishga ta‘sir etayotgan elektromagnit maydon tebranishlarini to’lqin uzunligi bilan ko’rilayotgan

zanjirning geometrik o’lchamlari orasidagi munosabatni bilish lozim. Misol uchun tok o’tkazayotgan parallel o’tkazgichlar kesmasi berilgan bo’lsin (1-rasm). Ko’rilayotgan zanjir bilan ikki xususiy holni ajratish mumkin. Birinchi zanjirning geometrik o’lchamlari ta‘sir etayotgan elektromagnit tebranishning to’lqin uzunligidan yetarlicha kichik tartibida yoki undan ( 1<< λ ) va ikkinchi zanjirning geometrik o’lchamlari ta‘sir etayotgan elektromagnit tebranishning to’lqin uzunligi tartibida yoki undan katta ( λ  1 ). Birinchi holda zanjirdagi barcha jarayonlar juda sustlik bilan sodir bo’ladi. Shuning uchun har bir kuzatish vaqtida zanjirning turli nuqtalaridagi tokning qiymatini deyarli bir xil deb qarash mumkin. Bunda zanjirning turli nuqtalaridagi qaytar va qaytmas jarayonlar ham deyarli bir xil bo’ladi. Bu ularning bir-biridan ajratib o’rganish imkonini beradi. Bunday zanjirlar parametrlari mujassamlangan zanjirlar deb ataladi. Demak zanjirlar uchun 1<< λ shart bajarilsa, ular parametrlari mujassamlangan zanjirlar bo’ladi. Zanjirning bu xususiyatlari kvazistatsionorlik deyladi. Ikkinchi holda λ  1 bo’lganda yuqorida keltirilgandek zanjir elementlarini bir-biridan ajratish mumkin emas. Bunday zanjirlar parametrlari zanjir bo’yicha taqsimlangan elektr zanjirlari deb ataladi. Agar zanjirdan signal o’tish jarayonida uning energiyasi yutilib, zanjirning chiqishdagi quvvati kirishdagi quvvatidan kichik bo’lib qolsa bunday zanjirlar passiv elektr zanjirlar deb ataladi, ya‘ni ( Р 2 < Р 1 ) aksincha uning quvvati ortib chiqsa ( Р 2 > Р 1 ) aktiv elektr zanjir deb ataladi. Shuning uchun chiziqli va chiziqli bo’lmagan elektr zanjirlariga ajratiladi.

Agar zanjirdagi jarayonlar chiziqli integral yoki differentsial tenglamalar orqali ifodalansa, bunday zanjirlar chiziqli elektr zanjirlar aks holda chiziqli bo’lmagan elektr zanjirlar deb ataladi. Bizga L induktivlik C sig’im va R rezistorning ketma-ket ulanishidan tuzilgan zanjir berilgan bo’lsin (2-rasm). Unga ulangan manbaning kuchlanishi ixtiyoriy bo’lsin. Shu zanjirning qanday zanjir ekanini aniqlash kerak. Buning uchun Kirxgof tenglamasini yozamiz .    )( 1 t E Idt C dt dIL IR Bu birinchi darajali ikkinchi tartibli differensial (integral) tenglamadir. Lekin uni chiziqli deyish mumkin emas. Chunki R , C , L koeffisentlarning tabiati noaniq. Agar tok kuchi I(t) va kuchlanishi E(t) ga bog’liq bo’lmasa tenglama chiziqli bo’ladi. Shuning uchun ko’rilayotgan zanjirlar chiziqli bo’ladi. Agar zanjir elementlarining birortasi I, U bog’liq o’zgaruvchan miqdor bo’lsa ko’rilayotgan tenglama ham zanjir ham chiziqli bo’lmaydi. Rezitiv qarshilik (a), induktivlik (b) va sig’im (v) ning volt-amper xarakteristikasi.

Chiziqli bo’lmagan elementning volt-amper xarakteristikasi. Parametrlari mujassamlangan chiziqli elektr zanjirlarini hisoblash. Umuman olganda , elektr zanjir juda murakkab sistema bo’lib, unda bir nechta passiv elektr zanjirlari elektr manbalari bilan ma‘lum tartibda ulangan bo’lishi mumkin. Hozirda elektr zanjirlarini hisoblashni juda ko’p turlari mavjud. Shulardan ayrimlarini ko’rib chiqamiz A) Ekvivalent sxemalar usuli. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, unda murakkab zanjirlardagi jarayonlar sodda sxemali zanjirlar yordamida o’rganiladi. O’rganilayotgan zanjirdagi qaysi bir xususiyat tekshirilayotgan bo’lsa, qabul qilayotgan zanjir uni to’la aks ettira olish kerak. Shuning uchun bu zanjir evivalent sxema deyiladi. Masalan: zanjirni tekshirishda uning chiqish kuchlanishi aniqlanishi kerak bo’lsa ekvivalent deb qabul qilingan sodda sxemali zanjir ham xuddi shunday chiqish kuchlanishiga ega bo’lishi kerak. Buning uchun ikkala zanjir kirish manbaining bir xilligi ta‘minlangan bo’lishi kerak. Evivalent sxema tuzishning turli usullari mavjud. Zanjirni o’zga ekvivalent zanjir bilan almashtirish. Ekvivalent zanjir sifatida ko’pincha ekvivalent elementlar L ekv , R ekv , C ekv larning ketma-ket ulanishidan tuzilgan zanjir olinadi. (3a-rasm). Bu elementlarning kattaligi tekshirilayotgan zanjir tenglamasi bilan ekvivalent zanjir tenglamasi koeffitsentlarini solishtirib aniqlanadi. Faraz qilaylik 3b-rasmda tasvirlangandek zanjir berilgan bo’lsin. Uni ekvivalent zanjir bilan almashtirish

kerak. Buning uchun chiqish kuchlanishi zanjirning qaysi elementi orqali olinayotganini aniqlashtirish kerak. U C 2 sig’imdan yoki R 2 rezistordan olinmoqda deb qaralishi mumkin. Shunga ko’ra ekvivalent sxemalari ham turlicha bo’ladi. Misol uchun chiqish kuchlanishi R 2 rezistordan olinayotgan bo’lsin. Tekshirilayotgan zanjir uchun Krixgof tenglamasini tuzaylik .               2 2 2 1 1 11 1 1 R I dt I C dt I C Idt C IR U I I I R C C R C (1) Agar shartga ko’ra tenglamadagi I C tok ifodasini yo’qotsak soddalashadi.             dt I C I R C C R R dt dt C R R U R R R 1 2 1 2 2 1 2 2 1 1 1 (2) a-rasmning tenglamasi     Idt C I R dt dI L U ekv ekv ekv 1 bilan (2) ifodani soddalashtirib 1 2 ' 2 1 2 2 1 2 2 1 ; ; C C R R R C C R R R C RR L ekv ekv ekv        ekanini aniqlaymiz. Ularni ketma-ket ulasak tekshirilayotgan zanjir uchun ekvivalent bo’lgan sodda sxema hosil bo’ladi (3v-rasm).

E к vivalent generator haqida teorema Har bir manbai ya‘ni generator o’zining hosil qiladigan elektr yurituvchi kuch va ichki qarshiligi orqali harakterlanadi. Shuning uchun qarshiligi nol va elektr yurituvchi kuch Е (t) bo’lgan generatorning biror R r rezistor bilan ketma-ket ulanishi deb qarash mumkin. Bunday generator biror zanjirga ulanganda R r rezistor tashqi zanjir elementiga aylanadi va generatorning elektr yurituvchi kuch zanjirga qo‘yilgan kuchlanishga son jihatdan teng bo‘lib, zanjirdan o‘tadigan tok kuchiga bog‘liq bo‘lmaydi. Ekvivalent generator teoremasiga binoan a-rasmning «bb» nuqtasiga ulangan va elektr yurituvchi kuch U R R R U r ekv   bo’lgan ekvivalent generator b- rasm zanjirning M elementlar sistemasidan o’tadigan tokni o’zgartirmaydi . Generatorni ekvivalent generator bilan almashtirish Boshqacha qilib aytganda zanjirning «aa» nuqtasidagi manbani uning «bb» nuqtasiga ko’chirilganda M elementlar sistemasidan o’tuvchi tok o’zgarmasa uning elektr yurituvchi kuch U R R R U r ekv   ga teng bo’ladi. Buni isbot qilish uchun a,b - rasmdagi har ikkala zanjir uchun Kirxgof tenglamalarini yozamiz va U ham U ekv kuchlanishlarning I M tok kuchi bilan bog’lanishini aniqlaymiz .      R M M R R r I I I M I R I U R I IR (3)      2 1 2 2 1 I I I U M I R I R I R I M ekv m r (4) (3) sistemadagi I va I R kattaliklarni yo’qotamiz . M r r I M R R MR U          (5) (4) sistemadagi I 1 va I 2 kattaliklarni yo’qotamiz.

M rr ekvI M R R R R U          (6) (5) va (6) ifodalarni o’zaro nisbatidan UR R R U r ekv   ( 7) ekanini topamiz Shunday qilib, ekvivalent sexemalar usuliga ko’ra tuzilishi jixatidan murakkab bo’lgan zanjirlar nisbatan sodda va xususiyatlar oldindan aniqlangan zanjirlar bilan almashtiriladi va tekshiriladi. - Superpozitsiya usuli. - Vektor diagrammalar usuli. - Kompleks amplitudalar usullari haqida gapirish kerak. Differentsiallovchi va integrallovchi zanjirlar Agar zanjirning chiqish kuchlanishining oniy qiymati kirish kuchlanishining hosilasiga mutanosib o’zgarsa, bunday zanjir differentsiallovchi zanjirlar deyiladi . dt dUA U 1 2 Agar u kirish kuchlanishining integraliga mutanosib o’zgarsa, bunday zanjir integrallovchi zanjir deyiladi.   dt U B U 1 2 Elektr zanjirlarining asosiy xarakteristikalari - O’tish xarakteristikalar - Statsionar xarakteristikalari - Elektr zanjirning o’tkazish sohasi. Kuchlanish bo’lgichlari Faraz qilamiz  1Z va  2Z qarshiliklarning ketma-ket ulanishidan tuzilgan zanjirni olaylik.

Unda 2 1 2 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 1 1 1               i m m i i m m i e U U eZ Z e U U eZ Z deb hisoblaymiz Agar       2 2 1 2 1 Z I U Z I Z I U m m m m m ekanini hisobga olsak, bizning zanjir uchun bu bog’lanish vujudga keladi.  2 1 2 1 Z Z Z K   . Bunda K 1 ning qiymati birdan kichik. Shuning uchun ko’rayotgan zanjirimizdan signal o’tganda uning amplitudasi kichrayib chiqadi. Shunga ko’ra bunday zanjirning uzatish koeffitsientini susaytirish koeffitsenti deb ham ataladi. Zanjirning o’zi esa kuchlanish bo’lgichi deyiladi. Unga misol qilib elektr potentsiometrlarini ko’rsatish mumkin. Radioelektron qurilmalarda ishlatiladigan kuchlanish bo’lgichlarining elementlari sof aktiv qarshilikli rezistorlardan iborat, ya‘ni 1 1 R Z  va 2 2 R Z  bo’ladi. Shuning uchun ularning uzatish koeffitsenti 21 2 R R R K   bo’ladi. Tebranish konturlari Radioelektron qurilmalarning asosiy zanjirlardan biri tebranish konturlaridir. Ular yordamida yuqori chastotali elektr toki hosil qilinadi, yoki murakkab tebranishlarning kerakli chastota spektri ajratib olinadi. Tebranish konturi deganda, L induktivlik g’altagi va C kondensatorning ulanishidan hosil bo’lgan berk elektr zanjiri tushuniladi. Tebranish konturi tarkibida albatta R aktiv qarshilik ham qatnashadi. U tebranish konturini tashkil qilgan simlardagi va

kondensatorning dielektrligidagi energiya yutilishini ifodalaydi. Tebranish konturlari sodda va murakkab bo’ladi. Sodda konturga misol qilib yakka konturni ko’rsatish mumkin. U yakka C sig’im va L induktiv g’altakdan tashkil topadi. Murakkab konturlar yakka konturlar kombinatsiyasidan iborat bo’ladi. Ular bog’langan tebranish konturlari deb ataladi. Bog’lanishga kiradigan har bir kontur partsial kontur deyiladi. Agar tebranish konturlarining parametrlari haqida to’xtalsak. Ma‘lumki ideal kontur uchun quyidagi munosabat o’rinli . 2 2 2 2 m m LI CU  Agar tenglikka tokning amplituda qiymati ifodasi C U I m m 0  ni qo’ysak , LC 1 0  hosil bo’ladi. Agar burchak chastota bilan chiziqli chastota orasidagi bog’lanish 2  ga farq qilishni hisobga olsak, chiziqli chastota uchun quydagi ifoda hosil bo’ladi. LC f    2 1 2 0 0   . 0f konturning xususiy chastotasi deyiladi. Real konturdan energiya yo’qolishi mavjud bo’lgani uchun uning chastotasi 0f xususiy chastotadan farq qiladi. Bu farqning kattaligi konturning so’nish koeffitsienti (yoki so’nish darajasi) tebranishga bog’liq. U tebranish amplitudasining so’nish tezligini ifodalovchi koeffitsientdir. Chastotaning ifodasini qo’ydagicha o’zgartirib yozamiz . 2 0 2 0 1 2 1 1                     R bunda C L   -konturning to’lqin yoki xarakteristik qarshiligi deyiladi. Bog’langan tebranish konturlari haqida to’xtalsak. O’zaro energiya almashinishi mumkin bo’lgan konturlar sistemasi bog’langan tebranish konturi deb ataladi. Partsial konturlar orasidagi bog’lanish bog’lanish qarshiligi deb ataladigan kattalik orqali xarakterlanadi.

Agar energiya almashishi oddiy elektr toki hisobiga bajarilsa, bog’lanish rezistor orqali amalga oshiriladi. Shunga ko’ra konturlar orasidagi bog’lanish induktiv sig’im va galvanik bog’lanish deb uni 3 turga ajratiladi. Bularga rasmda tasvirlangan ikkita sodda konturning o’zaro bog’lanishi misol bo’ladi. Har bir bog’lanish turi xilma-xil bo’lishi mumkin. Masalan, induktiv bog’lanish -transformator a-rasm, yoki avtotransformator (koninduktiv) (b-rasm) bog’lanishning, sig’im bog’lanish ichki (v-rasm) yoki tashqi sig’im (g-rasm) bog’lanishlarga ajratilishi mumkin.

Savollar: 1. Elektr zanjirlarini tushuntiring 2. Elektr zanjirlari elementlariga nimalar kiradi? 3. Reaktiv qarshiliklarga nimalar kiradi va ularning vazifasi. 4. Elektr zanjirining turlarini tushuntiring 5. Kvazistatsionarlik xususiyatini tushuntiring. 6. Chiziqli bo’lmagan elementning volt-amper xarakteristikasini tushuntiring. 7. E k vivalent sxemalar usulini tushuntiring. 8. Ekvivalent generator haqidagi teoremani tushuntiring. 9. Diferentsiallovchi va integrallovchi zanjirlarni tushuntiring. 10. Kuchlanish bo’lgichlari nima? 11. Tebranish konturlari haqida ma‘lumot bering 12. Bog’langan tebranish konturlari va uning turlari.

Adabiyotlar: 1. Ma’ruzalar matni. 2. Nigmatov K. Radioelektronika asoslari. T., 1994. 3. Qo‘yliyev B.T. Tabiatning fizik xossalari bitmas-tuganmasdir. Qarshi, 2005. 4. Гершунский Б.С. Основи электроники и микроэлектроники. М., 1990. 5. Манаев Э.И. Основи радиоэлектроники. М., 1989. 6. Молчанов А.П., Занадворов П.Н. Курс электроники и радиотехники. М., Наука, 1976 . 7. Степаненко И.П. Основи теории транзисторов и транзисторних схем. М., Энергия, 1977 . Qо‘shimcha adabiyotlar : 1. Жеребсов И.П. Основи электроники. М. Энергоатомиздат 1989 г. 2. Гусев В.Г., Гусев Ю .М Электроника. М.1991 г.

Похожие

Tizimlarni ta’riflash va tizimli tahlil

Molekulyar fizika va termodinamikaning asoslari

Qo‘sh qutbli tranzistorlar ulanishining asosiy sxemalari

O‘zgaruvchan tokni to‘g‘rilash. Tekislovchi filtrlar

O‘zgaruvchan tokni to‘g‘rilash. Tekislovchi filtrlar