Anizotrop muhitda yorug‘likning tarqalishi - Физика - Рефераты

Anizotrop muhitda yorug‘likning tarqalishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

166.5 KB

A nizotrop muhitda yorug‘likning tarqalishi Reja: 1. Optik anizotropiyani sun’iy ravishda hosil qilish 2. Qutblanish tekisligining aylanishi 3. Qutblanish tekisligining magnit maydoni ta’sirida aylanishi 4. Zeeman va Shtark effektlari

1. Optik anizotropiyani sun’iy ravishda hosil qilish Yuqorida qaralgan yorug‘likning ikkiga ajralib sinishi tabiiy holda ya’ni tabiy anizotrop kristallarda yuz beradi. Anizotropiyani suniy ravishda tashqi ta’sir yordamida izotrop muhitlarda ham hosil qilish mumkin (12.1-rasm). Shaffof jismni siqish (yoki cho‘zish) natijasida o‘ziga xos shunday xususiyat yuzaga keladiki, u optik o‘qi siqilishi (yoki chuzilishi) yo‘nalishida bo‘lgan anizatrop kristallni eslatadi. 12.1-rasm Bunday vaqtda jism mexanik deformatsiya natijasida kvazikristalga aylanadi deyish ham mumkin. T.Zeebek va D.Bryuster mexanik deformatsiya ta’siri tufayli izotrop materiallarda yorug‘likning ikkiga ajralib sinishini kuzatdilar. Tajribalardan aniqlanishicha optik o‘qqa perpendikulyar yo‘nalishlardagi oddiy va g‘ayrioddiy nurlarning sindirish ko‘rsatkichlarining farqi jismga ta’sir etayotgan kuchlanish kattaligiga, ya’ni yuza birligiga to‘g‘ri kelgan kuch kattaliga proporsionaldir:P k n n e   0 , bu yerda h F S F Р    , k - shu jismlarning xususiyatlariga bog‘liq bo‘lgan koeffitsiyent. Kerr effekti. Suyuq yoki gazsimon izotrop dielektrik elektr maydoniga joylashtirilganda su’niy anizotropiya vujudga kelishini J.Kerr aniqlagan. Shuning

uchun bu hodisa Kerr effekti deb nom olgan. Bu hodisani o‘rganish uchun qo‘llaniladigan chizma quyidagicha (12.1-rasm) 12.2-rasm N 1 polyarizator va N 2 analizator oralig‘iga biron idishga solingan suyuqlik (masalan, nitrobenzol) joylashtiriladi. Suyuqlikka joylashtirilgan metall plastinkalarga potensiallar farqi berilsa suyuqlik yorug‘likni ikkiga ajratib sindirish xususiyatiga ega bo‘ladi. Kerr effekti dielektrik qutblanishining samarasidir. Tashqi elektr maydoni ta’sirida dielektrik molekulalari elektr maydon yo‘nalishiga nisbatan ma’lum yo‘nalishda oriyentatsiyalanadi. Bu esa dielektrikni anizotropik xususiyatiga xususan optik anizotropiyaga erishishiga sabab bo‘ladi. Tajribalarning ko‘rsatishicha,  to‘lqin uzunligi tayinli bo‘lgan monoxromatik yorug‘likda sindirish ko‘rsatkichlarining n e - n 0 ayirmasi Е maydon kuchlanganligining kvadratiga proporsional bo‘ladi:2 0 kE n ne   (12.1) demak, nurlarning l yo‘lda ega bo‘ladigan yo‘l farqi quyidagiga teng bo‘ladi:   2 0 klE n nl e     (12.2) (bu yerda maydon bir jinsli deb, nur esa maydon yo‘nalishiga perpendikulyar yo‘naladi deb faraz etiladi). Bu ayirmani to‘lqin uzunliklari orqali ifodalab, faza siljishini topamiz: 2 2 / 2 BlE      , (12.3) bu yerda   /k В Kerr doimiysi.  ning Е ga kvadratik bog‘liq bo‘lishidan faza siljishi maydon yo‘nalishiga bog‘liq emasligi ko‘rinadi.

Ko‘pchilik suyuqliklarda n e > n 0 , ya’ni В > 0: ularning anizotropiyasi musbat kristallning anizotropiyasiga mos keladi. Biroq B doimiyning qiymati manfiy bo‘lgan (B<0) suyuqliklar ham bor (masalan, etil efiri, ko‘p moylar va spirtlar). Kerr doimiysining son qiymatlari turli xil moddalar uchun juda xilma-xildir. B - Kerr doimiysi bu jismning tabiatiga va to‘lqin uzunligiga, temperaturaga bog‘liq. Temperatura oshgan sari V kamayadi, chunki yuqori temperaturada dezoriyentatsiya ham kuchayadi. Kerr effektida jismlarning anizotropik xususiyati keskin namoyon bo‘ladi. Masalan maydon ta’sir etgan zamonoq (10 -9 s vaqt ichida) jism anizotropik xususiyatiga erishadi. Maydon yo‘qotilganda ham jism shunday tezlik bilan izotrop holatini tiklaydi. Bu ajoyib xususiyati tufayli yorug‘lik intensivligini tez o‘zgartirish lozim bo‘lgan texnikaning sohalarida keng qo‘llaniladi. Masalan tez kinoga olishda (optik zotvor). Kuchli magnit maydon (H) ta’sirida ba’zi izotrop jismlarda (suyuqlik, shisha va kalloidlarda) optik anizatropiya vujudga keladi. Bu hodisani E.Kotton va X. Mutonlar tekshirgani uchun ularning nomi bilan Kotton-Muton hodisasi deb yuritiladi. Ta’sirlovchi magnit maydon yo‘nalishiga perpendikulyar ravishda tarqalayotgan g‘ayrioddiy va oddiy nurlar uchun tekshirilayotgan jism sindirish ko‘rsatkichlarining formulasi quyidagiga teng:2 2 0 , H c DH n ne     yoki   2 0 ClH n nl e       N - magnit maydonining kuchlanganligi. C = D/  Kotton va Muton doimiysi bo‘lib, u jismning tabiatiga,  va temperaturaga bog‘liq buladi. Bu hodisaning qonuniyatlari Kerr hodisasining qonuniyatlariga butunlay o‘xshaydi. 2. Qutblanish tekisligining aylanishi Kristall jismlarda, shuningdek, ba’zi izotrop suyuqliklarda nurning ikkilanib sinishidan tashqari, qutblanish tekisligining aylanishi deb nom olgan yana bir hodisa kuzatiladi. Bu hodisa birinchi bo‘lib, fransuz fiziklari Arogo va Frenellar (1816 yil) tomonidan kashf qilindi va o‘rganildi. Qutblanish tekisligining aylanish hodisasi quyidagicha: agar 12.2-rasmda tasvirlangan qurilmada polyarizator va analizator shunday o‘rnatilsaki, ularning tebranish tekisliklari ayqashtirib (ayqash

nikollar) qo‘yilsa, u holda R plastinka bo‘lganda S manbadan chiqqan yorug‘lik analizator orqali o‘tmaydi. Agar P plastinka o‘rniga kristall kvarsdan uning optikaviy o‘qiga perpendikulyar qilib qirqib olingan xuddi shunday yassi-paralell plastinka qo‘yilsa analizatorning ko‘rish maydoni yorishadi. Sungra analizator biror burchakga burilsa, u holda analizatorning ko‘rish maydoni yana qorong‘i bo‘lib qoladi. Bundan polyarizator orqali o‘tgan yorug‘likning qutblanish tekisligi kvars plastinkada biror burchakga buriladi, degan xulosa chiarish mumkin. Bu burilish kattaligi analizator orqali o‘tgan nurni so‘nish uchun analizator burilgan qo‘shimcha burchak bilan aniqlanadi. kvarsda ikki xil strukturaviy modifikatsiya mavjud bo‘lib, ulardan biri yorug‘likning qutblanish tekisligini (nur bo‘ylab tushuvchi yorug‘likka qarshi qaralganda) o‘nga (soat strelkasi bo‘ylab) aylantiradi, ikkinchisi esa chapga aylantiradi (soat strelkasiga qarshi). Qutblanish tekisligining aylanishi buruvchi qatlam qalinligiga to‘g‘ri proporsional ekanligini tajriba ko‘rsatadi.  =  ∙ d,  - qutblanish tekisligining burilish burchagi: d – yorug‘lik nuri o‘tgan modda qatlamining qalinligi (plastinka qalinligi):  - burilish burchagi, bu qattiq jismlar uchun qalinligi 1 mm bo‘lgan plastinkaning burilish burchagiga teng. Kvars uchun bu kattalik:  = 5890  А (natriyning sariq chizig‘i) uchun 21,7  ;  = 4047  А uchun 48,9  ,  = 2147  А uchun esa 236  va h.k.. Bu kattaliklar aylantirish qobiliyatiga ega bo‘lgan dispersiya o‘rinli ekanligini ko‘rsatadi. Qattiq moddalar bilan bir qator toza suyuqliklar va ko‘pgina moddalarning eritmalari yorug‘likning qutblanish tekisligini aylantirish qobiliyatiga ega bo‘ladi. O‘ziga tushayotgan yorug‘likning qutblanish tekisligini aylantirish qobiliyatiga ega bo‘lgan moddalar optikaviy jihatdan aktiv moddalar, qutblanish tekisligini aylantirish qobiliyati esa optikaviy aktivlik deb ataladi.

12.3-rasm. Eritmalarning aylantirish qobiliyati eritma qatlami qalinligiga va uning konsentratsiyasiga to‘g‘ri proporsional ( Bio qonuni )  = [  ] ∙ d∙ c, (5.8) bunda [  ] – aylantirish doimiysi: d – qatlam qalinligi: s – eritma konsentratsiyasi. (5.8) formuladan agar  ning qiymati ma’lum bo‘lsa, u holda berilgan d qatlam qalinligida qutblanish tekisligining  burilish burchagini o‘lchab, eritmadagi modda konsentratsiyasini aniqlash mumkin. Qand eritmasining aylantirish qobiliyati juda katta, shuning uchun bu hodisadan eritmalarda qandning konsentratsiyasini aniqlashda foydalanish mumkin. Bu maqsadda saxarometr deb nom olgan maxsus polyarizatsion qurilmalardan foydalaniladi. 3. Qutblanish tekisligining magnit maydoni ta’sirida aylanishi Tabiiy sharoitda qutblanish tekisligini aylantira olmagan moddalar tashqi magnit maydoni ta’sirida qutblanish tekisligini aylantira oladigan bo‘lib qoladi. Qutblanish tekisligining magnit maydoni ta’sirida aylanish hodisasi 1846 yil Faradey tomonidan ochilgan. Bu kashfiyot Faradeyning yorug‘lik va magnit hodisalari orasidagi bog‘lanishni topishga bag‘ishlangan davomli tajribalari samarasida kelib chiqqan. Faradey magnit maydonining yorug‘likka bevosita ta’sir etishini topdim deb o‘ylagan, shuning uchun u: «Men yorug‘lik nurini magnitlay va elektrlay oldim va magnit kuch chiziqlarini yorita oldim» deb yozgan. Aslida esa Faradey tomonidan ochilgan hodisa boshqa xarakterga egadir: magnit maydoni shu maydondagi moddaga ta’sir qiladi, faqat moddaning o‘zigina yorug‘likning tarqalish xarakterini o‘zgartiradi.

Qutblanish tekisligining magnit maydoni ta’sirida aylanishi yorug‘likning shaffof moddalarda magnit kuchlanish chiziqlari bo‘ylab tarqalishida hosil bo‘ladi. Shuning uchun qutblanishning magnit ta’sirida aylanishi elektromagnit uchlarini parmalab teshilgan ingichka kanal bo‘ylab kuzatish eng qulay bo‘ladi. Tajriba chizmasi 12.3-rasmda ko‘rsatilgan S – yorug‘lik manbai, A va B – elektromagnit uchlari, N 1 va N 2 – nikollar S – ichida qutblanish tekisligi aylanishi yuz beradigan jism. Magnit maydoni hali paydo bo‘lmaganda, ya’ni elektromagnit toki ulanmaganda, N 1 va N 2 – nikollar ayqash turganda bu murakkab sistema orqali yorug‘lik o‘tmaydi. Elektromagnit zanjiri ulanib tok qo‘yilganda qutblar orasida magnit maydoni hosil bo‘ladi, shaffof S jism orqali o‘tishda yorug‘likning qutblanish tekisligi buriladi va N 2 nikol orqali yorug‘lik o‘tadi. Qutblanish tekisligining  burilish burchagi yorug‘likning magnit maydonidagi modda ichidagi l uzunligiga va hamda H magnit maydon kuchlanishiga proporsional:  = k∙ l∙ H, k koeffitsiyent berilgan jismning magnit maydonida qutblanish tekisligini aylantira olish darajasini ko‘rsatadi. K koeffitsiyentning son qiymatlari, umuman aytganda, unchalik katta emas. Shaffof qattiq jismlar ham, suyuqlik va gazlar ham magnit maydonida qutblanish tekisligini aylantira oladi. Agar  burchak minutlar bilan, H – erstedlar bilan l – sm lar bilan o‘lchangan bo‘lsa, shishaning ba’zi bir xillari uchun (og‘ir flint) k ning qiymati 0,1 ga yetadi. 12.4-rasm. Qutblanish tekisligining magnit maydoni ta’sirida aylanishini kuzatish metodi.

Qutblanish tekisligini burish yo‘nalishiga qarab jismlar 2 turga bo‘linadi. Qutblanish tekisligini magnit maydoni yo‘nalishi bo‘yicha kuzatuvchiga nisbatan o‘ng tomonga buruvchi moddalar o‘naqay aylantiruvchi, ya’ni musbat moddalar deb ataladi. Boshqacha aytganda, agar magnit maydoni kuchlanganligining yo‘nalishi parma nayzasining musbat harakatiga mos kelsa, unga parma bandining aylanish yo‘nalishi musbat aylantiruvchi moddaning qutblanish tekisligini burish yo‘nalishini ko‘rsatadi. Musbat moddalar uchun k koeffitsiyent musbat hisoblanadi. Aksincha, unga qarama qarshi yo‘nalishiga aylantiruvchi moddalar chapaqay aylantiruvchi yoki manfiy modda deb ataladi. Manfiy moddalar tarkibida ham faqat paramagnit atomlar bo‘ladi. Paramagnit moddalarning o‘zlari esa hamma vaqt ham manfiy bo‘lavermaydi. Berilgan moddaning aylantirish yo‘nalishi faqat magnit maydon yo‘nalishi vositasidagina belgilanadi va u, yorug‘likning tarqalishi yo‘nalishiga aslo bog‘liq emas. 4. Zeyeman va Shtark effektlari Qutblanish tekisligining tashqi magnit maydoni ta’sirida aylanishi bilan bir qatorda yana bir muhim effekt XIX asr oxirida Zeyeman tomonidan kashf qilindi. Aynan tashqi magnit maydoniga joylashtirilgan nurlanuvchi modda spektral chiziqlarining ajralishi kuzatildi. U quyidagicha: agar magnit maydon induksiya chiziqlari bo‘ylab qaralsa (aytaylik Z o‘qi bo‘ylab) 2 ta spektral chiziq ko‘rinadi (12.5-rasm a). Ular qarama qarshi yo‘nalishdagi aylanma qutblangan yorug‘lik nurlari bo‘lib, chastotalari mos ravishda  0  (  0 – tashqi maydon bo‘lmagandagi chastotasidir) (12.5-rasm b). Agar magnit maydon induksiya chiziqlariga perpendikulyar holda qaralsa chiziqli qutblangan yorug‘likning 3 ta spektral chizig‘i ko‘rinadi. Ulardan birining chastotasi  0 va Z o‘qi yo‘nalishida tebranuvchi elektrik vektor bo‘lib, qolgan 2 tasi  0  chastotali Z o‘qiga perpendikulyar ravishda tebranuvchi va kuzatish yo‘nalishi elektr vektorlaridir (12.5-rasm b). Bunda chastota o‘zgarishi quyidagiga teng: , 2 B mе 

bu yerda е va m lar mos ravishda elektronning zaryadi va massasi. В – tashqi maydon induksiyasi. Chastota o‘zgarishi uncha katta emas. В = 0,5 Tl bo‘lganda  = 4∙10 10 s -1 , ko‘zga ko‘rinuvchi nurlar uchun   4∙10 15 s -1 bo‘lib, chastotasining nisbiy o‘zgarishi  /  0 =10 -5 , ya’ni juda kichik kattalikdir. а ) б) в ) 12.5-rasm Oddiy Zeyeman effektini Lorens nazariy tushuntirdi. Bu nazariyaga asosan atomda elektronlar mumkin bo‘lgan yo‘nalishda qutblangan  0 chastotali garmonik tebranib, xuddi shunday chastotali elektromagnit nurlar chiqaradi. Elektronning murakkab harakatini Z o‘qi bo‘ylab tebranma va XOY tekislikda

aylanma harakatlari yig‘indisi deb qarash mumkin. XOY t е kislikd а aylanma harakati bir xil ehtimollik bilan 2 xil soat strelkasi bo‘ylab va soat strelkasi yo‘nalishiga qarshi bo‘lishi mumkin (12.5-rasm, b). Induksiyasi 0 dan В gacha ortib boruvchi tashqi magnit maydonda Faradey elektr yurituvchi kuch induksiyasi yuzaga kelib, elektronning tezlanish bilan harakatlanishiga, ya’ni energiyasining o‘zgarishiga olib keladi. Maydonning ortish vaqti elektronning xususiy aylanish davriga nisbatan har doim katta bo‘ladi. Elektronning orbita radiusi o‘zgarmasdan chastotasi orta boradi. Chastotasining o‘zgarishi:  =  В ∙ е /2 m Bu tajriba bilan mos keladi. Z o‘qi bo‘ylab elektronning qutblangan bunday bir-biriga qarama-qarshi aylanma harakati kuzatiladi. Y o‘q bo‘ylab kuzatganimizda aylanma qutblanishga mos nurlanish o‘rniga, X yo‘nalishda tebranuvchi  0   chastotali nurlanish, hamda Z o‘q bo‘ylab tebranuvchi chastotasi o‘zgarmaga  0 chastotali nurlanishlar chiziqlari ko‘rinadi. Agar boshlang‘ich spektral chiziqlari juda murakkab strukturaga ega bo‘lsa, Zeeman effekti murakkablasha borib uni faqat kvant mexanikasi yordamida tushuntirish mumkin. Agar nurlanuvchi atomlar tashqi elektr maydoni ta’sirida bo‘lganda ham spektral chiziqlarni ajralishi kuzatiladi. Bu effektni birinchi marta 1913 yilda Shtark kuzatdi. Shtark effekti kuchli elektr maydonni talab qiladi. Uning qonuniyatini faqat kvant mexanikasi tushuntiradi.

Похожие

Yorug‘likning sochilishi

Yorug‘likning elektromagnit tabiati

Yorug‘likning kombinatsion sochilishi

Yorug‘likning qutblanishi va kristallar optikasi

Yorug‘likning yutilishi va dispersiyasi