Stiven Pinkerning inson falsafasi - Философия - Рефераты

Stiven Pinkerning inson falsafasi

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

70 KB

Stiven Pinkerning inson falsafasi Stiven Pinker 1954-yilda Monreal shahrida tug`ilgan. 1976-yilda Monrealning Makgill universitetida amaliy psixologiya bо`yicha bakalavr unvonini va 1979- yilda Garvard universitetida doktorlik unvonini oladi. 1982-yildan 2003-yilgacha Pinker Massachutes texnologiya institutida ishlaydi, 2003-yilda Garvard universitetida psixologiya kafedrasi professori bо`ladi. О`zining ilmiy faoliyati debochasida Pinker amaliy psixolog sifatida anglash va ilohiy qabullash muammolari bilan shug`ullandi. Sо`ngra asosiy e’tiborini psixolingvistikaga qaratdi. U XX asrning 2-yarmida eng mashhur gumanitar olim, “universal grammatika” konsepsiyasi muallifi, tillarning jangovar mexanizmlarini yaratuvchi, Noem Xomskiyning g`oyalarini tajribada harakatlantirib kо`rdi. 50- yillardayoq Xomskiy bixeviorist olim B.F. Skinnerning qarashlarini rivojlantirdi. Lekin insoniyat nutqi tug`ma strukturalarsiz haqiqiy emas, bolalarning qobiliyati tilning shunday murakkab grammatik belgilarini ham tushunib anglashga qodir va yangi tilning cheksiz imkoniyatlarini о`rgana olishini kо`rsatadi, lekin Xomskiy ular qayerdan paydo bо`lishini izohlab bermaydi. Ammo bunday pozitsiyadan qoniqmagan Pinker, tilning mexanizmlarining evolyusion tahlilini topishga xarakat qildi. U о`zining fikrlarini “Til instinkt sifatida” (1994) asarida asoslab berdi. Til, deydi Pinker, hayotiy muhim ma’lumotlarni qabul qiluvchi va tarqatuvchi asosiy mexanizmdir. Keyinchalik u insoniyat ongi va qabullash qobiliyati, fikrlash va tafakkurga alohida e’tibor qaratdi. Bu harakatlar mahsuloti sifatida “Ong qanday ishlaydi” (1997) asarini e’tirof etish mumkin. 2002-yilda Pinker yanada murakkab asarini nashr qildirdi “Toza doska. Inson tabiatini zamonaviy inkor etish”, unda insonning tabiati va madaniy hamda siyosiy imkoniyatlari obrazi berilgan. Inson tabiatini Pinker, turli mexanizmlardan tashkil topgan va tabiiy-ijtimoiy atrof-muhitga bog`liq xolda izohlaydi. Ong xususiy mexanizmlardan biridir. U algoritmik xususiyatga ega, aloxida tabiatga ega va ma’no-mazmunga ega

elementlarni birlashtiruvchi kuchdir. Shuning uchun u xar xil xuda-bexuda narsalarni anglashga qodir emas. Masalan bunday savollarga, falsafaning an’anaviy muammolari –tananing anglanishi, shaxsiyat tabiati, iroda erkinligi, referensiya, universaliylar va burchlilik, kiradi. Bunday savollarni о`rganayotganda aql, osmonda charx urib uchayotgan, qayerga qо`nishni bilmaydigan katta qanotli qushni eslatadi. Shunday qilib, Pinker hisoblashicha, ongning jumbog`i va boshqa “abadiy savollar” о `z mazmun-mohiyatiga k о `ra javobsiz qolishi lozim. Bu fikrlari bilan u D. Yumning fikrlariga yaqinlashadi. Lekin Yum singari u ham skeptik fakt bilan chegaralanib qolmaydi. Pinker aminki, xuddi shu faktlar bizning bugungi kunimizda “insoniyat psixikasini tushunishda buyuk rivojlanish”ga asos b о `lganligidan darak beradi. Huddi shular evolyusion psixikaning rivojiga baxo beradi. Aynan “evolyusion psixologiya” asosida faylasuflar inson tabiatinining asosiy qirralarini chizib berishlari mumkin. Inson haqidagi afsonalar. Pinker inson tabiati haqidagi pozitiv (ijobiy) nazariyani tahlil qilishda aqlga sig`maydigan, akademik muhitda rivojlangan inson haqidagi mashhur mif (afsona)larga tayanib ish k о `radi. Pinker uchun asosiy о `lja, hamda zamonaviy evolyusion psixologiyaga ta’sir k о `rsatgan bu – L. Kosmides va Dj. Tubi (bunday psixologiyani qurish CH. Darvindan boshlangan), Standart ijtimoiy ilmiy model deb ataladi (SSNM), XX asrning yuz yilliklarida gumanitar tartib-intizomda dominantlik qilgan qarashlar. Bu model asosida inson hatti- xarakati hayvonlardan farqli о `laroq “madaniy, qadriyat va ramzlarda mustaqil tizim” sifatida qaraladi. Madaniyat insonni tо`g`ri yо`nalishga yо`naltira oladi va formallashtiradi. Yuqoridagi standart modelga kо`ra, biologik chegarada: inson bolasi, “tug`ilgach, hech narsaga ega bо`lmaydi, bir qancha reflekslardan boshqa” va tajribasiz “о`qishga qobiliyatsiz”; ular “madaniyatga о`qish, rag`batlantirish, ja’zolanish va ijrochilik orqali erishadilar”. Bu sxemaning yadrosi eski formula asosida kо`rsatiladi: inson –bu “toza doska”, tashqi ta’sirlar natijasida tо`lib boradi. “Toza doska” haqidagi mif asosida deydi Pinker, “hozirgi zamonaviy intellektual hayotdagi status” ikkita yanglish fikrga ham sabab b о `ldi, “oliyhimmat

vahshiy odam” nazariyasi va “ruhga ega mashina” konsepsiyasi shular jumlasidandir. Birinchi faraz Russoning qarashlariga yaqin tursa, ikkinchi konsepsiya Dekart nomi bilan bevosita bog`liq. Lekin bu ikki aqida ham “toza doska” nazariyasiga bog`liq emas, “shunchaki amaliyotda birga uchraydi”. Boshlang`ich “tozalik” insoniyatning barcha harakatlarini faqatgina ruh orqali bajarilishini kо`rsatadi. Pinker bu farazlarni faktlar bilan isbotlashga uringan. Oliyhimmat vahshiy odam faqatgina hayolotda mavjud bо`lgan. Buning isbotini sivilizatsiyaning rivojlanib borishida kо`rishimiz mumkin. “Toza doska” haqidagi qarash ham о`z isbotini topmagan. Chunki insonda individual xususiyat va qobiliyatlar mavjud, deydi Pinker. Inson tabiatining murakkabligi uning xatti- xarakatini boshqara olmasligida, ruhiy holatining о`zgarib turishida о`z isbotini topadi. Inson tabiatiga modulli yondashuv. Miflarning parchalanishi, Pinkerga, inson tabiatining xarakteri tuzilishiga nazar solishiga sabab bо`ldi. Avvalombor, uni – ong va psixika masalasi qiziqtirdi. Lekin Pinker psixikani substansional mazmun sifatida emas miyaning faoliyati natijasida sifatida talqin qildi. Insonning bosh miyasi – a’zo (organ), ma’lumotni (informatsiya) tahlil qiladigan va evolyusiya natijasida shakllangan. Shunga mos ravishda psixika ham organlarning qismi, vazifaga ega va ajdodlarimizning ibtidoiy hayotidan to hozirgi kungacha mavjud tizim sifatida qaralishi lozim. Har bir a’zo yoki modul, Pinker ta’kidlashicha, о`zining ichki tuzilishi va mohiyatiga ega. “Mantiqiy zahira” har bir modulning genetik dasturida mavjud bо`ladi. Ajdodlarimizning a’zolari ham vazifalarga ega bо`lgan “ularning genidagi asosiy muammo – sonlarni kо`paytirish va kelgusi avlodlarga yetkazib berish bо`lgan”. Tarixiy modulni о`rganishning asosiy topshirig`i Pinker fikricha, “qachon va qanday” paydo bо`lgan degan savollarga javob topish. Bunday izlanishlar insonni о`rganish ilohiy yondashuvga yaqinlashishga xarakat sifatida qaraladi. “Nima uchun?” degan savolga javob izlash yo kulgili yo be о `xshov javob topilishiga sabab b о `lishi mumkin. Yana ilohiy yondashish ilmiy qarashlarga qarama-qarshi b о `lib qolishi mumkin.

Pinker buning xavfliligini tushunar edi. Bunga bir qancha misollar kо`rsatadi. Hazil-mutoyibaning (yumor) vazifasi nima? “Charchoqni chiqarish” va h.k. Bu tushuntirishlarning murakkabligi shundagi, javoblarning о`zi ham tahlilga tushuntirishga muhtoj. Darhaqiqat, “Nega musiqa jozibakor? Nega odamlar baxtli kishilar yonida bо`lishni istashadi? Nega hazil-mutoyiba charchoqni chiqaradi?” Agar tо`g`ri yondashuv bо`lsa, kelgusi jarayonlarga yechim topilgan bо`lardi. Avval maqsad quyiladi sо`ngra organizm mavh etiladi. Sо`ng uning mexanizmi reallashtiriladi. “Tо`g`ri qurilgan ong” bu mexanizmning maqsadi va biz bundan о`zimizning ongimiz darajasini aniqlay olamiz. Bunday gipotezalardan uning qadr- qimmatini bilib olamiz. U yoki bu modelning vazifasini bashorat qilish orqali uning kelajakdagi statusini aniqlab berishi mumkin va insoniyat atrofidagi yangi muhitga qanday moslashishi mumkinligini aniqlab beradi. Bu amaliy, siyosiy va hatto san’atshunoslikka oid masalalarni hal qilishga yordam beradi. Pinker bu mezonlardan foydalanib, insoniyat psixikasida quyidagilar paydo b о `lishi mumkinligini k о `rsatib о `tadi modullar yoki “instinktlar oilasi”: til, idrok, intuitiv mexanika, intuitiv biologiya, sonlar, katta hududlar uchun mintaqaviy xaritalar, yashash joyi, xavf-xatarni sezuvchi instinkt, ovqatlanish, kasalliklar, о `z holatini nazorat qilish, intuitiv psixologiya, shaxsiyat, bilish, adolat, qarindoshlik, juftlik. “Standart psixologiyada” yuqorida k о `rsatilgan modullar an’anaviy psixologiyadagi qobiliyatlardan tubdan farqlanadi: qabullash, xotira, diqqat, fikrlash, emotsiya, rivojlanish, shaxsiyat va h.k. Pinker fikricha, ongni qobiliyatiga qarab qismlari orqali о `rganish yaxshi natija beradi, xuddi mashinaning avval p о `lat qismini, s о `ngra alyumin qismini о `rgangan singari. Haqiqiy insoniyat psixikasi quyidagicha,tug`ma modullar ham о `zida turli xil qobiliyatlarni jamlashi mumkin. Modulli yondashuv Pinker ta’kidicha, psixologiyada haqiqiy inqilob. Oddiy, odatiy yondashuvlarga qaraganda, bu yondashuv aksilintuitiv hisoblanadi. Umumiy qobiliyatlar haqidagi an’anaviy nazariyalardan kelib chiqib, ongni tahlil qiladigan bо`lsak, inson, masalan narsalarni biladi, lekin insonlarni emas; yoki buyuk intellektga ega, lekin sо`zlarning gapdagi tahlilini qila olmaydi va h.k. Pinker

aytishicha, modulli psixologiya nazariyasi bu muammolarni yechishi mumkin, lekin zamonaviy falsafa vakillari bunga qarshi chiqishdi. Masalan, P.Cherchlend inson miyasida neyronlar bor bо`lsa ham, ular faqat maxsus vazifalarni bajaradi deya ta’kidlaydi. Tug`ma modullar, Pinker ta’kidlashicha, faqat atrof muhit bilan mutanosib sifatida rivojlanadi. Masalan,til instinkti muxitga qarab ingliz tilida yoki fransuz tilida gaplasha olishi mumkin. Pinker ta’limotida umumiy milliy modullar talqini yuqorida berilgandek. Biologik nasliylik “ichki psixik mexanizmni о`z ichiga oladi”, jumladan о`rganadigan. Shu oxirga mezon asosida, biz madaniyatni tashkil qiluvchi maxorat, yangiliklar, qobiliyat, bilim va qadriyatlarni о`zlashtiramiz. Ular qolgan psixik modullarga asos bо`lib xizmat qiladi (qarang.1:389). Madaniyat konsepsiyasi. Madaniyat konsepsiyasini tushunishda avvalombor madaniyatning rolini aniqlab olish lozim. Madaniyat bu birliklar, о`zgarishlar, tanlanishlar va insonlar xarakatidan kelib chiqadi. Madaniyat xatolarni tan olmaydi. Madaniyat – bu texnologik va ijtimoiy kashfiyotlar yig`indisi, insonlar о`z hayotlarini yengillashtirish uchun yaratgan” boshqa narsa emas. Bu kashfiyotlar о`z-о`zidan paydo bо`lib qolmaydi, avval miyada paydo bо`ladi. Turli xil madaniy texnologiyalar bir-biri bilan chambarchas bog`liq bо`lib, omadlilari tezda epidemiya singari tarqaladi. Pinker ta’limotidagi madaniyat, bu jamiyatga sog`lom ruh olib kiradi. Madaniyatlar о`zgarib turishi mumkin. Madaniy boyliklarni mutlaqlashtirish katta xatoga sabab bо`ladi. XX asr tarixi Pinker ta’kidlashicha, inson tabiatiga kо`plab ta’sirlar kо`rsatdi. Jumladan, tasviriy san’atda (san’atda modernizm va postmodernizm kashf etilishi) sodir bо`lgan yuksalishlar. Pinker “tabiiy xatolik” degan tushunchaga oydinlik kiritib, uni tahlil qiladi. Tabiiy degani bu samimiy, yaxshilikka moil va kamtar degani. Bundan kelib chiqadiki, agar inson tabiatan tajovuzkor bо`lsa u uni oqlashi lozim. Lekin bu xulosa xato. Mavjud degan narsa majbur degani emas. Majbur degan tushuncha shunchaki inson tabiatiga о `rnashib qolgan (etika xuddi matematika singari о `z obyektiv mantig`iga ega). Pinker ta’biricha, insonga xos “axloqiy hissiyotlar”, masalan uyat, iztirob, adolatparvarlik kabilar inson

tabiatiga xos komponent b о `lib, ular evolyusiyaning mahsuli. Axloqni xudbinlik bilan almashtirmaslik kerak. Pinker R. Doukinsning tezisiga mutanosib ravishda, “xudbinlik” individ geniga taalluqli xususiyat, lekin uni hayotga tadbiq qilmaslik kerak, deb hisoblagan. Genlarga xos xususiyatlar individning yaqinlariga va DNKsi bir xil b о `lgan odamlarga xos b о `ladi. Inson hayotida sodir etadigan jangovar harakatlar bu xudbinlik yoki tajovuzkorlik uning qonida mavjud degani emas. Lekin Pinker bu inkoriy xulosa bilan chegaralanmaydi. “Toza sahifada” u isbotlaganidek, insonlar qadriyat deb hisoblagan ozodlik, adolatlik, tenglik va boshqa xususiyatlar hayoti davomida topiladi va ijtimoiy va boshqa qarama- qarshiliklarni bartaraf etadi. Xuddi shu umumiy tushunchalar borligi uchun ham butun insoniyatga xos mukammal qadriyatlar haqida gapirish mumkin b о `lib qoladi. Pinker ta’kidicha, insonlar orasidagi genetik о `xshashlik, nasliy rivojlanishda ular orasidagi farqqa ham aylanishi mumkin. Lekin bu farqlar real mavjud. Masalan erkaklar kо`p sohalarda ayollarga nisbatan faolroq hisoblanadi. Pinker fikricha, buni inkor etib bо`lmaydi. Aksincha, uni rivojlantirish kerak, ya’ni qobiliyatga qarab baholash lozim erkak yoki ayolligiga qarab emas. Bunda tasodiflardan xoli bо`lish kerak. Bir sо`z bilan aytganda, Pinker haqiqatdan qochishga emas aksincha, haqiqatning kо`ziga tik boqishga chorlaydi. Bunday haqqoniy siyosat о`zining mevasini berishi kerak. Pinker insoniyat kelajagini optimistik ruhda baholaydi. Madaniyatlarning kо`chib rivojlanishi butun yer yuzida yashaydigan insonlar hayotida axloqiy normalarning almashinishiga sabab bо`ldi (XX asr oxirida P. Singer tomonidan “doiraning kengayishi” axloqiy g`oyasi aniq kо`rinishda rivojlantirildi). Turli xalqlarning haq-huquqlqrining hurmat qilinishi va hamkorligi bosqinchilik va nafratni yо`q qilishga sabab bо`lib xizmat qiladi. Falsafa, Pinker fikricha, bu masalalarni hal qila oladi, qachonki miflarning sonini kо`paytirmasdan aksincha, empirik izlanishlar doirasini kengaytirsa va inson tabiatini о`rgansa va uning natijasini aniq kо`rsatib berolsa. Va qо`rqmaslik kerak, inson haqidagi moddiy teoriya uning qadr-qimmatini yо`qota olmaydi. Aksincha,

ruxiy borliq sharpasidan voz kechish,bizni о`z hayotimizning har bir daqiqasini qadrlashga о`rgatadi.

Adabiyotlar: 1. Блауберг И. Анри Бергсон. - М.: Юрайт-Издат, 2003. 2. Гардинер П. Артур Шопенгауэр. Философ германского эллинизма. - М., Наука, 2003. 3. Гриненко Г.В. История философии: Учебник. - М.: Юрайт- Издат, 2006. - 688 с. 4. Дарно Антисери и Джованни Реале. Западная философия от истоков до наших дней. - М., Наука, 2001. 5. Жаҳон фалсафаси тарихидан лавҳалар (Тузувчи ва илмий муҳаррир Қ.Назаров. масъул муҳаррир М.Баратов). - Тошкент: Файласуфлар миллий жамияти, 2004. 6. История философии: Учебник для вузов // Под ред. А.С.Колесникова - СПб.: 2010. 7. История философии для студентов вузов. - Ростов на Дону, 1998. 8. Йўлдошев С, Усмонов М., Каримов Р., Қобулниёзова Г., Рузматова Г. Янги ва энг янги давр Ғарбий Европа фалсафаси (ХУП-ХХ асрлар). - Тошкент: Шарқ, 2002. 9. Камю А. Бегона. - Тошкент: Янги аср авлоди, 2013. 10. Камю А. Избранное. - М.: Мысль, 1969.

Похожие

Jamiyat va inson falsafasi

Falsafiy antropologiya (inson falsafasi)

Seren Kyerkegorning inson falsafasi

Detyerminizm falsafasi

Borliq falsafasi