Санъат асарини нафосатли идрок этиш ва нафосатли тарбия - Философия - Рефераты

Санъат асарини нафосатли идрок этиш ва нафосатли тарбия

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

153.5 KB

w w w . a r x i v . u z Режа: 1. Бадиий ҳамда нафосатли идрок этиш тушунчаси; санъат асарини хиссий ва ақлий идрок қилиш масаласи. 2. Нафосатли тарбиянинг моҳияти, мақсади ва вазифалари. 3. Санъат-замонавий комил инсоннинг нафосатли жиҳатдан тарбиялашнинг муҳим воситаси сифатида. 4. Нафосатли тарбиянинг замонавий омиллари ва воситалари.

w w w . a r x i v . u z 1. Идрок мазмун кенгқамровли тушунча бўлиб, мавжуд барча соҳаларга даҳлдор саналади. Идрок ўз навбатида нарсаларнинг ўзига хос хусусиятларини тафаккур орқали талқин этишда ҳамда турли хил муносабатларни ўрганишда инсонга кўмак беради. Шунингдек, идрок жараёнининг тўғри шаклланиши ақлий тараққиётнинг асосий омили ҳамдир. Бир сўз билан айтганда, идрок-предмет ва ҳодисаларнинг яхлит қиёфасини акс эттириб, у воқеликни инсон сезги аъзоларининг таъсири орқали белгиловчилик ва бошқарувчилик имкониятларини намоён қилади. Мазкур мулоҳаза идрок борасидаги умумий фикрни ифодаласада, идрок ҳусусий кўринишда ҳар бир соҳада ўзига хос тарзда намоён бўлади. Бироқ, идрок образларни ташқи оламдан оддий нусҳа сифатида кўчирмайди, балки изланувчанлик, фаол ҳаракатлар натижасида юзага келади. Зеро, ахлоқий идрок ҳам, ижтимоий идрок ҳам, фалсафий идрок ҳам, биологик идрок ҳам, руҳий идрок ҳам ва шу сингари идрок иштирок қиладиган соҳалар ўзларининг тадқиқот доираларидан туриб воқеликка муносабат билдирадилар. Инчунун, бадиий идрок ҳам ижод жараёнларида намоён бўла боради. Моддий буюмларни идрок этишдан фарқли ўлароқ, бадиий идрок жараёнлари ўта талабчанлиги билан ажралиб туради. Негаки, юқорида таъкидланганидек, бадиий идрок ижодий жараён билан боғлиқ тарзда намоён бўлиб боради. Мабодо ижод жараёни тўхтаса, бадиий идрок ҳам шу онда якун топади. Ёҳуд содда қилиб айтганда, китобхон бадиий асарни ўқиб тугаллагандан сўнг унинг ушбу мавзуни идрок этишга бўлган кейинги холати ҳам тугалланади. Китобхон энди бошқа бир бадиий жараённи идрок этишга «тайёргарлик» кўради. Аввалги асарда олган таассуротларини янги асардаги мавжуд воқеалар тафсилотига қўлламайди. Зеро, «Ҳтган кунлар» романидаги воқеалар тафсилоти «Шайтанат»даги воқеалар тафсилотига мутлақо мос келмайди. Бадиий ижодни идрок этиш шу жиҳати билан моддий нарсаларни идрок этишдан фарқланади. ҳолбуки, моддий предмет аксарият холларда ўзгармас ва айни пайтда кишида доимо бир хил таассурот қолдиради. Бадиий

w w w . a r x i v . u z асарни бадиий тарзда идрок этиш натижасида инсон воқеликка теран кўз билан назар ташлашга, мавжуд муаммоларни нозик туйғулар ёрдамида ҳал этишга ҳаракат қилади. Шунингдек, бадиий идрок фавқулодда ўзгарувчан хусусиятга эга бўлиб, у ҳеч қачон бир жойда тўхтаб қолмайди. Бундай холатни бадиий асарни қайта ўқиш жараёнида кузатиш мумкин. Масалан, Тоҳир Маликнинг «Шайтанат» қиссасини оладиган бўлсак, ундаги Асадбек образи кишилар тасаввурида ҳам ижобий ҳам салбий қаҳрамон сифатида гавдаланади. Шунга кўра, айрим тоифа ўқувчилар Асадбекнинг қилмишларини қораласалар, бошқа бир китобхонлар унинг «марҳаматини» яхшиликка йўядилар. Энг ажабланарлиси шундаки, у қаҳрамонларни салбий ёки ижобийликка ажратишга ҳеч ким тўсқинлик қилмайди, аксинча, китобхон уларни бадиий идрок қобилиятларига кўра фарқлайди. Чунончи, бадиий идрок ижод жараёнининг бахолаш меъзони ва айни пайтда ижодий жараёнга кўмак берувчидир. Чунки ижодкор бадиий асарни яратишдан аввал ўз олдига асар воқеаларининг тафсилотини калласида пишитиб боради ва уларни муайян режага солади. Мазкур жараён бошлангандан сўнг ижодкор ўзининг истеъдодини ишга солиб асар қаҳрамонларига «жон» киргизишга ҳаракат қилади Агарда ижодкор мазкур жараёнда ожизлик қилса ёҳуд воқеалар ечимини бадиий қиёфалар билан тасвирлай олмаса, бу асар китобхоннинг назаридан четда қолиб кетади. Шунингдек, шахснинг руҳий оламига таъсир этиш, уни бадиий-нафосатли жиҳатдан юксак поғоналарга олиб чиқиш нафосатли идрокнинг асосий муаммоларидан ҳисобланади. Мазкур муаммо эса ўз навбатида инсоннинг воқеликка хиссий-ақлий муносабати ҳамда унинг нафосатли тарзда идрок этиш қобилиятига, асар қаҳрамонларининг кечинмаларини хис қилиш лаёқатига ҳамда уларни онгли тарзда мушоҳада этиш маданиятига эга бўлмоғи лозим. Шунингдек, бадиий идрокнинг мазмунига дахлдор бўлган бадиий қадриятлар яратиш жараёнига замонавий-тарихий босқичлардан келиб чиққан ҳолда нафосатли назариялар асосида муносабат билдирмоқ

w w w . a r x i v . u z мақсадга мувофиқ саналади. Негаки, бадиий асар миллат равнақи учун қандай ҳисса қўшади, у миллат бадиий тафаккурини ўстиришда қандай аҳамият касб этишини тўғри англамоқ учун ҳам нафосатли назарияларга мурожаат этиш ўринли бўлади. Ваҳолангки, ана шу жиҳатларга кўра бадиий идрок инсоннинг ҳаётга нисбатан бўлган қизиқишини доимо кучайтириб боради ва ўзи ҳам шу асосда ривожланади. Мазкур холатлар бадиий идрокнинг нафосатли идрокдан айри холда мавжуд бўлмаслигининг белгисидир. Хўш, унда нафосатли идрок қандай ҳусусиятларга эга? Нафосатли идрок ҳам бадиий идрок сингари назарий ва амалий аҳамият касб этадиган тушунчадир. Негаки, нафосатли идрокни тадқиқ этмай туриб, бадиий ижод назариясини тўлақонли тарзда англаб етиш ҳамда санъатнинг ижтимоий табиатини очиб бериш мумкин эмас. Зотан, «Нафосатлиа»ни «санъат», «бадииёт»,»нафосат» тушунчаларини мазмунан бойитиб боради. Инчунун, нафосатли идрок масаласи тўғридан-тўғри инсон нафосатли тарбиясига дахлдорлтгт боис инсон ва жамият, инсон ва давлат, инсон ва табиат ўртасидаги муносабатлар ривожида сезиларли таъсирга эга. Чунки, нафосатли идрокнинг ўзига хос ҳусусияти аввало, бадиий ижоднинг табиатига ҳамда санъатнинг ижтимоийлик моҳиятига таъсир кўрсатиши билан белгиланади. Иккинчидан, нафосатли идрок қонуниятларини тадқиқ қилиш санъат ва бадиий ижод мазмуни ва моҳиятини тўлақонли тарзда намоён қилиши учун имконият яратади. Бир сўз билан айтганда, нафосатли идрок моҳиятан инсонни воқеликни бадиий образлар орқали ўзлаштириши билан намоён бўла боради. Шунингдек, нафосатли идрок жараёнларида нафосатли масофа ва шу сингари бошқа омилларнинг ҳам сезиларли ўрни мавжуд. Маълумки, санъат турларининг барчаси ижодкор ва томошабин нигоҳидан ўтгандагина қадриятга айланади. ҳусусан, томошабинбадиий асар билан яқиндан алоқа қилиб бории натижасида бадиий жараёнга тўғридан-тўғри таъсир кўрсата олиши мумкин. Шундай экан ижодкор ҳохлайдими-йўқми томошабиннинг

w w w . a r x i v . u z диди билан ҳисоблашишга мажбур. Ана шундай талабларни хис қилган ижодкор агар у драматург бўлса саҳна безакларидан бошлаб токи актёрларнинг қилаётган барча ҳатти-ҳаракатларигача синчиклаб назар ташлайди, уларни эътибор билан кузатади. Санъат асарларида рангни идрок этиш мураккаб жараён ҳисобланади. Бу эса инсондан санъат асарига нисбатан онгли муносабатда бўлишни, ҳаттоки, рангнинг миллийлик ҳусусиятларига ҳам эътибор беришни талаб этади. Зотан, рангни идрок қила билиш томошабин тасаввурининг асоси сифатида намоён бўлади. Бу эса ўз навбатида санъат асарини тўлалигича идрок этишнинг муҳим таркиби саналади. Бу борадаги фикрларимизни бироз кенгроқ тарзда баён қилиш мақсадида ҳайкалтарошлик санъатига мурожаат этишни лозим деб топдик. Маълумки, рассом бирор-бир мавзудаги асарни истаган хажмда чизиб бериши мумкин. Масалан, табиат манзарасининг тасвири ҳох катта ҳох кичик ишланишидан қатьий назар томошабин уни табиат гўзаллиги (ёки ҳунуклиги) тарзида идрок қилади. Негаки, томошабин уни узоқдан томоша қилиб бир маъно уқса, ўша асарни яқиндан томоша қилишга мўлжалланган ҳайкалтарошлик асари ҳам намоён қилибўзга бир маънони англайди. қизиқарли томони шундаки, мазкур санъат турига хос шундай асарлар борки, уни фақат узоқ масофадан томоша қилиш билан унинг мазмуни ва моҳиятини тўлақонли тарзда идрок эта олиш мумкин. Пойтахтнинг «Марказий ҳиёбон»ида Соҳибқирон Амир Темурга бағишлаб ўрнатилган ёдгорлик ҳайкали шундай ҳусусиятлари билан ажралиб туради. Агар ҳайкални оқшом пайтида узоқроқдан томоша қилсангиз Жаҳонгир Темурнинг салобати, улуғвор сиймоси ўзининг бўй-бастини кўрсатади. Аксинча, уни яқиндан тамоша қилиш натижасида бундай ҳусусият пайдо бўлмайди. Гап ҳайкалнинг ҳажми ва кўламининг катталигида ҳам эмас. Зотан, Соҳибқироннинг мазкур ҳайкали кичикроқ қилиб ишланган тақдирда бизга юқоридаги мазмунни бера олмайди.

w w w . a r x i v . u z Театр асарини томоша қилиш жараёнида ҳам ана шундай ҳолат кўзга ташланади. Томошабин бир пайтнинг ўзида ҳам саҳна безакларига, ҳам актёрларнинг кийимларига, уларнинг ҳатти-ҳаракатларига синчковлик билан назар ташлайди. Ва бу холатларнинг барчасини нафосатли тасаввури орқали мутаносиб холга олиб келишга ҳаракат қилади. Анашуларни ҳисобга олган холда ижодкор асарни томошабинга кўрсатадиган таъсирида нафосатли масофанинг аҳамиятини ҳисобга олишга интилади. Нафосатли идрокнинг шаклланиш жараёни тадрижийлик асосида ривожланиб, маълум бир кузатувлардан сўнг намоён бўла боради. ҳолбуки, у ҳеч-бир даврда ўз-ўзидан тайёр ҳолда шаклланиб қолган эмас. Инсон санъат асарини нафосатли идрок этиши билан бир пайтда ўзининг маънавий эҳтиёжини ҳам қондириб боради. Ана шу эҳтиёж пировардида унинг турмуш ташвишларини бироз бўлсада енгиллаштиришга, ҳаётнинг мураккаб сўқмоқларидан матонат билан ўтиб боришга кўмак беради ва янгиликлар яратишга ундайди. Зеро, нафосатли идроки тарбияланган инсон Навоийнинг «ҳамса»сидан бунёдкорлик туйғуларини, қодирийнинг «Ҳтган кунлар»идан вафодорликни, Чўлпон шеъриятидан ватанга бўлган муҳаббатни, Абдулла қаҳҳор ҳикояларидан тубанлик, пасткашлик, тилёғламачиликка қарши нафрат туйғуларини, Чустий шеъриятидан бахорий кайфиятни ҳис этиб боради. Нафосатли идрок ҳусусиятлари тўғрисида гапирар эканмиз, аввало, бадиий асарни нафосатли идрок этишдаги билиш жараёнларининг ўзига хослигига эътиборни қаратмоғимиз лозим бўлади. Бу эса ўз навбатида бадиий асарни идрок этиш билан илмий асарни идрок этиш орасидаги фарқни белгилаб беради. Санъат асарини идрок этишнинг ўзига хослиги шундаки, санъаткор ўз ижодий фаолиятини амалга ошириш режасини олдиндан белгилаб олади, бадиий тўқималар ёрдамида «номоддий» нарсаларни «моддийлаштиради», яъни китобхонни кутилмаган ҳодисалар билан учраштиради. Шунга кўра, санъат асарларининг вазифаси моҳиятан инсоннинг нафосатли эҳтиёжини қондиришга қаратилган бўлади. Ана шу жиҳат билан санъат асарини хиссий- ақлий идрок этиш, илмий-назарий асарни идрок қилишдан фарқ қилади.

w w w . a r x i v . u z Зеро, илмий асарни тушуниш учун ўқувчи аввало, мазкур соҳага доир билимлардан ҳабардор бўлмоғи лозим. Йўқса, бу асар унинг учун мутлақо қизиқарсиз ҳамда тушунарсиз бўлиб қолаверади. Бадиий асарнинг моҳиятини билиш ёки унинг мазмунини ўзлаштириш учун мазкур жараённи маҳсус ўрганишга эҳтиёж сезилмайди. Негаки, инсоннинг нафосатли идроки табиатан кўра ижодий жараёнга яқин бўлиб, бу холат инсон камолотининг барча поғоналарида иштирок қилади. Шунингдек, ижодкор бадиий асарни яратар экан, аввало, идрок қилувчида асар қандай таассурот қолдириши, асар қай тариқа ўқувчида туғёнийлик кайфиятларини уйғота олиши ҳақида ўйлайди. Асарни идрок қилиш натижасида юзага келган қайғуриш, ачиниш, жунбушга келиш, завқланиш сингари ботиний ҳолатлар ўз навбатида шахсий «Мен»нинг юзага келишига сабабчи бўлади. қолаверса, томондан, нафосатли идрок жараёнида идрок қилувчи (томошабин, ўқувчи, китобхон ва ҳоказо) воқеликда кечаётган жараёнлар ҳақида маълумотга эга бўлади. Буларнинг барчаси пировардида санъат асарини хиссий-ақлий идрок этиш учун замин яратади. Испан нафосатшуноси Хосе Ортегга и Гассет (1883-1955) ўзининг «Санъат дегуманизацияси» номли китобида санъатни яратиш жараёнлари, унинг инсон салоҳиятига туғёнли таъсири ва айни пайтда уни заифлаштирувчи ҳусусиятлари ҳақида етарлича хулосалар чиқарган эди. Жумладан, чинакам бадиий асарни хиссий-ақлий идрок қилиш орқали инсон юксак аъмоллар (идеаллар) сари интилиши, эзгулик ва ҳақиқатнинг ғалаба қилишига ишонч хиссини ҳамда қалбида жунбушга келган гўзал хиссиётларни намоён қилиш имконига эга бўлишини таъкидлаган эди. Шуни таъкидлаш лозимки, ижодкор асарни икки кўринишда мураккаб ёинки содда тарзда ифодалашга ҳаракат қилади. Айримлар асардаги мураккаб жараёнларни ўзининг ақлий-хиссий идрок этиш қобилияти билан тезда тушуниб етади. Шунинг учун бу тоифа китобхонлар кўпроқ фалсафий мазмундаги китобларни мутолаа қилишни ҳуш кўрадилар. Бошқалар эса содда, жўн тарзда ёзилган асарларни ўқишга мойилдирлар. Аммо, ҳар қандай

w w w . a r x i v . u z холларда ҳам асар ўзида мафкуравий ғояларнинг муайян жиҳатларини мужассам этишини ҳисобга оладиган бўлсак, бундай холатларни англаб олиш учун идрок қилувчининг бу ҳусусда етарлича билимгаэга бўлиши ҳамда ақлий-хиссий идроки камол топган бўлиши талаб этилади. Бугунги кун китобхонининг олдига қўйиладиган талаб ҳам айнан ана шулардан иборат. Зеро, экстеримистик руҳдаги китоблар, миллат равнақига раҳна солувчи кинофильмлар, ёвузликка бошловчи ранг-баранг адабиётларнинг замиридаги мафкуравий ва ғоявий мақсадларни фақатгина ақлий-хиссий идрокнинг росмона тарбияси орқали фош этиш мумкин. Умуман олганда, бадиий идрок ҳам, нафосатли идрок ҳам моҳиятан кишиларнинг ҳиссиётларини тарбиялашда, ҳаёт қувончларидан баҳраманд бўлишда, жамият муносабатларида гўзал фаолият олиб боришларида муҳим аҳамият касб этади. 2. ҳар бир халқ, миллат, давлат ўз фуқаролари орасидан буюк кашфиётчилар, юксак истеъдод соҳиблари тенги йўқ санъаткорлар етишиб чиқишини орзу қилади ва шу улуғвор мақсад сари интилади. Бу табиийки, ўз-ўзидан юзага келмайди. Унинг учун аввало, фуқароларда маънавий- маърифий, ахлоқий-нафосатли жиҳатдан тарбияни, миллий ва умуминсоний қадриятларга ҳурмат туйғуларини шакллантириш лозим. Бугун Ҳзбекистон ҳуқуқий-демократик давлат, эркин, фуқаролик жамиятини барпо этиш йўлидан бормоқда. ҳозирда амалга оширилаётган барча ишлар, ишлаб чиқилаётган дастурлар моҳиятан инсонпарвар жамият фуқаросининг тарбияси масаласига қаратилган. Зотан, юртбошимиз таъкидлаганларидек, «эркин фуқаро онгли яшайдиган, мустақил фикрга эга бўлган шахс маънавиятини камол топтириш бизнинг бош миллий ғоямиз бўлиши зарур.» ХХ аср қандай ном билан аталишидан қатьий назар, буюк кашфиётлар асри сифатида тарихда муҳим из қолдирди. Бу асрда инсон аввалги даврларга қараганда ўзининг юксак салоҳиятини намоён қилишга муайян маънода эришди, десак муболаға бўлмайди; замонавий кўринишдаги шаҳарлар бунёд

w w w . a r x i v . u z этди, кўркам, салобатли, осмонўпар бинолар барпо қилди, эҳтиёж учун зарур бўлган моддий неъматларни ишлаб чиқди. Айни пайтда ана шуларнинг барчаси исон тафаккурининг маҳсули саналади. Тафаккурни тўғри йўналтириш эса бевосита тарбия мамсалалари билан боғлиқ жараён. Нафосатли тарбия ана шу жараёнда тафаккурни гўзаллаштиришга ҳизмат қилади. Маълумки, тарбиянинг бош вазифаси инсон борлигининг камол топтиришдан иборат. Зеро, ҳуқуқий, аҳлоқий, иқтисодий, сиёсий каби қатор тарбия шаклларининг барчасида инсон масаласи ётади. Уларнинг ҳар бири ўз тадқиқот доираларидан келиб чиқиб инсон тарбиясига у ёки бу тарзда таъсир кўрсатади. Бу борада нафосатли тарбия-шахснинг дидини, туйғуларини, тасаввурларини муайян воситалар орқали тарбиялашни ўз зиммасига олади. Шунингдек, тарбия олувчи ўз навбатида ана шундай тарбияга амал қилувчи бўлиши лозим. Шундай экан, нафосатли тарбия назарияси табиат ва инсон ўртасидаги нафосатли моҳият орқали изоҳланади ва шахснинг ҳаёт фаолиятига чуқурроқ назар ташлашга ундайди. Таъкидлаб ўтилганидек, нафосатли тарбия ўз-ўзидан пайдо бўлиб, ривожланадиган «микроорганизм» эмас ва айни пайтда бирдан тўхтаб қоладиган «механизм» ҳам эмас. У секин-аста инсон томонидан орттирилган ҳаётий тажрибалар, кўникмалар, билимлар орқали шаклланиб боради. Иккинчидан, нафосатли тарбия ижтимоий тараққиётнинг муайян жабҳаларида аниқ мақсадларга йўналтирилган фаолият сифатида иш олиб боради. Бундан ташқари тарбиянинг мазкур шакли айрим кишиларнинг ёҳуд бирор-бир гуруҳларнинг турли хил фаолиятлари натижасида юзага келиши мумкин. Нафосатли тарбия моҳиятига кўра, инсоний аъмол (идеал) билан боғлиқ бўлиб, мазкур аъмол эгаси бўлган шахс бошқалар орасида нафис дидга, покиза туйғуларга эгалиги билан ажралиб туради. Маълумки, шахс ижтимоий тараққиётнинг турли хил жабҳаларида иштирок этиши баробарида бевосита мазкур тизимда фаолият олиб боради. Пировардида шахс бу билан ижтимоий

w w w . a r x i v . u z тараққиётнинг нафосатли субьектига айланади. Шунга кўра, айтишимиз мумкинки, жамиятда яшаётган бирор-бир шахс нафосатли жараёнлардан четда турмайди, аксинча, ўзининг муайян ҳатти-ҳаракати билан мазкур жараёнларга у ёки бу даражада таъсир кўрсатади. Нафосатли тарбиянинг мақсади ана шундай таъсирларни гўзаллик, улуғворлик, нафосат асосида йўналтиришдан иборат. Чунончи, нафосатли тарбияни шакллантириш жараёнларида нафосатли равнақ масаласи ғоятда долзарблиги билан ажралиб туради. Нафосатли равнақ гоҳида инсоннинг ўзигагина дахлдор бўлган омиллар орқали, гоҳо унга тегишли бўлмаган ташқи кучлар таъсирида юзага келади. Шундай бўлсада, нафосатли равнақ моҳиятан инсоннинг мавжуд эканлигидан далолат беради. Зеро, ҳар икки ҳолатда ҳам инсон ўз тириклигини намоён қилади. Бу эса ўз навбатида инсоннинг воқеликка нисбатан билдираётган нафосатли муносабат орқали изоҳланади. Шуни таъкидлаш жоизки, нафосатли тарбия бадиий тарбия билан доимий тарзда алоқада бўлиб келади. Бироқ, бу «нафосатли тарбия бадиий тарбия билан бир ҳил маъно касб этади» деган гап эмас. Негаки, бадиий тарбия ижод жараёнидаги ранг-барангликлар оламини инсон томонидан нафосатли тарзда англаш ва ўзлаштиришнинг бир қисми, ҳолос. Нафосатли тарбия эса- жамиятда маънавий муҳитни пайдо қилишга кўмак берувчи муҳим унсур бўлиб, у инсон дидини шакллантирувчи, ривожлантирувчи ҳамда ана шу орқали инсонни жамият муносабатларига яқинлаштирувчи кучдир. Инчунун, тарбиянинг нафосатли шакли ижтимоий жараёнларда иштирок этар экан, у ўз навбатида кишиларга жамиятда олиб борилаётган ижобий ишларга нисбатан завқланиш, демократик муносабатларга нисбатан қизиқиш туйғусини уйғотишни ўзининг асосий мақсади деб билади. Шунинг учун ҳам нафосатли тарбиянинг пировард мақсади инсон маънавий оламини бойитишга қаратилган бўлмоғи лозим. Нафосатли тарбиянинг вазифаси шундан иборатки, у инсонларни янгиликлар яратишга ундабгина қолмай, айни пайтда уларни нафосат

w w w . a r x i v . u z тамойиллари, гўзаллик талаблари асосида ривожлантиришга ўргатади ҳам. Негаки, инсон дунёга нафосатли қараши бой, туйғулар ва диди тарбияланган холда келмайди. Аксинча, бу кўникмаларни воқеликни кузатиши, ўрганиши ва улардан тегишли ҳулосалар олиши натижасида юзага келади. Пировардида инсон ана шу туйғулар таъсирида ўзи учун мутлақо янги бўлган оламни кашф этади. Шундай экан, ўз-ўзидан маълумки, мазкур заруриятни теран англаган инсон жамиятнинг ижтимоий тараққиётига қўшилмасликка, унга бепарво муносабатда бўлишга маънан ҳаққи йўқ. Айтиш мумкинки, инсон яшар экан, у янгиликлар сари интилиши, замонавий билимларни эгаллаши, дўстона муносабатларни ташкил этиши, билим олиши зарурий талабдир. ҳозирда нафосатли тарбиянинг кўлами тобора кенгаймоқда. Шунга кўра, нафосатли тарбия ўз олдига талайгина улуғвор вазифаларни қўйган; — кишиларда санъат асарлари, бадиий ижод намуналарини нафақат фаол ўзлаштириш балки, уларнинг нафосатли моҳиятини англаш ва бахолаш қобилиятини такомиллаштириш; — жамият аъзоларининг ижодий имкониятларини намоён қилдириш ва улардан фойдалана билишга ишонч туйғусини уйғотиш; — табиат ҳамда жамият ижтимоий жараёнларига соф туйғу билан муносабатда бўлишга ва уларни равнақ топтириш йўлида астойдил фаолият олиб бориш кўникмаларини хосил қилиш; — ўтмиш маънавий меъросимизга ҳурмат хиссини уйғотиш, миллий ғурур, миллий ифтиҳор туйғуларини шакллантириш учун замин яратиш; — ижоднинг барча турларини тараққий эттириб жаҳонга юз тутиш ва уларни миллат манфаатлари учун наф келтирадиган томонларини тарғиб қилишга ундашдек долзарб вазифалардир. Кўриниб турибдики, нафосатли тарбиянинг чинакам вазифаси нафосатли туйғу ва нафосатли диднинг инсон барча фаолиятларида устувор бўлишини таъмин этиш билан изоҳланар экан. Шунинг учун ҳам нафосатли тарбия ўз вазифасини тўлақонли равишда инсоний муносабатларга, унинг

w w w . a r x i v . u z имкониятларига сингдириб боргандагина якун топади. Зеро, бугунги кунда жамиятимизда инсон фаолиятини бошқариб боришдан кўра, ушбу жараённи инсоннинг ўзи ташкил этиши кераклигига катта эътибор қаратьилаётганлиги шундан далолат беради. 3. Санъат моҳиятан шахснинг хис-туйғуларига таъсир кўрсатишга қодир бўлган муҳим жараён ҳисобланади. Шунинг баробарида, у инсонни доимо ўзига жалб этиб келган. Санъат инсоннинг эҳтирослар ва туйғулар оламига сингиб бориб уларни йиғлатади, кулдиради, ўйлашга мажбур қилади. Шунинг учун бўлса керак санъат барча даврларда инсонга ҳамроҳ бўлиб келган. Маълумки, эҳтирослар, туйғулар, кечинмалар инсоннинг тирик мавжудот эканлигидан далолат беради. Мазкур жараёнларни бошқариш асоси эса унинг воқеликни кузатиши ва бахолай олиши билан белгиланади. Санъатни «бир нарсани яхши ишлаб чиқаришдан иборатдир», — деб билган таниқли жадид мутафаккири профессор Абддурауф Фитрат санъат ва унинг инсонга кўрсатажак таъсири тўғрисида мулоҳаза юритиб, шундай деган эди; «Буюк бир шодлик кўрган киши ўзининг шод туйғуларини бошқаларга билдириб, шодлигини орттирадир. Улуғ бир қайғуга учраган эса, ўз дардини бошқаларға ўткариб, ўзини овунтирған бўладир. Мияси юксалмаган болалар санъатдан ҳабарсиз кишилар шодли-қайғули туйғуларини сакраб, ўйнаб, кулиб, йиғлаб, талпиниб жонлантирадилар, очиққа чиқариб бошқаларға англатадиларда, шу йўл билан овунтирилган бўладилар, санъат эгалари эса турли товар (материал) лар ёрдами билан ўзларининг туйғуларини жонлантириб майдонга чиқарадир. Шу йўлда бошқаларни ўз туйғулари билан туйғулантиришга тиришадир». Борлиқдаги ҳар бир ҳодиса инсон томонидан идрок қилинар экан, санъат призмасидан ўтиб янада лаззатланиш обьектига айланади. Бироқ, бу жараёнда маънавийлик, ҳусусан, нафосатдор тушунчаларни қадрият тушунчаси билан қориштириб юбориш мақсадга мувофиқ эмас. қадриятлар билан боғлиқ масалалар ҳаётнинг энг асосий мавзуси бўлиб ҳисобланади ва улар борлиқ, жамият, нарсалар, воқеалар, ҳодисалар, инсон ҳаёти, моддий ва

w w w . a r x i v . u z маънавий бойликларнинг аҳамиятини кўрсатиш учун қўлланиладиган тушунча бўлиб ҳизмат қилади. Нафосатли тушунчалар (гўзаллик, ҳунуклик, улуғворлик, тубанлик, фожеавийлик, кулгулилик) эса ўз навбатида инсонга яқиндан таъсир кўрсатиши билан ажралиб туради. Шунингдек, ижобий фазилатлар, бадиий-нафосатли аъмоллар (идеаллар) инсон ҳаётининг мазмунига кўрк бағишлайди. Тарбияда айниқса, ахлоқий ва нафосатли тарбияда ҳаётнинг мазмуни ва мақсади муҳим аҳамият касб этади. Гоҳида мақсад мавҳум тушунчага айланиб шахснинг табиатига мутлақо зид бўлган холатларни келтириб чиқаради. Пировардида инсон бундай мақсадларнинг таъсиридан зарар кўради. Яшашдан мақсади ўз шахсий манфаатларини қондиришга қаратилган, пайти келганда бировнинг номини сотиб бўлсада эҳтиёжини қондиришга зўр берувчи кимсалар ана шундай ҳолатга тушиб қоладилар ва нафақат ўзларига балки ён-атрофдагиларга, ҳатто жамиятга буюк зарарларни олиб келадилар. ҳаётий муносабатларни ижобий хулқ-атвор билан йўғрилмаганлигини бу каби ҳолатларни юзага келтирадиган асосий сабаб деб билиш мумкин. Бугунги кун эса инсонлардан мақсадлар, туйғулар, ишлар ва фикрлар уйғунлигини ҳамда оламнинг гўзаллиги билан бирга унинг мураккабликларини енгиб ўтишни талаб қилмоқда. Зотан, бу миллий мафкурани шакллантиришдек долзарб вазифани теран ҳис этишда катта аҳамиятга эга. Негаки, «мафкурани шакллантириш жараёнида авваламбор, мамлакатни бугунги ҳаёти, ўтмиши, келажаги, бутун тақдири учун қайғурадиган, Ватан қисматини ўз қисмати деб биладиган кенг жамоатчиликнинг илғор дунёқараш ва тафаккурига асосланиши лозим» (Ислом Каримов) дейилиши бежиз эмас. Ана шундай жараёнларни амалга оширишда санъат асосий восита бўлиб ҳизмат қилади. Зотан, санъат нафақат гўзалликни, балки жамиятдаги ва инсоний муносабатлардаги жамики икир-чикирларгача бадиий қиёфалар орқали акс эттиришга ҳаракат қилади. Бир сўз билан айтганда санъат инсонга энг яқин ва айни пайтда ундан ажралмайдиган ҳодисадир.

w w w . a r x i v . u z Замонавий инсонни нафосатли жиҳатдан тарбиялашда санъатнинг муҳим восита сифатида ўрни шу билан белгиланадики, агар инсон ўзининг нафосатли туйғуларини мақсадли, ижобий томонга йўналтира олган бўлса, бу унинг келажакдав буюк ишларни амалга оширишига кўмак беради. Бироқ, туйғулари хали шаклланиб улгурмаган, нафосатли диди рисоладагидек тарбия кўрмаган одам мавжуд ҳаётий қийичилик ва ташвишлар қаршисида ожизлик қилиб қолади ва натижада ёт ғоялар таъсирига тушиб қолади. Ана шундай салбий ҳолатларнинг пайдо бўлмаслиги учун ҳам санъат ўзини тобора инсонга яқинлаштириб боради. Чинакам санъат инсонни анашундай салбий холатларга тушиб қолмаслигини кафолатлайди. Шунингдек, шахснинг нафосатли тарбиясини санъат воситасида амалга оширишнинг афзал томонини икки ҳусусият билан ифодалаш мумкин. Биринчидан, санъат ижтимоий англашнинг бошқа шаклларига қараганда инсонга бирмунча яқинроқ ҳамда тезроқ таъсир кўрсата олиш имконига эга. Иккинчидан, санъат инсонни нафосатли жиҳатдан камолотга етказиш жараёнига муайян мафкуравий мазмун бағишлаши билан бирга инсон маънавий қадриятларини рўёбга чиқаришда яқиндан ёрдам кўрсатади. Санъат ўзининг нафосатли бисотини тўлалигича намоён қилиши учун ҳам тарбия жараёни билан чамбарчас боғланади. Чунончи, инсон тафаккурини гўзаллаштириш нафосатшуносликнинг тадқиқот обьекти ҳисобланса, нафосатдор тарбиянинг предмети эса маънавий дунёни инсон томонидан нафосатли англаш нафосатли мушоҳада қилиш билан белгиланади. Нафосатли англаш инсоннинг турли хил фаолиятлари таъсирида юзага келадиган ҳодиса бўлиб, у инсон нафосатли муносабатларининг субьектив томони ҳисобланади. Инсон ўз навбатида нафосатли англашнинг субьекти ҳамдир, инчунун, нафосатли дид нафосатли англашнинг ўзига хос ҳусусияти сифатида майдонга чиқади. Инсон нафосатли диди унинг гўзалликдан хунукликни, улуғворликдан тубанликни, фожеавийликдан кулгулиликни ажрата олиш қобилиятларига қараб белгиланади. Дид инсонда юксак ёки паст даражада мавжуд бўладиган

w w w . a r x i v . u z ҳодиса бўлиб, унинг ёрдамида одамлар ҳаётий фаолиятларини шакллантиришга ҳаракат қиладилар. Шунга кўра, инсоннинг дидсизлигини фожеа деб билиш ярамайди; дидсизлик бу тариқа фожеага айланмайди. Дидсизлик фожеага айланиши мумкин қачонки, бирор-бир шахснинг паст даражадаги диди бошқа бир юксак дидли шахснинг дидига ҳукмронлик қилса ва уни ўз измига бўйсундиришга ҳаракат қилсагина дид фожеа тусини олади. Бундай ҳолат ўз навбатида ҳаёт гўзалликларидан баҳраманд бўлишга монелик кўрсатади. Санъат ана шундай фожеаларнинг олдини олишда инсонга кўмак беради. Таъкидлаб ўтилганидек, шахсни нафосатли ҳамда бадиий жиҳатдан тарбиялаш фавқулодда мураккаб ва серқирра жараёндир. Бугунги кунда жамиятимизда амалга оширилаётган ижобий ишларнинг барчаси ана шу мақсадни туғри йўналтиришга қаратилган. «Таълим тўғрисидаги қонун» ва «Кадрлар тайёрлаш Миллий Дастури»ни қабул қилишдан мақсад ҳам инсонпарвар жамият қуришдек улуғвор вазифани амалга оширишга қаратилган. Чунончи, «Кадрлар тайёрлаш Миллий Дастури»да таълимнинг ижтимоийлашуви, таълим олувчиларда нафосатли бой дунёқарашни ҳосил қилиш, уларда юксак маънавият, маданият ва ижодий фикрлашни шакллантириш» алоҳида таъкидлаб ўтилганлиги фикримизни исботлайди. Шуни айтиш лозимки, сўнгги йилларга келиб санъат ва маданиятга жамият ҳаётини ўзгартирувчи, унга хизмат қилувчи, фикрлар алмашинувини таъминловчи ҳамда нафосатдор аҳамият касб этувчи мураккаб ижтимоий жараён сифатида муносабат билдирилаётганлиги диққатга сазовор. Негаки, турли туман маданий, маърифий тадбирлар, ранг-баранг кўрик-танловлар, санъат байрамлари ва фестивалларини ўтказиш ўз навбатида кишиларни тайёр маънавий «маҳсулотнинг истеъмолчиси»га айланиб қолишидан сақлайди. Шунингдек, санъатнинг инсон нафосатли тафаккурини юксалтиришдаги аҳамияти яна шу билан изоҳланадики, санъат аввало; воқеликни бадиий қиёфалар ёрдамида акс эттиради, ўзида моддийлик ва маънавийликни нафосатли мазмунини намоён қилади, ижтимоий ҳаётга

w w w . a r x i v . u z янгича кўрк бағишлайди, уларни қайтадан ташкил этади ва ўзгартиради. Ана шунга кўра, инсоннинг билимлилик томони санъатнинг кўринишларини намоён эттириш ҳолатларини амалга оширади. Мазкур холатлар натижасида нафосатлианинг тарбиявийлик ҳусусияти ўз ифодасини топади. Демак, кўриниб турибдики, санъат воқеликка нафосатли муносабатнинг кенгқамровли жабҳаси бўлиб, у инсонни нафосатдор ҳамда бадиий дидини шакллантиришда муҳим восита вазифасини бажаради. Санъатнинг тарбиявий-ғоявий функцияси ҳаёт ҳақиқатларини қайтадан тиклаш орқали намоён бўлади. Нафосатли ҳақиқатнинг ўзи эса ҳаётни бадиий ижод қонунлари билан акс эттириши натижасида вужудга келади. Санъатнинг инсонга кўрсатажак яна бир муҳим аҳамиятини яна шу билан белгилаш мумкинки, бадиий ижод нафақат ҳаёт ҳақиқатларини очиб беришга кўмаклашади, балки миллионлаб одамларни мазкур ҳақиқатдан ҳабардор қилади. Бу билан санъат инсонлар тафаккурида ҳар қандай бўшлиқнинг пайдо бўлишига йўл қўймайди. 4. «Бугунги ҳаётимизнинг кечаги кунимиздан асосий фарқини топмоқчи бўлсак, — дея таъкидлаган эдилар юртбошимиз, — бу аввало одамлар тафаккури ўзгариб, аниқроғи юксалиб бораётгани билан белгиланади.» Дарҳақиқат, замоннинг ўзгариши билан инсоннинг жамиятга, табиатга бўлган муносабати ҳам ўзгариб боради. Бу эса шубҳасиз, инсоннинг тафаккури билан боғлиқ жараёндир. Зотан, инсоний муносабатларга дахлдор бўлган бирор-бир жараён йўқки, у ерда тафаккур иштирок этмаса. Шундай экан, одамларнинг тафаккури ва дунёқарашининг воқеликка кўрсатадиган таъсири бугунги куннинг энг долзарб масаласи бўлиб турган миллий ғоя ва миллий мафкурани шакллантиришнинг шарти сифатида алоҳида эътироф этилиши бежиз эмас. Мазкур жараёнларда нафосатшунослик амалий жиҳатдан ўзини нафосатли тарбия орқали намоён қилади. Зеро, аввал бошда уқтириб ўтганимиздек, нафосатли тарбия инсонда ҳаёт ва санъатдаги гўзалликлардан баҳраманд бўлиш, уларни баҳолай билиш ҳамда ўзи ҳам гўзалликлар яратиш

w w w . a r x i v . u z туйғуларини шакллантиришга кўмак беради. Аммо, бу жараён ўз-ўзича эмас, балки бир қатор омиллар ва воситалар иштирокида амалга оширилади. Жумладан, оила, маҳалла, мактабдан ташқари муассасалар (боғча, боғча- гимназиялар), мактаб (академик лицей, касб-ҳунар колллежлари) бадиий- ҳаваскорлик тўгараклари, олий ўқув даргоҳлари, ҳамда жамоалари нафосатли тарбияни шакллантирувчи асосий омиллар бўлиб саналади. Жумладан, маҳалланинг муҳим омил сифатида шахс нафосатли тарбиясига таъсири ниҳоятда катта. Модомики, маҳалла жамият ичидаги кичкина жамият бўлиб, у бугун шахснинг ижтимоий-сиёсий фаоллигини оширишга, унинг ижтимоий-ҳуқуқий маданиятини шакллантиришга кўмак берувчи макон сифатида ҳам юксак аҳамиятга моликдир. Шунингдек, маҳалла шахс нафосатли тарбиясига яқиндан таъсир кўрсата олиши билан бошқа омиллардан ажралиб туради. Шу жиҳатдан маҳалла-кўйдаги мақсадларни бажариши билан замонавий инсонни нафосатли жиҳатдан тарбиялайди; маҳалла ўзига қарашли ҳудуднинг тозалиги, ободлиги, кўркамлигини ҳамда фуқароларнинг ҳамжиҳатлигини таъминлаши билан; турмуш нафосати ва муомала нафосатлиасини шакллантириб, инсонлар қалбида ижобий туйғулар, яхши орзуларни намоён эттириши билан; маҳаллийчилик ва миллатчилик сингари салбий ҳолатларга йўл қўймаслиги ҳамда қўшничилик маданиятини камол топтириши билан; санъат, маданият, маърифат арбоблари, илм аҳллари иштирокида бўладиган ранг-баранг мавзулардаги маърузаларни, суҳбатларни уюштира олиши билан; исрофгарчиликка, дабдабабозликка йўл қўймаган ҳолда урф-одатлар, анъаналар, маросимлар, тантанали шодиёналарни тартибли, чиройли ўтишини таъминлаши ва ҳоказо шу кабилар билан инсон нафосатли тафаккурини шакллантиришда бирламчи маскан бўлиб ҳисобланади. Шуни маҳсус таъкидлаш керакки, замонавий инсон тарбиясини нафосатли жиҳатдан камол топтиришда оила қанчалик устивор омил бўлиб ҳисобланса, бу жараёнда табиат ҳам ундан кам аҳамият касб этмайди. Чунки табиат билан

w w w . a r x i v . u z онгли тарзда муроса қилмаслик шахсни нафосатли жиҳатдан мукаммал бўлиб етишишига монелик кўрсатади. Шунинг учун инсон ва табиат ўртасидаги муносабат инқироз ва ҳалокат ёқасига келиб қолган бир вақтда бу муаммони четлаб ўтиш мақсадга мувофиқ бўлмайди. Маълумки, инсон ўзининг маънавий ва моддий эҳтиёжларини қондириш мақсадида азалдан табиат билан ҳамкорлик қилиб келган. Табиатдаги гўзалликлардан баҳраманд бўлишлари баробарида уни нафосатли тарзда ўзлаштиришга, инчунун, мавжуд ҳунукликларни бартараф қилишга ҳаракат қилади. Бироқ, афсуски, аксарият холларда шахснинг табиат билан бўладиган нафосатли тафаккури тўғри тарбияланмаганлиги ҳамда унинг нафосатли «нўноқлиги» боис улар ўртасида катта бўшлиқ юзага келди; бу бўшлиқ инсоният бошига мисли кўрилмаган талофотларни солди. Бунга маълум маънода «Биз табиатдан инъом-эҳсон кутиб ўтирмаймиз, балки ундан ўзлаштириш бизнинг бурчимиздир» шиори остида олиб борилган нотўғри ишларга ҳам боғлиқ. Шунинг натижаси ўлароқ, айтиш жоиз бўлса, ҳвфли вазиятлар юзага келди. Жумладан, ер сифат таркибининг тўхтовсиз равишда пасайиб бораётганлиги, сув заҳираларининг (ер ости ва ер усти) кескин тақчинлиги, ҳаво бўшлиғининг ифлосланиши ва албатта, орол денгизининг қуриб бориши ва ҳоказо шу сингари ҳавфли ҳолатлар билан изоҳлаш мумкин. Мазкур вазиятларни эътиборга олган ҳолда табиат моддий бойликлардан оқилона фойдаланиш ва унга онгли, нафосатли тарзда муносабатда бўлиш бугунги куннинг энг долзарб вазифалардан бири бўлиб қолмоқда. Ушбу муаммони зудлик билан ижобий ҳал қилиш пировардида инсон эҳтиёжи учун зарур бўлган кўплаб табиий-моддий бойликларни тежаб қолишга, атроф-муҳит мусаффолигини таъминлашга, ўсимлик ва ҳайвонот оламини асраб қолишга ва энг асосийси инсон генофондининг йўқ бўлиб кетиш ҳавфининг олдини олади. Нафосатли тарбиянинг барча воситалари шахснинг воқеликка нафосатдор муносабатини равнақ топтиришга хизмат қиладиган тарбиявий фаолият

w w w . a r x i v . u z бўлиб, у ўзига хос таъсирчанлик, туғёнийлик кучига эга. Бусиз инсон билиш кўламининг вужудга келиши мумкин эмас. Шунингдек, инсон бадиий тафаккур қобилиятни ўстириш айни пайтда нафосатли тарбия воситаларининг муҳим вазифаси саналади. Шунга кўра, нафосатли тарбия воситалари икки хил ҳусусияти билан ажралиб туради. Биринчидан, у воқеликда содир бўлаётган ҳодисалар тўғрисидаги маълумотларни инсонга тушунарли тарзда етказиши билан. Иккинчидан, замонавий фанларнинг нафосатли ҳусусиятларни ҳиссий идрок қилишнинг фаол, тажрибалар асосида етказиб бериши билан диққатга сазовордир. Шунга кўра, санъат, табиат, урф-одатлар, меҳнат, оммавий ахборот воситалари, спорт нафосатли тарбияни шакллантирувчи ҳамда унинг ривожланишига кўмак берувчи асосий воситалар сифатида эътироф этилади. Жумладан, меҳнат ҳам моддий, ҳамда маънавий гўзалликлар яратиш билан нафосатли тарбиянинг муҳим воситасига айланади. Бу жараён ижтимоий- фойдали меҳнатнинг бадиийлик билан алоқаси таъсирида вужудга келади. Мазкур муносабат пировардида меҳнат воситаларининг инсонга келтирадиган зарарини камайтиради. қолаверса, меҳнатга ижодий ёндашув жамият маънавий қиёфасини белгиловчи омил ҳамдир. Ҳзбекистонда барпо этилаётган жамиятнинг иқтисодий асоси-ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётидир. Ушбу жараёнда энг муҳим ва долзарб вазифа инсонларда меҳнатга бўлган янгича туйғуни шакллантиришдан иборат. Ташаббускорлик ва тадбиркорликни рағбатлантириш, одамларда мулкка эгалик хиссиётини тарбиялаш ўз навбатида меҳнатга бўлган муносабат орқали ривожланиб боради. Негаки, одамларда кўп укладли, турли мулк тизимларини барпо этишга бўлган рағбат тарбияси инсонни бир томонлама фикрлашдан, боқимандачилик кайфиятларидан ҳалос қилиб, ташаббускорлик ва тадбиркорликни, одамнинг ўз кучи ва салоҳиятига суянишини кучайтиради, меҳнатга ҳурмат, садоқат ва фидоийлик туйғуларини шакллантиради. Бу пировардида ҳалқ турмуш даражасининг ўсишига олиб келади. Меҳнатга

w w w . a r x i v . u z бўлган янгича муносабат ўзининг ана шундай ҳусусиятларига эга эканлиги билан нафосатли тарбиянинг муҳим воситаси бўлиб саналади. Шунингдек, оммавий ахборот воситалари инсон нафосатли тарбиясига яқиндан таъсир қилувчи қудратли ва фаол кучдир. Айниқса, телевидение шахс ҳамда оммани этетик дунёқарашини шакллантиришда, уларни нафосатли жиҳатдан тарбиялашда юксак аҳамият касб этади. Ранг-баранг мавзулардаги кўрсатувлар бадиий ва ҳужжатли филмлар, ижтимоий- маънавий мазмундаги рекламалар, телемарафонлар нафосатли тарбияни мақсадли йўналтиришда, инсонлар тафаккурида гўзалликка бўлган янгича муносабатни шакллантиришда салмоқли аҳамият касб этади. Спорт нафосатли тарбия воситаси сифатида замонавий инсонни камол топтиришда алоҳида эътиборга эга. ҳозирда спортни ривожлантириш мамлакатимизда давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Бундан кўзланган асосий мақсад авлодни жисмонан бақувват, соғлом, ватаннинг жасур ҳимоячиси қилиб тарбиялашдир. Бугунда юртимизда спортни ривожлантиришга доир кўплаб дастурлар ишлаб чиқилган ва улар жамият муносабатларидан амалда иштирок қилмоқдалар. Кейинги кунларда Ҳзбекистон кўплаб спорт турлари бўйича жаҳон мусобақаларни уюштирувчи ва ўтказувчи мамлакат сифатида жаҳон ҳамжамиятида кўзга кўриниб бормоқда. Ана шуларнинг барчаси муайян маънода инсон нафосатли дунёқарашини, тафаккурини соғломлаштиришига қаратилган. Бир сўз билан айтганда, спорт нафосатли тарбиянинг муҳим воситаси сифатида «Фарзандлари соғлом юртнинг келажаги порлоқ бўлади» деган мақсадни амалга оширишга муҳим ҳисса қўшади. Бугунги кунда миллий ғоя ва миллий мафкура ҳаётий эҳтиёж даражасига кўтарилди. Шундай экан, ҳар бир инсон жамиятда ўз ўрнини билиши, ўзини жамиятнинг ажралмас қисми деб ҳис қилиши лозим. Эндиликда мафкура дунёсида пайдо бўладиган бўшлиқ пировардида жамият, инсон ва мамлакат учун нақадар катта хавф солишини англамоқдамиз. Тарбиянинг нафосатли шакли эса мазкур жараёнларда ёш авлодни гўзаллик ҳақидаги туйғуларини,

w w w . a r x i v . u z табиатга бўлган муносабатини, бадиий адабиётга қизиқишини, жамият маънавий ривожидаги янгича қарашларни гўзаллик ва улуғворлик асосида тарбиялашдек долзарб вазифани амалга ошириши билан муҳим аҳамият касб этади. Зотан юртбошимиз таъкидлаганларидек, Жамиятни маънавий янгилашдан кўзланган бош мақсад, юрт тинчлиги, Ватан равнақи, халқ эркинлиги ва фаровонлигига эришиш, комил инсонни тарбиялаш, ижтимоий ҳамкорлик ва миллатлараро тотувлик, диний бағрикенглик каби кўп-кўп масалалардан иборат» ҳулоса қилиб шуни таъкидлаш керакки, ҳар бир инсон жамиятда ўз ўрнини билиши, ўзини жамиятнинг ажралмас қисми деб ҳис қилиши лозим. Зеро, бугунги куннинг талаби ана шундан иборат. Мазкур талабга жавоб бериш эса инсондан ҳар томонлама тарбияланганликни талаб қилади. Тарбиянинг нафосатли шакли эса мазкур жараёнларда инсонни гўзаллик ҳақидаги туйғуларини, табиатга бўлган муносабатини, бадиий адабиётга қизиқишини, жамиятга бўлган қарашларини гўзаллик ва улуғворлик асосида тарбия қилиши билан диққатга сазовордир.

w w w . a r x i v . u z Адабиётлар Каримов Ислом. «Ҳзбекистон XXI аср бўсағасида; ҳавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолотлари». Тошкент. «Ҳзбекистон» нашриёти. 1997. Каримов Ислом. «Жамиятимиз мафкураси халқни халқ, миллатни миллат қилишга ҳизмат этсин». Тошкент. «Ҳзбекистон». 1998. Каримов Ислом. «Донишманд халқимизнинг мустаҳкам иродасига ишонаман». «Фидокор» газетаси.2000 йил. 8-июнь. Природа искусства и теория эстетического воспитания. Москва. 1980. Органова О.Н. Специфика эстетического воспитания. Москва. 1986. Лановенко О.П. Художественное воспитание. Киев. «Наукаво думка».1987. Пути и средство эстетического воспитания. Москва. «Наука». 1989. Махмудов Тилаб. Эстетика и духовнўе ценности. Ташкент. «Шарк». 1993. Фитрат А. Адабиёт қоидалари. Тошкент. Ҳқитувчи. 1995. Авлоний А. Танланган асарлар. 2-китоб. Тошкент. «Маънавият». 1998.

Похожие

Санъат асарини нафосатли идрок этиш ва нафосатли тарбия

Санъат асарини нафосатли идрок этиш ва нафосатли тарбия

Санъатнинг нафосатли моҳияти ва бадиий ижод жараёни

Санъатнинг нафосатли моҳияти ва бадиий ижод жараёни

Санъатнинг нафосатли моҳияти ва бадиий ижод жараёни