Olamning universal aloqalari va rivojlanish. Falsafaning qonun va kategoriyalari - Философия - Рефераты

Olamning universal aloqalari va rivojlanish. Falsafaning qonun va kategoriyalari

Загружено в:

31.10.2022

Скачано:

0

Размер:

61.8916015625 KB

Olamning universal aloqalari va rivojlanish. Falsafaning qonun va kategoriyalari Reja: 1. Falsafada rivojlanish haqidagi qarashlar evolyutsiyasi. Qonun tushunchasi. Qonun turlari 2.Falsafaning asosiy qonunlari 3. Kategoriya tushunchasi va uning turlari 4. Falsafa kategoriyalarining tasnifi 5. Harakatchan, ixcham tushunchalar yordamida olamni anglash — falsafiy tafakkurning muhim xususiyati

1. Falsafada rivojlanish haqidagi qarashlar evolyutsiyasi. Qonun tushunchasi. Qonun turlari Falsafiy fikrlash o’ziga xos bir qator tamoyil, qonun-qoidalarga asoslanadi va ularga qatiy rioya etishni talab etadi. Shular ustida qisqacha to’xtalib o’tamiz. Dialektik tafakkur olamdagi har qanday narsa yoki hodisani o’rganishda ularning hamma tomon va bog’lanishlarini, shuningdek, uning boshqa narsalar va hodisalar bilan o’zaro munosabatlarini hisobga olishni talab etadi. Real voqelikdagi narsalar bir-biridan ajralgan, alohida holda mavjud bo’lmasdan, balki bir-biri bilan mustahkam o’zaro bog’lanishlarda bo’ladi va birbirini taqozo qiladi. Shuning uchun olamdagi narsalar mantiqning in’ikosi bo’lgan inson tafakkuri mantig’i voqelikdagi narsa va hodisalarni butun tashqi olam bilan birga jonli va turli-tuman aloqasini qamrab olishi, aks etishi kerak. Nazariy bilim o’rganilayotgan ob’ektning har tomonlama munosabatlarda bo’lishini ko’rsatib berishi lozim. Faqat narsa va hodisalarning hamma bog’lanish va o’zaro munosabatlarini bilish insonga haqiqatga erishish imkoniyatini beradi. Tabiat va jamiyatda hech bir hodisa ajralgan boshqa hodisalarga bog’liq bo’lmagan holda yasholmaydi va yashashi ham mumkin emas. Sirtdan qaraganda narsalar, voqealar bir-birlaridan ajralgandek bo’lib ko’rinishi mumkin. Aslida esa, ular o’zaro aloqada bo’lib, biri ikkinchisidan kelib chiqadi, bir-birlarini taqozo qilib turadi. Narsa, hodisa va voqealar o’rtasidagi ichki bog’liqlik, aloqadorlik va bir- biriga ta’sir qilishlik ob’ektiv qonuniy holdir. Ana shu qonuniyatni ochib berish - fanning vazifasidir. Falsafaning voqelikdagi narsa va hodisalarni har tomonlama va o’zaro munosabatda tahlil qilish tamoyili o’rganilayotgan ob’ektga bir tomondan, bir yoqlama, bir munosabatda tahlil etishni maqsad etib qo’ygan formal mantiq tafakkur uslubidan tubdan farq qiladi. Bunday fikrlash usuli sofistika va metafizika, eklektika usullariga ham qarama-qarshidir. Bulardan farqli o’laroq, falsafiy fikrlash usuli narsa va hodisalarni tahlil qilishda ularga xos bo’lgan hamma aloqa vositalarini

hisobga olishni talab etadi. Xuddi shunday yondashish olamni chuqur va atroflicha bilish va amaliy faoliyati muvafaqqiyatining shartidir. Falsafiy fikrlash usuli olamdagi narsa va hodisalarni faqat o’zaro aloqada va bir-birini taqozo qilishda olib qaramasdan, balki harakatda, o’zgarishda va rivojlanishda qarashni talab qiladi. Bu ham falsafaning muhim tamoyillaridan biri bo’lib hisoblanadi. U bevosita narsa va hodisalarning o’zaro aloqadorligi tamoyilidan kelib chiqadi. Buning boisi shundaki, voqelikdagi barcha narsa va hodisalar o’zaro aloqadorligi, bog’lanishlari tufayli bir-biriga ta’sir qiladi va ularning xuddi shu o’zaro ta’siri harakatdir. Tabiat va jamiyat hodisalarining o’zaro bog’liqligi va bir-biriga ta’sir qilib turishi ularning doimiy harakatda, rivojlanish va o’zgarishda bo’lib turishini ko’rsatib beradi. Hamma hodisalar o’zaro bog’liq bo’lib, biri ikkinchisidan kelib chiqadi. Dunyo abadiy harakat, o’zgarish va rivojlanishda bo’ladi. Shuning uchun ham olamdagi narsa va hodisalarga dialektik mantiq nuqtai-nazaridan yondashish ularni nafaqat o’zaro aloqada va bir-birini taqozo qilishda, balki harakatda, o’zgarishda va rivojlanishda qarashni talab qiladi. Bunday yondashish ham shaklan ham mantiqan metafizik usulga ziddir. Masalan, metafizika uchun o’rganilayotgan ob’ekt ularning fikriy in’ikosi-tushunchalar o’zgarmaydigan, qotib qolgan, biridan keyin ikkinchisi va biri ikkinchisiga bog’lanmasdan alohida tahlil qilinadigan narsalardir. Narsa va hodisalarni, tadqiq etilayotgan ob’ektlarning barchasini o’zaro aloqada, ularning harakatida, paydo bo’lishi va yo’qolishida qaralishi dialektikaning muhim tamoyillaridan bo’lib hisoblanadi. Dialektik tafakkurlash usulining yana bir muhim tamoyillari shundan iboratki, har qanday narsa va hodisalarni tahlil qilishda, o’rganishda unga konkret tarixiy yondashmoqni taqozo etadi. Narsa va hodisalarning mohiyatini bilish uchun uni tevarak atrofdagi muhim, sharoit, joy, vaqtga bog’langan holda o’rganish maqsadga muvofiqdir. Konkret-tarixiy yondashish qoidasini e’tiborga olmaslik, nazariya va amaliyotda bir tomonlamalikka olib kelishi muqarrar.

Falsafaning mazkur tamoyili ilmiy bilish va amaliyotda katta metodologik rol o’ynaydi. Narsa va hodisalarga konkret-tarixiy yondashish ularning rivojiga ta’sir ko’rsatadigan omillarni taraqqiy etish yo’nalishlarini belgilab olish imkoniyatini yaratadi. Buni O’zbekiston Respublikasi hayotidan olingan misoldan ham yaqqol ko’rishimiz mumkin. O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, hozirgi kunda XXI asr arafasi va uning dastlabki kunlarida mamlakatimizning rivojlanish strategiyasi, islohotlarni chuqurlashtirish va jamiyatni yangilash borasidagi faoliyatimizning ustivor yo’nalishini quyidagilar tashkil etadi: 1) mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish; 2) jamiyat ma’naviyatini yanada yuksaltirish; 3) kadrlar masalasi; 4) xalq turmush darajasining izchil va barqaror o’sishi, aholini kuchli ijtimoiy himoya qilish; 5) iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni ta’minlash; 6) jamiyatdagi barqarorlik, tinchlik, millatlar va fuqarolararo totuvlikni, sarhadlarimiz daxlsizligini mamlakatimiz hududi yaxlitligini ta’minlash 1 . Harakat qilish narsa va hodisalar taraqqiyoti qonunlarini oldindan ko’ra bilish imkoniyatini yuzaga keltiradi. Bu esa olamni falsafiy anglash jarayonida dialektika qonun va kategoriyalariga tayanish fan va amaliy faoliyat uchun katta ahamiyatga ega 1 Karimov I.A. O‘zbekistan XXI asrga intilmoqda.-T.:“O‘zbekiston”,1999.-15-19-betlar.

ekanligidan dalolat beradi. Qonun — muayyan shart-sharoitda voqealar rivojining xususiyati va yo’nalishini belgilaydigan, ma’lum bir qat’iy natijani taqozo etadigan ob’ektiv dunyodagi narsa va hodisalarning muhim, zaruriy, umumiy, nisbiy barqaror munosabatlaridir. Dialektika qonunlari turkumiga quyidagilar kiradi: miqdor o’zgarishlarining sifat o’zgarishlariga o’tish qonuni; qarama-qarshiliklar birligi va kurash qonuni; inkorni inkor qonuni. Mazkur qonunlarning mazmun-mohiyatini mukammal o’zlashtirib olish olamni falsafiy anglashning muhim sharti hisoblanadi. 2.Falsafaning asosiy qonunlari Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni . Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuniga muvofiq har bir narsa bir-biri bilan uzviy aloqada bo’lgan va biri ikkinchisini istisno etuvchi qarama-qarshi tomon va kuchlarga ega bo’lib, ular o’rtasidagi kurash natijasida eskining yo’qolishi va yangining paydo bo’lishi yuzaga keladi. Ma’lumki, narsalar turli-tumandir. Hamma tomonlari bilan aynan o’xshash bo’lgan ikki narsaning o’zi yo’q. Narsalarning tafovut darajasi ham bir xil emas: muhim va nomuhim tafovutlar mavjud. Narsa va hodisalardagi tafovutlar qarama-qarshiliklar asosini tashkil etadi. Qarama-qarshiliklar deb shunga aytiladiki, tabiatdagi narsa va hodisalarda mavjud bo’lgan tomonlar, xossalar va yo’nalishlar bir-birini inkor qiladi, bir vaqtning o’zida bir-birini taqozo ham qiladi. Masalan, magnitdagi shimoliy va janubiy qutblar, elektrning manfiy va musbat zaryadlari, atomdagi tortilish va itarilish, ijtimoiy hayotdagi yovuzlik va ezgulik o’zaro bir-birini inkor etadi va ayni vaqtda biri ikkinchisini taqozo etadi. Narsa va hodisalarning qarama-qarshi tomonlari o’rtasidagi munosabat ziddiyat deb ataladi. To’qnashuv tushunchasi ziddiyatdan farqli o’laroq, narsa va hodisalarning qarama-qarshi tomonlari keskinlashib, ularning eski chegarada

birgalikda yashashi mumkin bo’lmay qolgan holatini belgilaydi. Ziddiyatlar hamma vaqt ham to’qnashuv bilan tugamay, balki alohida sharoitdagina shunday holda bo’lishi mumkin. Mana shu real munosabatlar qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonunida aks ettiriladi. Hamma narsa va hodisalar ichki ziddiyatlarga va bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan tomonlarga ega. Quyosh sistemasi ham qarama-qarshiliklar birligining murakkab namunalaridan hisoblanadi. Sayyoralar sistemasining markazi hisoblangan Quyosh bilan boshqa sayyoralar o’rtasida shunday aloqadorlik mavjudki, bu aloqadorlik markazga intiluvchi tortishish kuchi va markazdan qochuvchi-itariluvchi kuchlar ta’sirida yuzaga keladi. Shu qarama-qarshi kuchlar o’rtasidagi kurash Quyosh sistemasining yashashi va rivojlanishining asosiy qonuniyatlarini belgilaydi. Agar atomni olsak, bir atom moddasi ham, avvalo, musbat va manfiy elektr zaryadlari, proton va elektron kabi murakkab qarama-qarshi tomonlarning yig’indisidir. Atom yadrosining o’zida tortilish va itarilish kabi qarama-qarshi kuchlar mavjuddir. Organik dunyodagi rivojlanishni ham qarama-qarshiliklar kurashisiz tasavvur qilish qiyin. Hayotning o’zi shunday zid, qarama-qarshi jarayondirki, unda yaratilish va yemirilish, assimilyatsiya va dissimilyatsiya kabi qarama-qarshi munosabatda bo’lgan tomonlar mavjud. Organizm yashab turgan vaqtda uning hujayralari to’xtovsiz o’lib, o’rniga yangilari paydo bo’ladi. Mana shu ikki qaramaqarshi yo’nalish organizmning yashashi uchun zarur sharoitni yaratadi. Bu jarayonning to’xtashi organizmning halok bo’lishiga olib keladi. Jamiyatda ham o’ziga xos ziddiyatlar mavjud. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni bilish jarayonida ham o’z ifodasini topadi. Ma’lumki, bilish jarayoni bir-biriga uzviy bog’liq bo’lgan hissiy va ratsional bilishdan iboratdir. Hissiy bilish orqali inson narsa va hodisalarning faqat tashqi tomonlari va xususiyatlari to’g’risida ma’lumot oladi, mavhum

tafakkur orqali esa ularning ichki munosabatlarini belgilovchi qonuniyatlarni biladi. Bu yerda hissiy va ratsional bilish bir jarayonning ikki ajralmas, ammo bir- biridan farq qiluvchi muhim tomonlaridir. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonunining umumiylik xususiyati moddiy dunyodagi hamma narsa va hodisalarga xos ekanligidagina emas, balki ziddiyatlar narsa va hodisalarga, ularning paydo bo’lishidan tortib halok bo’lishigacha boshidan oxirigacha singib ketgan. Bir mohiyatning turli tomonlarini ifodalagani uchun ham qarama-qarshiliklar birligi quyidagi sharoitlarda yuzaga keladi: birinchidan, qarama-qarshiliklar bir narsa va hodisadagina mavjuddir, chunonchi, analiz va sintez, induksiya va deduksiya, tafakkurga mansubdir; ikkinchidan, qarama-qarshilik o’zaro bog’liq, biri ikkinchisini taqozo qiladi, biri bo’lmasa ikkinchisi mavjud bo’lolmaydi. uchinchidan, qarama-qarshiliklarning biri ikkinchisiga o’tadi va o’zaro bir- biriga singib ketadi. Masalan, pozitron va elektron ma’lum sharoitda fotonlarga aylanadi, natijada materiyaning boshqa turi kelib chiqadi. Qarama-qarshi tomonlarning birligi nisbiy, o’tkinchi xususiyatga ega bo’lishi bilan birga ular o’rtasidagi kurash mutlaqdir. Davr o’tishi bilan kurashning ba’zi aniq shakllari yo’qolishi mumkin, ammo qarama-qarshi tomonlar taraqqiyot davomida turli xil vazifani bajaradi. Qarama-qarshilikning mutaassib tomoni narsa va hodisani qanday bo’lsa, shundayligicha saqlab qolishga intilsa, ilg’or tomoni uni o’zgartirishga, yoki uni barbod qilib, yangisini vujudga keltirishga harakat qiladi. Qarama-qarshiliklar haqida Forobiyning fikri alohida e’tiborga molik. Forobiyning fikricha, faqat Ollohning sherigi yo’q, shuning uchun ilk borliqning ziddi bo’lishi ham mumkin emas. Lekin boshqa har bir narsa karama-qarshi harakatda bo’ladi. «Qarama-qarshi bo’lgan har bir narsa, birga bo’lsa, — deydi Forobiy, — u albatta, buzilishga va o’z yo’li aynashiga olib keladi. Ziddilarning har birining tabiati shunday bo’ladi, ulardan birining qayerda bo’lishidan qat’i

nazar birining yo’qligi ikkinchisining borligini taqozo etadi. Ziddi bo’lishi mumkin bo’lgan har bir narsada ahvol shundaydir» 1 . Tabiat va jamiyatda mavjud bo’lgan ziddiyatlar o’zining xilma-xilligi bilan tavsiflanadi. Dialektik ziddiyatlar ichki va tashqi, asosiy va asosiy bo’lmagan, antagonistik va noantagonistik, umumiy va xususiy, zaruriy va tasodifiy, imkoniylik va haqiqiylik shakllaridan iboratdir. Narsa va hodisalarning harakat mohiyatidan kelib chiqadigan ziddiyatlar ichki ziddiyat, deb aytiladi. Tashqi ziddiyatlar deb, turli narsa va hodisalar o’rtasidagi qarama-qarshiliklarga nisbatan aytiladi. Ziddiyatlarni ichki va tashqi turlarga bo’lish nisbiydir, chunki ular bir-biriga o’tib turadi. Ma’lum bir ziddiyat boshqa narsa va hodisaga nisbatan ichki yoki boshqa bir munosabatda tashqi ziddiyat bo’lib qolishi ham mumkin. Dialektika ichki va tashqi ziddiyatlarning birligini hisobga olish bilan birga, ularning taraqqiyotdagi o’rniga baho berishda har tomonlama yondashishni talab qiladi. Metafiziklar faqat tashqi ziddiyatlarni tan olib, narsa va hodisalarda ichki ziddiyatlar mavjudligini inkor etadilar. Ular taraqqiyot manbaini narsa va hodisalarning bir-biriga qarama-qarshi to’qnashuvidan kelib chiqqan tashqi ziddiyatdan iborat deb qaraydilar. Asosiy ziddiyatlar deganda hodisaning mavjudligi va rivojlanishi, vujudga kelishi va yo’q bo’lishi yoki yangi sifatning tug’ilishini o’z ichiga oladigan, eng chuqur mohiyatni ifodalaydigan ziddiyatlar tushuniladi. Asosiy bo’lmagan ziddiyatlar esa, ma’lum bir taraqqiyot bosqichida narsa va hodisalar mohiyatining u yoki bu tomonini aks ettirib, uni belgilash yoki o’zgartirish kuchiga ega bo’lmagan ziddiyatlardir. Asosiy va asosiy bo’lmagan ziddiyatlardan muhim va muhim bo’lmagan ikkinchi darajali ziddiyatlarni farqlash lozim. Muhim ziddiyatlar deb rivojlanishning u yoki bu bosqichining mohiyatini belgilab beradigan ziddiyatlarga 1 Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.:“Xalq merosi”,1993.-133-134-betlar.

aytiladi. Hodisalar taraqqiyoti bosqichida muhim va muhim bo’lmagan ziddiyatlar o’rin almashishi, bir biriga o’tib turishi mumkin. Ziddiyatlar o’z xususiyati jihatidan antagonistik va noantagonistik bo’lishi mumkin. Jamiyatda antagonistik ziddiyatlar bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan sinflar, tabaqalar o’rtasidagi munosabatlardan kelib chiqishi mumkin, Ammo, antagonistik ziddiyatlar faqat sinfiy munosabatlarga xos, degan qarash noto’g’ri. Tarixiy tajriba, ijtimoiy amaliyot shuni ko’rsatadiki, bunday ziddiyatlar jamiyat hayotining barcha sohalarida namoyon bo’lishi mumkin. Ular faqat sinfiy negizda emas, balki etnik, milliy, diniy, irqiy va boshqalarda vujudga kelishi mumkin. Bunday ziddiyatlar jamiyat va alohida shaxslar, turli davlatlar, ijtimoiy-siyosiy tizilmalar, siyosiy partiya va ommaviy harakatlar o’rtasida ham vujudga kelishi mumkin. Antagonistik ziddiyatlarning muhim xususiyatlaridan biri ularni hal etishda mavjud holatni buzishga olib keladigan vositalarni qo’llashdir. Ijtimoiy hayotdagi noantagonistik ziddiyatlarga tub manfaatlar va maqsadlari umumiy bo’lgan tabaqalar, ijtimoiy kuchlar o’rtasidagi munosabatlar, shahar bilan qishloq, aqliy mehnat bilan jismoniy mehnat o’rtasidagi mavjud bo’lgan tafovutlar va boshqalar misol bo’la oladi. Ularni bartaraf qilish ham antagonistik ziddiyatlar singari kurash asosida amalga oshiriladi, lekin bu kurash shakli, xususiyati jihatidan boshqadir. Ziddiyatlar xilma-xil shakllarda bartaraf etilishi mumkin. Ulardan biri eskining yemirilib, yangining qaror topishidir, bunga misol sifatida iqtisodiyotning eskisi yemirilib, asta-sekinlik bilan bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotning barpo etilishini ko’rsatib o’tish joizdir. Shuningdek qaramaqarshiliklarni o’zaro ongli ravishda qo’shib, ular o’rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf etib, shu asosda taraqqiyotda ilgarilab borishdan iboratdir. Ziddiyatlarni bartaraf etishning samarali shakllaridan yana biri — konsensus (o’zaro kelishuv)dir. Konsensus qarama-qarshi kuchlar, tomonlar, ijtimoiy guruhlar, partiyalar, harakatlar o’rtasidagi ziddiyatlarni umumiy manfaatlardan kelib, chiqib hal etish yo’llaridan bo’lib hisoblanadi. U xalqlarni milliy totuvlikka, hamkorlikka

da’vat etadigan yo’ldir. Konsensus muloqotlar, referendumlar, ommaviy axborot vositalari orqali eng muhim qonunlar loyihasini muhokama qilish va hokazo yo’llar bilan amalga oshiriladi. Ko’rinib turibdiki, ziddiyatlarni hal etishning xususiyati va yo’llarini to’g’ri tushuna bilishlik amaliy faoliyatimizda to’g’ri mo’ljal olishga imkon beradi. Miqdor va sifat o’zgarishlarining bir-biriga o’tish qonunining olamni falsafiy anglashdagi ahamiyati. Miqdor o’zgarishlarning sifat o’zgarishlariga o’tish qonuni falsafaning asosiy qonunlaridan biridir. Bu qonunning mohiyati shundan iboratki, narsa va hodisalardagi sezilarli bo’lmagan miqdoriy o’zgarishlar asta-sekin to’plana borib, taraqqiyotning ma’lum bir bosqichida me’yorni buzadi va sakrash yo’li bilan tub sifat o’zgarishlariga olib keladi. Moddiy olamdagi xilma-xil narsa va hodisalar bir-biridan o’z sifati bilan ajralib turadi. Sifat — narsalarning ichki muayyanligi bo’lib, boshqa narsalardan ajratib turadigan xossa, belgi, xususiyatlarining birligidir. Sifat narsa qanday bo’lsa, uni shundayligicha aniqlab beradi. Narsalarning sifati esa ularning xossalari orqali namoyon bo’ladi. Xossa narsa sifatining boshqa narsalar bilan o’zaro aloqadorligidagi tashqi namoyon bo’lishidir. Biz narsalarning ichki sifatini ma’lum bir xossalarda namoyon bo’lishi orqali bilamiz. Har bir narsa ko’plab xossalarga, ya’ni asosiy va ikkinchi darajali xossalarga ega bo’ladi. Masalan, metall zichliq siquvchanlik, issiqlik o’tkazuvchanlik, cho’ziluvchanlik kabi xossalarga ega. Sifat — jismning barcha xossalarini birgalikda bog’lovchidir. Demak, sifat narsaning umumiyligini, yaxlitligini, uning nisbiy barqarorligini, bir- biriga o’xshashligini ifodalaydi. U keng ma’noda narsalarning turli-tuman xossalari yig’indisidir. Lekin sifat va xossa aynan bir xil ma’nodagi tushunchalar emas. Sifatning o’zgarishi muqarrar sur’atda xossaning o’zgarishiga olib keladi, biroq xossaning o’zgarishi har doim sifatning o’zgarishiga ta’sir etavermaydi, ayrim xossalar narsalarning sifatiga ta’sir etmasdan yo’q bo’lib ketishi mumkin. Sifat predmetning doimiyligini, nisbiy barqarorligini ifoda etadi.

Har bir narsa muayyan sistemada bir-biri bilan bog’liq, bo’ladi. Narsa qaysi bog’lanishlar sistemasiga kirsa, shu sistemaga bog’liq ravishda turli sifatlarga ega bo’ladi. Chunonchi, «stol» muayyan tabiiy materialdan, ya’ni daraxtdan yasalgan bo’lib, tabiiy sifatga ega. Shuning uchun u tabiiy qonuniyatlarga bo’ysunadi. Ayni zamonda stol muayyan inson mehnatining natijasi bo’lib, ijtimoiy sifatga ham ega va ijtimoiy qonuniyatlarga bo’ysunadi. Ijtimoiy sifatlar o’z navbatida ikki guruhga: birinchi tartibdagi ijtimoiy sifatlarga va ikkinchi tartibdagi ijtimoiy sifatlarga bo’linadi. Xuddi o’sha stol, modomiki, insonning muayyan ehtiyojini qondirar ekan, «aniq (amaliy) his» etiladigan narsa sifatida namoyon bo’ladi. Ikkinchi tomondan, stol, modomiki, qiymatga ega ekan, u tovar sifatida gavdalanadi. Bu o’rinda stol «haddan tashqari his etiladigan narsa» tariqasida gavdalanadi. Bu esa ikkinchi tartibli ijtimoiy sifatlarga mansubdir. Narsalar sifat muayyanligidan tashqari bir-biridan miqdoriy tomonlari bilan ham farq qiladi. Miqdor predmetning hajmi, o’lchovi, og’irligi, harakat tezligi va shu kabilar bilan tavsiflanadi. Tabiat hodisalari kabi ijtimoiy hodisalar ham miqdoriy tomonga ega. Chunonchi, suv o’z solishtirma og’irligiga, qaynash va muzlash darajasiga ega, bir ijtimoiy tuzum boshqasidan xususiyati jihatidangina emas, balki ishlab chiqaruvchi kuchlari taraqqiyoti, sur’ati darajasi, mehnat unumdorligi, madaniyati va hokazolar bilan ham farq qiladi. Narsa va hodisalardagi miqdoriy va sifatiy tomonlar doimo bir-birini taqozo qilib, birlikda bo’ladi. Har qanday narsa miqdor va sifat birligiga ega. Tabiatda faqat miqdorga yoki sifatga ega bo’lgan narsa yo’q. Shuning uchun ham narsaga miqdoriy va sifatiy tomondan berilgan tavsif to’liq bo’ladi. Miqdor va sifatning birligi, o’zaro bog’liqligi me’yor tushunchasida ifodalanadi. Me’yor bu miqdoriy munosabatlar va ob’ektiv sifatga mos tuzilmalarning muvofiqligidir. Ob’ektning miqdori ushbu sifat doirasidan chiqmasdan muayyan oraliqda o’zgaradi. Bu oraliq chegaralari esa predmet muayyanligini, sifat va miqdor birligi sifatida me’yorni ifodalaydi. Me’yorning

buzilishi predmet mavjudligi mumkin bo’lmagan holatga olib keladi. Me’yor har bir narsa va hodisadagi miqdor bilan sifat o’rtasidagi o’zaro munosabatni ifoda etadi. Bu o’rinda har bir narsa, hodisa miqdor o’ziga xos o’lchovga ega bo’ladi, chunki ushbu sifat xususiyati har qanday miqdor bilan emas, balki muayyan miqdor bilan uyg’unlashadi. Ushbu ob’ektga xos bo’lgan miqdoriy o’zgarishlar doirasidan chiqish shu ob’ektga xos bo’lgan me’yorning buzilishiga va uning yangi sifatga o’tishiga olib keladi. Me’yorning turli shakllari mavjud bo’lib, nazariy bilimlar sistemasida u quyidagilarga ajratiladi: 1) oddiy me’yor alohida o’z-o’zicha olingan predmet o’lchovi; 2) sistemali, substansiyali me’yor — ushbu sistemaning elementi, bo’lagi bo’lgan predmet o’lchovi; 3) aniq me’yor — barcha haqiqiy munosabatlar yig’indisi bo’lgan predmet o’lchovi. Ijtimoiy hayot qoidalari ham g’oyat turli- tuman me’yor munosabatlariga ega. Bir me’yordan ikkinchi me’yorga o’tish jarayoni bir holatdan ikkinchi holatga o’tish negizi (yoki nuqtasi) deyilsa, bir miqdoriy sifat holatidan ikkinchisiga o’tishning barcha xalqasi esa me’yorning markaziy tuguni deyiladi. Sifat, miqdor va me’yor tushunchalarida olamdagi narsalarning ob’ektiv va eng umumiy tavsifi ifodalanadi. Shuning uchun ham ayrim faylasuflarning narsalar sifatini sub’ektiv tushuncha deb ta’kidlashlari nazariy jihatdan asossizdir. Miqdor va sifat birlikda, bo’lib bir-biriga o’tib turadi. Miqdor sifatga va, aksincha, ma’lum sharoitda sifat miqdorga o’tadi. Narsa va hodisalarning sifati ob’ektiv bo’lsada, nisbiydir, chunki ular o’rtasidagi chegara o’zgaruvchan bo’lib, ularni mutlaqlashtirish mumkin emas. Xuddi shuningdek, narsalarning miqdoriy muayyanligi ham o’zgaruvchandir. Modomiki, ob’ektiv olam doimiy harakatda, o’zgarish va rivojlanishda ekan, narsalarning miqdoriy va sifatiy muayyanligi, ularning xossalari ham o’zgarish va rivojlani shdadir. Miqdor va sifat o’zgarishlarining aniq holatini bilish fan va ijtimoiy amaliyot uchun muhim ahamiyatga ega.

Har qanday narsa va hodisaga miqdor va sifat o’zgarishlari xosdir. Miqdor o’zgarishlar bilan sifat o’zgarishlar o’rtasida qat’iy qonuniyat mavjud bo’lib, bu qonuniyat quyidagicha ifodalanadi: miqdor o’zgarishlar sifat o’zgarishlarini tayyorlab, har bir aniq holatda muayyan sifat o’zgarishlarini keltirib chiqaradi va shu holatda miqdor o’zgarishlarining sifat o’zgarishlariga o’tishi sodir bo’ladi. Miqdor o’zgarishlarining sifat o’zgarishlariga o’tish masalasiga, o’z navbatida, qadimgi faylasuflar ham e’tibor berganlar Qadimgi yunon faylasuflarining «yaltiroq bosh» va «g’aram» nomi bilan, keltirgan misollari ma’lumdir. Suhbatdoshga quyidagi savol beriladi: agar boshdan bir dona soch tolasi yulib olinsa bosh yaltirab qoladimi, agar g’aramdan bir dona urug’ olinsa, u g’aramlik holatini yo’qotadimi? Natija, “yo’q” degan javob bo’ladi. Bu hol bosh yaltiramaguncha, g’aram esa yo’q bo’lmaguncha davom etadi. Qadimgi faylasuflar bu kabi hodisalarni eng umumiy qonuniyatlarning namoyon bo’lishi natijasida deb, emas balki sof mantiqiy g’ayri tabiiylik deb qarar edilar. Miqdor o’zgarishlarining sifat o’zgarishlariga o’tishi haqida Markaziy Osiyo mutafakkirlarining asarlarida ham ko’pgina ma’lumotlar mavjuddir. Al-Xorazmiy, al- Forobiy, ibn Sino, Beruniy, Ulug’bekning matematika, algebra, astronomiya, geografiya, tibbiyot va boshqa sohalarga oid asarlarida miqdor (son), sifat o’rtasidagi aloqadorlik va uning hayotiy ahamiyati haqida batafsil tavsiflar berilgan. «Men, — deb yozadi al-Xorazmiy, — arifmetikaning oddiy va murakkab masalalarini o’z ichiga oluvchi «Aljabr va almuqobala hisobi haqida qisqaga kitob»ni tasnif qildim, chunki meros taqsim qilishda, vasiyatnoma tuzishda, mol taqsimlashda va adliya ishlarida, savdo va har qanday bitimlarda va shuningdek, yer o’lchash, kanallar o’tkazishda (amaliy) geometriya va boshqa shunga o’xshash turlicha ishlarda kishilar uchun bu zarurdir» 1 . 1 Muxammed ibn Muso al-Xorazmiy. Tanlangan asarlar.-T., 1983.-78-bet.

Ular fikricha, miqdor va sifat o’zgarishlarning o’zaro aloqadorligini nafaqat tabiat va jamiyat hodisalarida, balki ruhlarda ham kuzatish mumkin. «Ruhlar sifatlarining ... o’zaro qo’shilishi oqibatida ularning (aqliy) quvvatlari miqdor jihatdan ham tobora ortadi» 1 , - deb yozadi Forobiy. Miqdor o’zgarishlaridan tub sifat o’zgarishlariga o’tish qonuni ob’ektiv bo’lib, real voqelikdagi narsa va hodisalarning o’ziga xosdir. Olamdagi barcha o’zgarishlar asta-sekin sodir bo’ladigan miqdor o’zgarishlardan boshlanadi. Miqdor o’zgarishlar muayyan chegarada sifatning barqarorligiga (turg’unligiga) ta’sir etmaydi. Miqdor o’zgarishlar chegaradan chiqishi bilan sifatning barqarorligi buziladi. Natijada sifat yo’qolib, yangi sifat yuzaga keladi. Bu holni biz kimyo fanida yaqqol ko’rishimiz mumkii. Masalan, ikki atom vodorod bilan bir atom kislorod suvning molekulasini tashkil etadi. Agar bu elementlarni boshqacha nisbatda, ya’ni ikki atom vodorodni N 2 O ikki atom kislorod bilan biriktirsak, u holda bir yangi narsa — vodorod peroksidi hosil qilamiz (N 2 O 2 ). Taraqqiyot jarayonida miqdor o’zgarishlari tub sifat o’zgarishlariga o’tish bilan birga sifat o’zgarishlari miqdor o’zgarishlariga ham o’tadi. Miqdor o’zgarishlari natijasida vujudga kelgan yangi sifat muayyan vaqtga muvofiq keladigan barqarorlikka ega bo’lib, shu miqdor o’zgarishlari jarayonini davom etishi uchun sharoit yaratib beradi. Bu sifat o’zgarishlarining miqdor o’zgarishlariga o’tishidir. Miqdor o’zgarishlari bilan sifat o’zgarishlari o’zaro chambarchas bog’langan bo’lishiga qaramay, ular ayrim o’ziga xos xususiyatlarga ham ega. Chunonchi: birinchidan, miqdor o’zgarishlari doimo yuz berib turadi. Hatto hodisalar sifatining nisbiy barqarorligi davrida ham miqdor o’zgarishlar asta-sekin yuz beradi. 1 Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.:“Xalq merosi”, 1993.-165-bet.

Sifat o’zgarishlariga o’tish faqat ma’lum bir davrda boshlanadi; ikkinchidan, miqdor o’zgarishlari ma’lum vaqtgacha predmetga muhim ta’sir ko’rsatmaydi. Suv normal atmosfera bosimida 100°C gacha suyuqlik holatini yo’qotmaydi. Sifat o’zgarishlari hodisalarni tubdan o’zgartirib, uni boshqa hodisaga aylantirishni taqozo qiladi; uchinchidan, miqdor o’zgarishlari asta-sekin o’tadi va ko’p hollarda (muayyan davrgacha) sezilmasdan o’tadi. Sifat o’zgarishlari esa ancha tez, ayrim holatda to’satdan sodir bo’ladi; to’rtinchidan, sifat o’zgarishlari miqdor o’zgarishlariga qaraganda tub o’zgarishlar hisoblanadi. Metafizik usulda fikr yuritadigan faylasuflar miqdor o’zgarishlar bilan sifat o’zgarishlarini ajratib bir-biriga qarama-qarshi qo’yadilar, ayrimlari esa faqat miqdor o’zgarishlarnigiga tan oladilar. Miqdor va sifat o’zgarishlari jarayonini tahlil qilar ekanmiz, nazariy hamda amaliy faoliyatda amalga oshayotgan o’zgarishlar mexanizminigina emas, balki ularning chuqurligi va ahamiyatini ham hisobga olish muhimdir. Shunga asosan ro’y beradigan o’zgarishlarni inqilobiy va tadrijiy (evolyutsion)ga ajratish mumkin. Bir sifat holatidan ikkinchi sifat holatiga o’tish sakrash yo’li bilan amalga oshadi. Sakrash nima? Sakrash tabiat va jamiyatda sodir bo’ladigan miqdor o’zgarishlarning sifat o’zgarishlarga o’tish jarayonini anglatadigan falsafiy tushunchadir. Sakrash taraqqiyotning uzluksiz ko’rinishiga qaraganda ancha tez o’tadigan shakldir. Sakrash miqdor o’zgarishlardan sifat o’zgarishlarga o’tishda uzluksizlikning uzilishini bildiradi. Sakrashlar doim asta-sekinlik bilan miqdor o’zgarishlari natijasida tayyorlanadi. Bundan shuni nazarda tutish kerakki, miqdor o’zgarishlar narsa va hodisani bir tekisda oddiy ko’paytirish yoki kamaytirishdan iborat emas. Miqdor o’zgarishlar narsa va hodisalarning ijtimoiy tomonlarini asta-sekin o’stirib mustahkamlashni hamda salbiy tomonlarini astasekin susaytirishni taqozo etadi.

Sakrash, shuningdek, narsa va hodisalar o’rtasidagi ziddiyatlarning hal qilinishidir. Sakrash natijasida eski sifat bilan uning asosida harakat qiladigan qarama- qarshiliklar birligi tugatiladi va yangi sifatning vujudga kelishi sodir bo’ladi. Nihoyat, sakrash — eski sifatning inkor etilishi va yangi sifatning qaror topishidir. Sakrash natijasida eskidan yangiga o’tish amalga oshadi. Shunga ko’ra narsa va hodisalarning rivojlanishi ilgarilab boradi. Shunday qilib dialektik sakrash quyidagi jihatlarga ega: birinchidan, sakrash taraqqiyot natijasida amalga oshadigan ob’ektiv va qonuniy jarayondir; ikkinchidan, sakrash tadrijiylikning o’zgarib, miqdor o’zgarishlaridan tub sifat o’zgarishlariga o’tishidir; uchinchidan, sakrash eski qarama-qarshiliklar birligini tugatish va yangi sifatga mos keladigan qarama-qarshiliklarning vujudga kelishi tufayli paydo bo’ladigan ziddiyatlarni hal qilishdir; to’rtinchidan, sakrash narsa va hodisalarning rivojlanib, ilgarilab borishidir. Hodisalarning sifat xususiyatlariga va ularning rivojlanish sharoitiga bog’liq ravishda eski sifatdan yangi sifatga o’tish turli shakllarda sodir bo’ladi. Har bir narsa, hodisa o’zining aniq inkor qilish usuliga, o’z navbatida aniq sakrash shakliga egadir. Amalga oshish muddatiga bog’liq, ravishda asta-sekinlik bilan ifodalanadigan sakrashdan, bir zumda shiddat bilan sodir bo’ladigan sakrashni farqlash kerak. Binobarin, kimyoviy elementlarni biriktirish jarayonida tub sifat o’zgarishlar shiddat bilan, juda tez sodir bo’ladi, ammo hayvonlar bilan o’simliklarning rivojlanish jarayonida eski sifatdan yangi sifatga o’tish birmuncha sekin sodir bo’ladi. Tez sodir bo’ladigan sakrashlar bilan asta-sekin miqdor o’zgarishlari yo’li bilan sodir bo’ladigan sakrashlarning bir-biridan farq qilishini hisobga olish kerak. Tez sakrash shunday xususiyatlarga egaki, u birinchidan, hal qiluvchi zarbaning birdan-bir ifodasi sifatida bajariladi. Bu sifatiy o’tish bo’lib, dastavval birdaniga eski tugatiladi va so’ngra yangi bunyod etiladi. Ikkinchidan, u bexosdan tez sodir bo’ladi.

Asta-sekin miqdor o’zgarishlari yo’li bilan sodir bo’ladigan sakrashlar eskini bir yo’la tugatish bilan emas, balki uzoq vaqt davomida eski sifatni yangi sifatga aylantirish bilan tavsiflanadi. Demak, sakrashlarning turli-tuman shakllarda amalga oshishi sodir bo’ladi. Bunda narsa va hodisalarning bir holatdan ikkinchisiga o’tish shakllarining turlitumanligi nimaga bog’liq? degan savol kelib chiqadi. O’tish shakllarining turlitumanligi, birinchidan, narsa va hodisalarning mohiyati va xususiyatlariga, ikkinchidan, unga muvofiq keladigan sharoitga bog’liqdir. Masalan, ijtimoiy hayotda sodir bo’ladigan miqdor o’zgarishlar tabiatdagi sakrashlardan tubdan farq qiladi. Hozirgi sharoitda jamiyatimizning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy, ma’naviy hayotida ro’y berayotgan jarayonlar o’z mohiyatiga ko’ra yangi sifatiy o’zgarishlarga kiradi. Shular natijasida davlatimiz yuksak bosqichga ko’tariladi. Bular o’z-o’zidan emas, balki keng xalq ommasining ijodiy faoliyati, ijtimoiysiyosiy faolligi natijasida amalga oshiriladi. Bu o’zgarishlar inqilob yo’li bilan emas, asta-sekin tadrijiy yo’l bilan amalga oshadi. «Jamiyatni yangilashning inqilobiy usullariga biz mutlaqo qarshimiz. Biz tadrijiy — evolyutsion islohotlar yo’li tarafdorimiz va bunga qat’iy amal qilamiz. Mamlakatimizning tarixiy va milliy xususiyatlarini, xalqimiz tabiati-mentalitetini inobatga olsak, rivojlanishning mazkur yo’li biz uchun nihoyatda maqbuldir» 1 , — deydi I.A.Karimov. Ko’rinib turibdiki, bu qonun jamiyatimizni ilmiy boshqarish va uning rivojlanishida katta ahamiyat kasb etadi. Olamni anglashda inkorni inkor qonuni talablariga muvofiq fikr yuritishning zarurligi. Inkorni inkor qonuniga muvofiq, ob’ektiv voqelikdagi narsa va hodisalarning rivojlanish jarayonida eskining yangi tomonidan inkor qilinishi ro’y beradi. Biroq, eskilik butunligicha inkor qilinmaydi, undagi ijobiy tomonlar saqlanib qoladi. Rivojlanish burama shaklda, ma’lum nisbiy takrorlanishlar asosida, oddiydan murakkabga, pastdan yuqoriga qarab boradi. 1 Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda.-T.:“O‘zbekiston”,1999.-14-bet.

Metafizik yo’nalish inkorning ijodiy yaratuvchilik rolini tan olmaydi. Bundan farqli o’laroq, dialektik qarash eski narsani yangi narsa inkor qilishini ta’kidlaydi. Olamda hech bir sohada o’zining ilgarigi yashash shakllarini inkor etmaydigan rivojlanish sodir bo’lishi mumkin emas. Har bir jarayon inkor qilish jihatiga ega. Ichki ziddiyatlar tufayli taraqqiyot jarayoni ertami — kechmi eski narsaning yemirilishiga va yangi narsaning vujudga kelishiga olib keladi. Vujudga kelgan bu yangi narsa eskining inkor qilinishidir. «Har bir qarama-qarshilikda bo’lgan narsa, — deydi Forobiy, - boshqa tomonidan buzdirilishi lozim bo’ladi, birinchi esa o’z tabiati bilan qarama-qarshi tomonidan inkor etilgan bo’ladi. Bu esa uning aslida (substansiyasida) mavjud bo’lgan bo’ladi» 1 . Eskining yangi tomonidan inkor qilinishi natijasida moddiy olamdagi narsa va hodisalarning ilgarilanma harakati sodir bo’ladi. Eskining rivojlanish jarayonidagi yemirilishi — inkorni inkor qonunining faqat bir tomonidir. Uning boshqa tomonini eskining yemirilishi jarayoni bilan bir vaqtda vujudga keladigan yangi narsa qaror topadi. Bu yangi narsa eskining o’rnini egallab, undagi ijobiy narsalarni saqlab qolgan holda yangining yanada yuksakroq, ilg’or holatini ifodalaydi. Shunday qilib, taraqqiyot bir-birini almashtirib turadigan bosqichlardan iborat bo’lib, bir bosqich ikkinchi bosqich tomonidan, ikkinchisi esa uchinchisi tomonidan inkor etiladi. Eskining yemirilib, yangining paydo bo’lishi, taraqqiyot jarayonidagi dialektik inkorning ikkita muhim va ajralmas jihatidir. Inkorni inkor qonuni quyidagi bir qator xususiyatlar bilan tavsiflanadi: birinchidan, eskining yangi tomonidan inkor etilishi — kishilarning ongi va irodasiga bog’liq bo’lmagan ob’ektiv jarayondir. Inkor sub’ektiv, tashqaridan kiritilgan fikr emas, balki ob’ektiv jarayon taraqqiyotining bosqichidir; ikkinchidan, dialektik inkor tashqaridan kiritilgan kuch yoki holat emas, balki narsa va hodisaning ichki rivojlanishi natijasi, o’zini-o’zi inkor qilishidir. 1 Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.:“Xalq merosi”,1993.-133-134-betlar.

Dialektik inkor narsani butunlay yo’q qilib yuboriladigan faoliyat bilan o’xshash emas, u shunday inkorki, buning natijasida rivojlanish davom etishiga, yangi inkor sodir bo’lishiga imkon yaratiladi; uchinchidan, dialektika har bir narsa va hodisa uchun inkorning aniq turi mavjuddir, deb hisoblaydi. Tasavvur va tushunchalarning har bir turi singari, buyumlar har bir turining ham o’ziga xos alohida inkor turi borki, bunda taraqqiyot sodir bo’ladi; to’rtinchidan, dialektik inkor to’liq inkor bo’lmasdan, balki eskini yangi bilan bog’lab turuvchi jarayondir. Dialektik inkor yangi bilan eski o’rtasidagi vorislikni tavsiflaydi; beshinchidan, dialektik inkor taraqqiyotning oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga borishini, bir sifatdan boshqa sifatga o’tishini tavsiflaydi. Inkorni inkor qonuni ob’ektiv olamning va bilishning turli sohalarida ko’plab uchraydigan keng ta’sir doirasiga ega bo’lgan qonundir. Agar arpa yerga ekilsa, u issiqlik va namlik ta’sirida ko’karadi va undan o’simlik paydo bo’ladi. Endilikda arpa (don) o’zini (o’zi) inkor etadi. O’simlik o’sadi, gullaydi, changlanadi va nihoyat yangidan arpa (don) yetishadi, donlar yetiladi, poyasi quriydi, ya’ni inkor etiladi. Inkorni inkorning natijasi sifatida biz bunda yana avvalgi arpa (don)ni ko’ramiz, lekin endi bir don emas, bir necha don bo’lganini ko’ramiz. Inkorni inkor qonuni jamiyat ma’naviy hayotida ham namoyon bo’ladi. Falsafada inkorni inkor qonuni birinchi bor Gegel tomonidan ta’riflangan. Uning fikricha, dastlabki bir butun fikr (tezis) bir-biriga zid bo’lgan ijobiy va salbiy, «ha» va «yo’q»dan iborat ikki fikrga bo’linadi. Butunning ikkiga bo’linishi — antitezis, inkordir. Qarama-qarshi fikrlar kurashi oxirida birikib yangi fikr (sintez, inkorni-inkor) hosil qiladi. Shunday qilib, Gegelning fikricha, sof g’oya o’z taraqqiyotida uch bosqichdan o’tadi: tezis, antitezis va sintez. Gegelning ta’limotiga ko’ra, nimaiki sof g’oyaning rivojlanishiga mansub bo’lsa, u moddiy borliqning hamma narsa va hodisalariga ham mansubdir.

Inkorni-inkor qonuni taraqqiyotda vorislik (ilgarilab borish, an’anaviylik) va qaytariluvchanlikning (davriylik, eskiga qaytish kabi) birligini tavsiflaydi. Natijada taraqqiyot to’g’ri chiziqli emas, balki «burama» shaklda amalga oshadi. Taraqqiyot jarayonining ilgarilab borish xususiyati eski o’rniga keladigan yangi doimo yangi bo’lib qolmasdan, vaqt o’tishi bilan u ham eskiradi va o’z navbatida inkor qilinadi degan ma’noni anglatadi. Buning natijasida taraqqiyot jarayoni ikkilanma inkor sifatida ko’rinadi. Dialektik inkor taraqqiyotni ifodalaydi. Masalan, suv qizdirilganda bug’ga aylanadi, sovitilganda esa yana suvga aylanadi. Metall qizdirilganda suyuq, sovitilganda esa qattiq holatga o’tadi. Bu yerda biz bir holatning boshqa holat tomonidan inkor etilishini ko’ramiz. Lekin bu yerda rivojlanish sodir bo’lmaydi, balki bir hodisaning boshqa hodisa bilan almashinishi sodir bo’ladi. Dialektik inkor yuqorida ko’rsatilgan inkordan farqli o’laroq shunday ziddiyatlarni hal qilishni maqsad qilib qo’yadiki, buning natijasida taraqqiyotda yuqori bosqichga erishiladi. Dialektik inkorning yana bir muhim xususiyatini aytib o’tish maqsadga muvofiqdir. Ikkinchi inkor eskini yemiribgina qolmay, oldingi rivojlanishdagi butun ijobiy tomonlarni umumlashtiradi, ya’ni sintez qiladi. Biroq bu sintez oldingi rivojlanishning ayrim tomonlarini mexanik tarzda birlashtirish emas. Dialektik sintezda o’tmishning ayrim elementlari olib tashlangan, ya’ni butunlay o’zgartirilib, yuqori bosqichda birlashtirilgandir. Inkorni inkor rivojlanishning ma’lum bir davrini tugallaydi, lekin u shu bilan birga keyingi harakat uchun boshlang’ich nuqta bo’lib xizmat qiladi. Ikkinchi inkor harakatning shart-sharoitlarini ifodalaydi. Ko’rinib turibdiki, inkor tushunchasi davrni ham ifodalaydi. Bu davr shundan iboratki, ma’lum jarayonning tugallanish bosqichi yangi dialektik davr uchun boshlang’ich nuqta bo’lib qoladi va shunday hol cheksiz davom etadi. Bir munosabatda sintez bo’lgan narsa boshqa munosabatda yangi rivojlanishning boshlang’ich nuqtasidan iborat bo’ladi. Dialektik taraqqiyot to’g’ri chiziqli harakat bo’lmay, balki asta-sekin ko’tarilib, kengayib boradigan, bir-biri bilan umumiy vorislik yo’li bilan

bog’langan yuksak bosqichda boshlang’ich nuqta jihatini o’z ichiga oladigan burama harakatdan iborat. Taraqqiyot ayrim hollarda quyiga qarab boradi. Bunga moddiy tizimlarning yemirilishi, materiya harakatining murakkab shakllari oddiy shakllarga o’tishi misol bo’la oladi. Ammo shuni aytish kerakki, taraqqiyotning orqaga qaytishi ilgarilama harakatdan vaqtincha chetlashishdir. Ijtimoiy taraqqiyot, jamiyatning rivojlanishi hech qachon to’xtab qolmasligi qonuniy va o’zgartirib bo’lmaydigan jarayondir. U vaqtincha bo’lgan tebranish va cheklanishlarga qaramasdan ibtidoiy jamoa tuzumidan hozirgi davrgacha yuqoriga ko’tariluvchi yo’l bo’lib qolmoqda. Ijtimoiy rivojlanishning ob’ektivligi va takrorlanmasligi bunda yorqin namoyon bo’ladi. Rivojlanishning pastdan yuqoriga ko’tariluvchi yo’nalishini dialektik tushunish doiraviy harakat to’g’risidagi metafizik nazariya bilan hech qanday umumiylikka ega emas. Ba’zi bir olimlar dunyoda bo’layotgan ba’zi bosqichlarning qaytarilishini oddiy eskilikka qaytish deb hisoblamoqdalar. Ularning fikricha, tabiat va jamiyat hayotining ibtidosi va intixosi butunlay mos keluvchi ma’lum davr, sikl yoki aylanma bo’yicha bo’ladi. XVIII asrda yashagan italiyalik faylasuf J.B.Vikoning ta’kidlashicha, jamiyat o’z taraqqiyotida uch davrni bosib o’tadi, chunonchi: 1) bolalik davri. Bu davrda diniy dunyoqarash va zo’ravonlik hukmronlik qiladi; 2) o’smirlik davri. Bu davrda aristokratlik, ritsarlik va yetuklik ravnaq topadi; 3) yetuklik davri. Boshqa bir faylasuf O.Shpengler jamiyat o’zining rivojlanishida bunyod bo’lish (1), gullab yashnash (2), inqirozga yuz tutish (3) davrlarini boshdan kechiradi, deydi. Uning fikricha, insoniyat tarixining hozirgi bosqichi inqirozlar davri, shunga ko’ra hozirgi zamon madaniyatining barcha yutuqlari butunlay yo’q qilinishi lozim emish. Ingliz tarixchisi Toynbining ta’biricha, jamiyat tarixi qorong’i va o’zaro aloqada bo’lmagan sivilizatsiyadan iborat. Har qanday sivilizatsiya bir rivojlanish bosqichlarini bosib o’tadi: 1) bahor va yoz, 2) kuz va qish yoki bolalik, o’smirlik, yetuklik va qarilik. Toynbining ko’rsatishicha, G’arb sivilizatsiyasi yetuklik

bosqichidadir va u kelajakda rivojlanish xususiyatiga ega. Amerikalik professor Rayt esa, jamiyat tarixi ma’lum bir bosqichlardan, ya’ni qaxramonlik asri, g’alayonlik vaqti va tiklanish davrlarining shu taxlitda takrorlanishidan iborat, deb tasvirlab beradi. Uning fikricha, hozirgi sivilizatsiyadan keyin insoniyat faqat orqaga qaytish bilan rivojlanarmish. Taraqqiyot yuqoriga ko’tarilish xususiyatiga ega bo’lib, u oddiydan murakkabga, pastdan yuqoriga tomon boradi. Masalan, mikroolamda rivojlanishning ilgarilab borishi kimyoviy elementlarda atom yadrosi, atomlarning molekulalarga va keyinroq mikroskopik jismlarga aylanishida, koinotda esa uning jismlarining gaz va changsimon materiyadan vujudga kelishida namoyon bo’ladi. Noorganik materiyaning organik materiyaga aylanishi, hayvonot olamidan insoniyatning ajralib chiqishi ham bunga yorqin misol bo’la oladi. Ijtimoiy rivojlanish ham taraqqiyot sari borayapti. Eskining o’rniga yangining kelishi uning kundan-kunga mustahkamlanishi, rivojlanishi va ularning ajralmasligi taraqqiyotning boshlanish xususiyatini belgilaydi. Yangi eskining o’rnini egallab borishda eskidan ijobiy muhim tomonlarni o’zida mujassamlashtirib, yuqoriroq sifat xususiyatlarga aylanadi. Eskining o’rniga kelgan yangi dastlab imkoniyat ko’rinishida bo’ladi. Bu imkoniyatning voqelikka aylanishi ma’lum shart-sharoitlardagina amalga oshadi. Ijtimoiy hayotda yangilikning g’alabaga erishuvini ta’minlashda kishilarning faoliyati zarurdir. Inkorni inkor qonuni mustaqillik va bozor iqtisodiyoti jarayonida ro’y berayotgan hodisalar mohiyatini ilmiy anglashda katta ahamiyat kasb etyapti. Yangi jamiyatni barpo etishga qaratilgan o’zgarishlar hamma narsani yangidan barpo etishni bildirmaydi. Aksincha, jamiyatimiz taraqqiyoti jarayonida erishilgan ijtimoiyiqtisodiy, madaniy, ma’naviy yutuqlarni saqlab qolish, ularni yanada boyitib rivojlantirishdan iboratdir. Bu mazkur qonunning talabidan kelib chiqadigan muhim xulosalardan biridir.

«Bizning tushunishimizcha, - degan edi I.A.Karimov, — qotib qolgan eski aqidalardan voz kechish — o’z tarixiy o’tmishimizdan voz kechish degani emas. Bu bir yoqlama va tor fikrlashdan voz kechish demakdir» 1 . Yuqorida biz falsafaning uchta asosiy qonunlari mazmun-mohiyatini tavsiflab berishga harakat qildik. Endilikda shuni eslatib o’tish joizki, olamni anglashda mazkur qonunlarni e’tiborga olish, ularning talablariga mos ravishda fikrlash va amal qilish katta metodologik ahamiyatga ega. Falsafiy tafakkurlash voqelikdagi narsa va hodisalarga xos bo’lgan barcha aloqalarni, ziddiyatlarni, ularning taraqqiyot qonuniyatlarini bilish, har tomonlama tahlil qilish imkoniyatini yaratadi. Falsafa olamdagi narsa va hodisalarning eng umumiy aloqadorlik va taraqqiyot qonunlari haqidagi fan bo’libgina qolmasdan, balki tafakkurlash, fikr yuritish, dunyoni bilish haqidagi ham fandir. Shunday ekan, har bir inson o’z amaliy faoliyati va ilmiy bilish jarayonida falsafa fanining mazmun-mohiyati, uning rangbarangligi, ko’p qirrali tomon va xususiyatlarini hisobga olib ularga ongli ravishda amal qilishlari lozim. 3. Kategoriya tushunchasi va uning turlari Ma’lumki, narsa va hodisalarning umumiy bog’lanishi va rivojlanishi o’ziga xos «buyumlar mantiqini», ob’ektiv dialektikani tashkil qiladi. Bu ob’ektiv dialektika inson tafakkur mantiqini, ya’ni sub’ektiv dialektikada ma’lum bir ilmiy tushunchalar, kategoriyalar ko’rinishida aks ettiradi. «Kategoriya», yunoncha so’z bo’lib, uning lug’aviy ma’nosi «guvoh», «ta’rif», «ifodalovchi» demakdir. Falsafiy kategoriyalar — ob’ektiv mavjudlikdagi narsa va hodisalarning umumiy, muhim tomonlarini, xususiyatlari va munosabatlarini aks ettiruvchi tushunchadir. 1 Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.:“O‘zbekiston”,1997.-151-bet.

Falsafa tarixida kategoriyalar masalasi Arastu tomonidan batafsilroq ishlab chiqilgan. U o’zining «Metafizika», «Kategoriyalar» nomli asarlarida mohiyat va hodisa, miqdor va sifat, sababiyat, zaruriyat va tasodif, butun va bo’lak kabi tushunchalarnint mohiyati va falsafiy ahamiyatini tavsiflab bergan. O’rta Osiyo mutafakkirlarining, jumladan, Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug’bek asarlarida ham mazkur kategoriyalar ko’p ishlatilib kelingan. «Falsafa mavjudotni — ya’ni barcha mavjud narsalarni, uning kelib chiqishi, tartibi, o’zaro munosabati, biridan ikkinchisiga o’tishini har tomonlama tekshirish uchun zaruriyat, voqelik, sababiyat tamoyillarini asos qilib oladi», — deb yozadi Ibn Sino. Har bir fan o’zining kategoriya, ya’ni tushunchalar tizimiga ega bo’lib, u orqali olamdagi narsa va hodisalar taraqqiyoti qonuniyatlarini o’rganadi. Falsafiy kategoriyalar, boshqa fanlar tushunchalaridan bir qator muhim xususiyatlari bilan farq qiladi. Ular quyidagilardan iborat: Birinchidan. Kategoriyalar - ob’ektiv dunyo eng umumiy qonunlar taraqqiyotining in’ikosidir. Kategoriyalarning ob’ektiv mazmuni inson ongiga bog’liq bo’lmagan holda mavjud bo’lgan voqelik harakatining eng umumiy qonunlaridir. Bunday ta’rif falsafa fanining predmeti mohiyatidan kelib chiqadi. Yuqorida aytib o’tilganidek, dialektika ob’ektiv reallikdagi narsa va hodisalar harakatining eng umumiy qonunlari va ularning inson ongida aks etishi haqidagi fandir. Kategoriyalar inson tafakkurida voqelikning aks etish shakllaridir. Demak, kategoriyalarning mazmuni, ya’ni fikrlash shakli ob’ektiv dunyo taraqqiyotining eng umumiy qonunlaridan bo’lak narsa emas. Ma’lumki, sababiyat, zaruriyat, qonuniyat va hokazolar g’oyasi tabiat, boqiy olam qonunlarining kishi miyasida in’ikos etishidir. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, tafakkur kategoriyalari kishining qo’llanmasi emas, balki tabiatning ham, insonning ham qonuniyatlarining ifodasidir.

Ikkinchidan. Kategoriyalar eng umumiy tushunchalar sifatida inson fikri shakllari bo’lib, shu tahlitda ular mantiqiy mazmunga ham egadirlar. Kategoriyalariing mantiqiy mazmuni deganda inson tafakkuri hodisalarining mohiyatiga kirib borishi, uning chuqurlashuvi darajasi ko’zda tutiladi. Kategoriyalar ob’ektiv dunyoning eng umumiy va muhim tomonlarini ifodalabgina qolmay, bilishning pog’onalari va tayanch nuqtasi hisoblanadilar. Ularni bila borish orqali insonning nazariy va amaliy faoliyati uchun muhim bo’lgan dunyodagi narsa hodisalarning eng umumiy qonuniyatlari ochib beriladi. Falsafiy kategoriyalar insonning bilish faoliyati natijasida dunyoni o’zlashtirishda erishgan yutuqlarini ifodalaydi. Falsafiy kategoriyalarda inson tafakkurining mazmundorligi va yetukligi hamda tashqi olamni bilishdagi katta muvaffaqiyatlari o’z ifodasini topgan. Inson ongida tabiatning in’ikos etishi qandaydir qotib qolgan, voqelikning o’lik nusxasi emas, balki narsalar mohiyatiga chuqur kirib borishning murakkab dialektik jarayonidan iborat. Bu jarayon o’zining ichki mantiqiga ega bo’lib, bu mantiq nisbiy mustaqilikka ega. Bilishning ichki mantiqni bilish tafakkurning ijodiy faolligini, harakat qilish va rivojlanish jarayonining ob’ektiv dunyoga nisbatan murakkab munosabatini chuqur tushunishga yordam beradi. Kategoriyalar mazmun jihatdan tashqi olamning qonuniyatlariga mos keladilar, lekin o’zlarining mavjudlik shakllariga qarab farq qiladilar. Falsafiy kategoriyalar — o’z manbai, mazmuni jihatidan ob’ektivdir, lekin shakl jihatdan — sub’ektivdir. Agar narsalar va ularning taraqqiyot qonunlari moddiy bo’lib, inson ongiga bog’liq bo’lmagan holda ob’ektiv ravishda mavjud ekan, tafakkur kategoriyalari ma’naviy bo’lib, faqat kishilar miyasidagina mavjuddir. Moddiylik va ma’naviylik ikkalasi bir narsa emas. Kategoriyalarning ob’ektiv manbai real ravishda bo’lsa ham, ular inson fikrining shakllari bo’lgani uchun, uni suratga olish, qo’l bilan ushlab ko’rish mumkin emas. Mantiq qonunlari, ob’ektiv narsaning kishi sub’ektiv ongida in’ikos etishidir.

Uchinchidan. Kategoriyalar ilmiy bilishda muhim metodologik rolni bajaradilar. Ob’ektiv dunyo hodisalarining eng umumiy qonunlari harakatini o’rganib, falsafa kategoriyalari, bir tomondan, narsalarning mohiyatini chuqurroq va to’laroq bilishga yordam beradilar, ikkinchi tomondan, ob’ektiv dunyodagi narsa va hodisalar haqidagi yangi bilimlar olishga va to’plashga sababchi bo’ladilar. Fanning hamma boshqa sohalarida bo’lgani singari, bilish nazariyasida ham dialektik tarzda fikr yurgizmoq kerak, ya’ni bilishimizni tayyor va o’zgarmas bilish deb faraz kilmasdan, balki bilishning bilmaslikdan qay tariqa yuzaga kelishini, mukammal va aniq bo’lmagan bilishning qay tariqa mukammalroq va anikroq bo’la borishini tekshirib ko’rmoq kerak. Falsafiy kategoriyalar — ilmiy bilish metodologiyasi, ma’lum narsadan noma’lum narsaga o’tishining natijalarini izlab topish usulidir, ular tashqi olamdagi narsa va hodisalarni to’g’ri aks ettirganliklari hamda ularni o’zaro bog’liq va rivojlanishda deb bilganliklari uchun bilish jarayonining eng umumiy metodi rolini bajaradi. Kategoriyalar mavjud narsalar haqidagina emas, balki kelajakda mavjud bo’lishi kerak bo’lgan narsalar haqida ham axborot beradi. Ular hozirgi vaqtda qanday holdaligini tushunishga yordam beribgina qolmay, balki kelgusida ularning o’zgarish va rivojlanish yo’nalishlarini ham ko’rsatadi. Shu asosda ular yangi bilimlarni egallash manbai bo’lib xizmat qiladi. Bularning hammasi falsafa kategoriyalari o’zlarining gnoseologik tabiatiga ko’ra, bevosita amaliyotiga aylanish tamoyiliga ega ekanligini isbot qiladi. To’rtinchidan. Falsafiy kategoriyalarning shakllanishi va rivojlanishi asosida inson moddiy-hissiy faoliyatining yig’indisi bo’lgan amaliyot yotadi. Shuning uchun ham falsafa kategoriyalari ijtimoiy amaliyot mahsuli hisoblanadi. Bu yerda inson nazariy va amaliy faoliyatining birligi yaqqol namoyon bo’ladi. Moddiy ishlab chiqarish faoliyati jarayonida inson sub’ektiv sifatida tashqi olamdagi narsalarga nisbatan o’z faoliyatining ob’ektlari sifatida munosabatda bo’ladi. Sub’ekt bilan ob’ekt o’rtasidagi munosabatning o’zaro ta’siri jarayonida

mantiqiy kategoriyalar vujudga keladi. Tashqi dunyoning qonuniyatlari tafakkur shaklida aks etishi ham amaliyot asosida yuz beradi. Inson amaliyoti mantiq kategoriyalari orqali olingan bilimlar haqiqiyligini tekshirib ko’radi. Shunday qilib, tafakkurimiz mazmunining ob’ektivligi, tafakkur qonunlariga mos kelishi amaliyot asosida bo’ladi va uning yordamida isbotlanadi. Falsafiy kategoriyalarning bu belgilari ma’lum darajada aniq fanlar kategoriyalariga ham xosdir. Aniq fanlarning asosiy tushunchalari ham ob’ektiv dunyodagi hodisalar harakatining qonuniyatlarini aks ettiradi, ular narsalarning ideal bo’lganligi uchun bilish va amaliyot taraqqiyotiga yordam beradi. Shuning uchun ham, falsafiy kategoriyalar alohida fanlar kategoriyalari bilan uzviy aloqadadir. Ammo, falsafiy kategoriyalarni xususiy fanlar kategoriyalari bilan ayniylashtirish yoki xususiy fanlar kategoriyalari mazmunini dialektik kategoriyalardan keltirib chiqarish mumkin emas. Aniq fanlar kategoriyalaridan farqli o’laroq, falsafiy kategoriyalar tashqi dunyoning eng umumiy qonunlarini ifodalaydi. Shuning uchun ham ulardan materiya harakatining muayyan shaklini o’rganishda muvaffaqiyatli foydalanish mumkin. Bundan tashqari, dialektika kategoriyalarini bilishning o’zi bizga ob’ektiv dunyodagi barcha hodisalarni tushunishimiz uchun imkon tug’diradi, degan ma’no kelib chiqmaydi. Falsafiy kategoriyalar ayni bir vaqtda tabiatga ham, jamiyatga ham, tafakkurga ham tegishli bo’lgan ob’ektiv dunyodagi narsa va hodisalar harakatining eng umumiy qonuniyatlari va xususiyatlarini ifodalaydi. Biroq ular tabiat, jamiyat hodisalari va tafakkurga xos bo’lgan ayrim xususiy bog’lanishlarni qamrab olmaydi. Bu aloqalar xususiy fanlar, kategoriyalarida o’z ifodasini topadi. Shuning uchun ob’ektiv dunyo hodisalari rivojlanishining eng umumiy qonunlarini bilish uchun aniq fanlar kategoriyalaridan foydalanish lozim. Buning uchun aniq fanlar kategoriyalari orqali dialektika kategoriyalari mazmunini ochish zarur. O’z navbatida, falsafiy kategoriyalar aniq fanlar barcha kategoriyalarini

o’zida qamrab olishi zarur. Bu dialektik birlik falsafa fani hamda xususiy fanlarning samarali rivojlanishiga xizmat qiladi. 4. Falsafa kategoriyalarining tasnifi Falsafiy kategoriyalar o’zining xilma-xilligi bilan ifodalanadi. Ularning yordamida kishilar ongida narsa va hodisalarning eng umumiy tomonlari, aloqadorligi, tuzilishi va sababiyatchiligi (determinatsiyasi) aks ettiriladi. Kategoriyalarni shartli ravishda uch turkumga ajratsa bo’ladi. 1. Voqelikning eng umumiy aloqadorligini aks ettiradigan kategoriyalar . Mazkur turkumga — yakkalik, xususiylik va umumiylik, mohiyat va hodisa, qonuniyat kategoriyalari kiradi. Yakkalik — alohida sifat va miqdor aniqligiga ega bo’lgan narsa, hodisa va jarayondir. Umumiylik deganda ob’ektiv reallikning barcha yoki bir qancha narsa yoki hodisalardagi ob’ektiv mavjud bo’lgan tomonlar, xossalar va belgilarning majmui, ular o’rtasidagi aloqa va munosabatlarning o’xshashligi tushuniladi. Xususiylik shunday narsa yoki hodisalar guruhidirki, ular ma’lum ma’noda umumiy bo’lsa-da, lekin undan ham umumiyroq bo’lgan boshqa bir guruhga kiradi va bu guruhda u alohidalik yoki yakkalikdir, butunning qismidir. Xususiylik narsa yoki hodisalarning shunday doirasiki, bunda ular ma’lum bir munosabatda umumiy, boshqasida esa yakkalik, alohidalikdadir. Yakkalik, xususiylik va umumiylik bir-biri bilan uzviy bog’langan, shuning uchun ham ularni bir-biridan ajratish mumkin emas. Har qanday yakkalik ma’lum vaqt va sharoitda xususiylikka va umumiylikka olib keladi. Shuningdek, umumiylik narsa va hodisalarning eng umumiy tomonlari orasidagi aloqalarni o’zida aks ettirib, o’z ko’rinishini faqat yakkalik va xususiylik orqali konkretlashtiradi.

Umumiylik, xususiylik va yakkalik bir butunlikni tashkil qilsada, ularning har biri o’ziga xos xususiyatga ega. Yakkalik va xususiyliklar orqali namoyon bo’ladigan umumiylik o’zining mustaqil qiymatiga ega. Shuningdek, har qanday yakkalik, xususiylik umumiylikni ifodalaydigan xossa, belgi va tomonlar bilan bir qatorda faqat o’zlariga xos bo’lgan va shu orqali boshqa turdoshlaridan farq qiladigan xususiyatlarga ham ega. Falsafa tarixida yakkalik, xususiylik va umumiylik kategoriyalarini bir- biridan ajratib, bir-biriga qarama-qarshi qilib talqin etuvchi turli xil ta’limotlar mavjud bo’lganligini eslatib o’tish joizdir. Yakkalik, xususiylik va umumiylikning birligi ular o’rtasida muayyan shartsharoitlarda vujudga keladigan ma’lum ziddiyatlarning kelib chiqishini, inkor etmaydi. Ularni o’z vaqtida bartaraf etish uchun mazkur xususiyatlar birligini yaxshi anglab olish maqsadga muvofiqdir. Yakkalik, xususiylik va umumiylik kategoriyalari orqali inson o’z ongida olamdagi narsa va hodisalar o’rtasidagi aloqadorlikni chuqur va atroflicha bilib olish imkoniyatiga ega bo’ladi. Mohiyat — hodisaning ichida yashiringan olamning turli-tuman hodisalarida yuz beradigan chuqur nisbiy barqaror aloqalarni ifodalaydigan voqelikning ichki tomonidir. Hodisa esa, mohiyatning u yoki bu holda uchratilishini ifodalovchi voqelikning o’zgaruvchan, harakat xususiyatlariga, belgilariga boy bo’lgan tomonidir. Narsalarning mohiyatiga singib borish narsa va hodisalar rivojlanishining qonuniyatlarini aniqlashga imkon beradi. Ma’lumki, qonunlarni bilish kishilarning maqsadga muvofiq faoliyatining asosidir, u hozirda ro’y berayotgan voqealarni chuqurroq tushunishga va ularning kelajakdagi rivojlanish yo’nalishlarini oldindan ko’ra bilishga yordam beradi. Mohiyat va hodisa umumiy va xususiy tomonlarga egadir. Bular quyidagilardan iborat: birinchidan, mohiyat olamdagi narsa va hodisalarining ichki

aloqasini, hodisalar esa, tashqi aloqalarni ifodalaydi; ikkinchidan, mohiyat narsalarning ichki tomonlarini ifoda etganligi tufayli u sezgilarimiz orqali bevosita idrok etilmaydi. Mohiyat bizdan yashiringan holda mavjud bo’ladi. Hodisa esa, aksincha, inson tomonidan hissiy organlar orqali bevosita idrok kilinadi; uchinchidan, mohiyat doimiyligi va barqarorligi bilan farq qiladigan rivojlanish qonunlarini bilib olish imkoniyatini beradi. Shu ma’noda mohiyat hodisaga nisbatan chuqurroqdir. Hodisa narsalarning har xil tomonlarini ifodalaydi va shu tariqa hodisa mohiyatga nisbatan boyroqdir. Mohiyat va hodisa bir-biri bilan uzviy bog’langan bo’lib, har xil aloqadorlikdadir. Har qanday mohiyat u yoki bu tarzda namoyon bo’ladi, hodisa esa u yoki bu holdagi ko’rinishdir. Shuningdek, mohiyatning o’zgarishi yoki yuqolishi hodisaning yo’qolishiga yoki o’zgarishiga olib keladi. Hodisa ba’zi bir vaqtlarda mohiyatni buzib ko’rsatishi mumkin. Shunga qaramasdan narsalar mohiyatini hodisalar orqali bilish mumkin. Mohiyat va hodisa kategoriyalarining metodologik ahamiyati shundaki, mazkur tushunchalar yordamida olamdagi narsa va hodisalarning mazmun — mohiyatini chuqur anglab olish imkoniyati yaratiladi. Qonuniyat yakka qonunlar majmuasidan iborat bo’lib, voqelikdagi narsa va hodisalar jarayonlarining umumiy rivojlanish yo’nalishlarini belgilaydi. Shuning uchun ham tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlarini bilish katta ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Bundan qonuniyat kategoriyasining metodologik ahamiyatini yaqqol ko’rishimiz mumkin. 2. Ikkinchi turkumga voqelikning tuzilishini aks ettiruvchi kategoriyalar kiradi. Bular, mazmun va shakl, butun va bo’lak, struktura, elementdan iboratdir. Mazmun — muayyan narsa va hodisalarni tavsiflovchi ichki elementlar va o’zgarishlarning majmuidan iborat. Shakl esa mazmunni ifodalash usuli, tashkil etuvchisidir. Masalan, atomning mazmuni uni tashkil etgan elementar zarrachalar va ularning harakatidan,

atomning shakli esa bu elementar zarrachalarning joylashish tartibi va tuzilmasidan iborat. Olamdagi har bir narsa va hodisada mazmun bilan shakl ajralmas birlikda bo’ladi. Mazmunga ega bo’lib, shaklga ega bo’lmaydigan yoki shaklga ega bo’lib, mazmunga ega bo’lmaydigan hodisalar yo’q. Shuning uchun ularni bir-biridan ajratish mumkin emas. Mazmun bilan shakl birligida mazmun hal qiluvchi, asosiydir. Mazmun shaklni belgilaydi. Oldin mazmun, so’ngra shakl o’zgaradi. Shunday bo’lsada shakl nisbiy mustaqilikka ega bo’lib, mazmun rivojlanishiga faol ta’sir etadi. Mazmun va shaklning birligi ular orasidagi ziddiyatni mustasno etmaydi. Narsa va hodisalarni ilgarilab borishi, mazmun va shakl bir-biriga mos holdagina yuz berishi mumkin. Shuning uchun mazmun va shakl o’rtasida sodir bo’lgan ziddiyatlarni o’z vaqtida bartaraf etish ilmiy bilish va amaliyotda muhim rol o’ynaydi. Element (tarkibiy qism) — bu o’zaro aloqada bo’ladigan bir butun tizimni tashkil etuvchi narsa va hodisalarning tarkibiy qismi. Tuzilish (struktura) esa butunni tashkil qilgan elementlarning bog’lanish usuli, qonuni, butun doirasidagi munosabatlar tizimidir. Tuzilish tushunchasi tizimning turg’unligini, turli tashqi va ichki jarayonlarga nisbatan buzilmasligini ifodalaydi. Element va tuzilish bir-biri bilan uzviy bog’liqliqda bo’lib, bir-birini taqozo qiladi. Butunni tashkil qilgan elementlarning bog’lanish xususiyati, ularning butun doirasidagi munosabatlar sistemasi shu elementlarning tabiatiga, ularning sifati va miqdoriga bog’liq, elementlarning sifati, xususiyati, o’rni, roli va ahamiyati esa ular ishtirok etayotgan bog’lanishlar sistemasi, ya’ni butunning tuzilishiga bog’liq. Butunni tashkil qilgan u yoki bu elementlarning o’zgarish strukturaning o’zgarishiga sabab bo’ladi, yangi strukturaning paydo bo’lishi esa uning tarkibiga kirgan elementlarda tegishli o’zgartishlarga olib keladi. Ularda yangi xususiyat, yangi sifat va miqdor ko’rinishlari paydo bo’ladi. Element va struktura qarama-qarshiliklarning birligini tashkil etadi.

Elementlar doimo o’zaro ta’sirda bo’lib, o’zgarib turadi, struktura esa turg’unlikka, o’zgarmaslikka intiladi. Bu ziddiyat taraqqiyotning ma’lum bosqichida o’zgargan elementlarga mavjud struktura mos kelib qolganda eski tuzilishning buzilishi va yangi strukturaning tashkil topishi bilan barham topadi. Yangi strukturaning tashkil topishi narsalarning yangi sifat holatiga, rivojlanishning yangi bosqichiga o’tishini anglatadi. Ilmiy bilish taraqqiyotining hozirgi bosqichi tuzilishi va elementi bilan bir qatorda butun va bo’lak kategoriyalari ham falsafiy tushunchalar maqomiga ega bo’ldi. Butunlik moddiy olamdagi narsa va hodisalarning eng umumiy xossasidir. Har qanday materiyaning bo’lagini olmaylik, u o’ziga xos butundir. Shu bilan birga u katta butunning bo’lagidir. Har qanday butun ma’lum bo’laklar soniga ega bo’lib, ularning bo’linishi sifat jihatdan yangi bo’g’inga o’tishni bildiradi. Har bir o’zaro bog’liq bo’laklardan tuzilgan borliq butundir. Butun turli-tumanlikning birligi sifatida namoyon bo’ladi. Bo’laklarning turli-tumanligi, ularning tafovutlari, butunning sifat xususiyati bo’laklarining oddiy yig’indisi, ularning tashqi birlashmasi emas, balki bo’laklarning ichki o’zaro ta’siri va bir-biriga o’tishini ifodalaydi. Butun va bo’lak kategoriyalari hodisalarni, voqelikning murakkab darajalarini o’rganishda katta metodologik rol o’ynaydi. Struktura va element, butun va bo’lak kategoriyalari turli sohalarda keng tarqalgan sistemali-strukturali tadqiqotlarda keng foydalaniladi. 3.Uchinchi turkumga voqelikdagi narsa va hodisalar o’rtasidagi sababiyat (determinizm)ni aks ettiruvchi kategoriyalar kiradi, ya’ni sabab va oqibat, zaruriyat va tasodif, imkoniyat va voqelik. Yakkalik, xususiylik va umumiylik o’rtasidagi dialektik munosabatlarni yanada chuqurroq bilish zarurligi ob’ektiv olamdagi sababiy bog’lanishlar tabiatini o’rganishni taqozo qiladi. Sababiyat — ob’ektiv olamdagi hodisalar umumiy bog’lanishining alohida ko’rinishidir. Sababiyat hodisalar o’rtasidagi shunday ichki aloqadorlikki, unda har

doim bir hodisa mavjud bo’lar ekan, uning ketidan muqarrar ravishda ikkinchisi ham keladi. Sabab — bu o’ziga muvofiq keladigan biror natija keltirib chiqaruvchidir. Oqibat — sabab amalining natijasi. Sabab biror ta’sirning bog’lanishi bo’lib, u ma’lum bir natija, ya’ni oqibatni keltirib chiqaradi. Sabab-oqibat bog’lanishlari quyidagi tomonlari bilan tavsiflanadi: 1) hodisalarning sabab-oqibat aloqadorligi umumiy xarakterga ega. Dunyoda hech qanday hodisa sababsiz yuz bermaydi; 2) sabab va oqibat kategoriyalari yakka, alohida hodisalarning yuz berishi ildizlarini ochib beradi. Sababiyat voqelikdagi hodisa jarayonlarining kelib chiqishini aniqlaydigan genetik bog’lanishdir; 3) sabab-oqibat bog’lanishlari ma’lum vaqt va sharoit mavjud bo’lgandagina boshqa hodisani keltirib chiqaradi; 4) sabab vaqt nuqtai-nazaridan, oqibatdan oldin keladi va uni keltirib chiqaradi; 5) sabab-oqibat bog’lanishlari zaruriy ravishda aniq bir hodisa -oqibatni keltirib chiqaradi. Sabab va oqibat bog’lanishlari turli shakllarda namoyon bo’ladi. Ularga bosh va ikkinchi darajali, ichki va tashqi, ob’ektiv va sub’ektiv va h.k. sabablar kiradi. Sabablarning mazkur shakllari haqida Ibn Sinoning «Tib qonunlari» asarida ham ma’lumotlar berilgan. Sabab va oqibat bir-biri bilan uzviy bog’langan bo’lib, har xil shakllarda namoyon bo’ladi: bitta sabab bir qancha oqibatni keltirib chiqara oladi; bitta oqibat bir kancha sabablar tufayli yuzaga kelishi mumkin; sabab va oqibat bir-biriga o’tib, o’rinlarini almashlab turishlari orqali ham ifodalanishi mumkin. Narsa va hodisalarning sababiy munosabatlarini falsafiy tahlil qilish ularning mohiyatini yanada chuqurroq bilish va taraqqiyot qonunlarini o’rganish imkoniyatini beradi. Sababiyat har qanday qonunning ajralmas belgilaridan biridir. Sabab va oqibat kategoriyalari fanni yangidan-yangi turkumdagi sababiy aloqalar va ular asosida amal qiladigan qonuniyatlarni bilishga undaydi. Ob’ektiv

dunyo qonuniyatlarini bilish esa insonning ongli, amaliy va ilmiy-nazariy faoliyatining asosiy maqsadidir. Zaruriyat va tasodif kategoriyalari kishilarning olamdagi narsa va hodisalarga xos bo’lgan sabab-oqibat bog’lanishlari haqidagi tasavvurlari yanada chuqurlashishi natijasida shakllanadi. Zaruriyat - narsa, hodisa, jarayonlarning taraqqiyoti bilan aniqlanadigan, ichki muhim bog’lanishlar orqali qonuniy kelib chiqadigan va shuning uchun yuz berishi muqarar bo’lgan hodisadir. Zaruriyatning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1) zaruriyatning sababi o’zida bo’lib, u mazkur hodisa yoki jarayonlarning ichki tabiatidan kelib chiqadi; 2) zaruriyat voqelikdagi narsa yoki hodisalarning chuqur, muhim, takrorlanib turadigan ichki bog’lanishlaridan kelib chiqadi; 3) zaruriyat oldingi taraqqiyot orqali konuniy tayyorlanadi; 4) zaruriyat muqarrarlik xususiyatiga ega bo’lib, sodir bo’ladigan jarayonlarni ma’lum yo’nalishga soladi; 5) zaruriyat umumiy xarakterga ega. Tasodif hodisalar o’rtasidagi tashqi bog’lanishlardan hosil bo’ladi va shuning uchun u noaniqlik majburiy emasligi bilan farqlanadi. Tasodif yuz berishi, yoki yuz bermasligi mumkin bo’lgan jarayonlarga xosdir. Tasodif zaruriyatdan quyidagi tomonlari bilan farq qiladi: 1)tasodifning sababi o’zida emas, balki boshqa narsa yoki hodisalardadir, u ichki emas, balki tashqi sabablardan kelib chiqadi; 2) u voqelikdagi muhim bo’lmagan ikkinchi darajali bog’lanishlardan kelib chiqadi; 3) tasodif hodisaning butun taraqqiyoti bo’lgan jarayonlarning ta’siri natijasida sodir bo’ladi; 4) tasodif narsalar rivojining yo’nalishini belgilab bermaydi va shuning uchun u muqarrar emas. Tasodif yuz berishi yoki yuz bermasligi ham mumkin; 5) tasodif tipik bo’lmagan, individual xarakterga ega. Zaruriyat va tasodif bir-biri bilan chambarchas bog’langan bo’lib, biriikkinchisini taqozo etadi. Zaruriyatdan ajralgan tasodif bo’lmaganidek, tasodif bilan bog’liq bo’lmagan zaruriyat ham mavjud emas. Shuningdek, zaruriyat va

tasodifning o’zaro bog’liqligi ularning ma’lum shart-sharoitlarda bir-biriga o’tishi orqali ifodalanadi. Zaruriyat va tasodif kategoriyalarining metodologik ahamiyati shundaki, ularning mohiyatini bilish olamdagi narsa va hodisalar o’rtasidagi munosabatlarga ongli ravishda yondashish imkoniyatini beradi. Imkoniyat hali amalga oshmagan, lekin yuzaga chiqishi mumkin bo’lib voqelikka aylana oladigan hodisadir. Bundan ko’rinadiki, imkoniyatning voqelikka aylanishini rivojlanish jarayoni ifodalaydi. Voqelik bu — mavjud dunyo, mavjud narsalardir. Voqelik har doim imkoniyatdan kelib chiqadi va o’z navbatida rivojlanish davomida voqelikka aylanib boradigan yangidan-yangi imkoniyatlarni tug’diradi, bu jarayon cheksizdir. Har qanday voqelikning paydo bo’lishi va mavjudligi ma’lum qonuniyatlarning ta’siri bilan belgilanadi. Agar ana shu shart-sharoit buzilsa, u holda voqelik o’zining zaruriyatlik xususiyatidan mahrum bo’ladi. Imkoniyatning teskarisi - imkoniyatsizlikdir. Imkoniyatsizlik ob’ektiv olam qonunlariga zid bo’lib, unga mos kelmaslikdir. Imkoniyat imkoniyatsizlikdan farq qilib, u ma’lum darajadagi ehtimollikka ega. Ehtimollik - imkoniyat rivojlanishining ob’ektiv darajasi, uning o’lchovidir. Imkoniyat paydo bo’lishi uchun minimal, kamolotga yetishi uchun konkret va voqelikka aylanishi uchun mukammal darajadagi ehtimolikka ega bo’lishi shart. Imkoniyatlar ichki, tashqi, formal, abstrakt va real shakllarda namoyon bo’ladi. Formal imkoniyat deganda ob’ektiv qonunlarga zid bo’lmasada, voqelikka aylanishi uchun hech qanday shart-sharoitga ega bo’lmagan imkoniyatlar tushuniladi. Amalga oshishi uchun hali shart-sharoitlar to’la bo’lmagan imkoniyat, abstrakt imkoniyat deyiladi. Abstrakt imkoniyat formal imkoniyatdan to’la bo’lmagan ba’zi bir shart-sharoit mavjudligi bilangina farq qiladi. Real imkoniyat — barcha zarur shart-sharoit mavjud bo’lgan imkoniyatdir.

Formal va abstrakt imkoniyatlar imkoniyatsizlik bilan bir xil emas, chunki ular ham ob’ektiv borliqda o’zining asosi va zaminiga ega. Abstrakt imkoniyat taraqqiyot davomida real imkoniyatga aylanib qolishi mumkin. Imkoniyat bilan voqelik o’rtasida dialektik bog’lanish bor. Bu bog’lanish, avvalo, imkoniyat va voqelikning bir-biriga o’tib turishi, imkoniyatlarning ma’lum shart-sharoitlarda voqelikka aylanishi, voqelikning esa yangidan-yangi imkoniyatlar yaratishida ifodalanadi. Imkoniyatning voqelikka aylanishi va voqelikning yangidan-yangi real imkoniyatlar yaratishi ziddiyatli jarayon bo’lib, ma’lum vaqt va shart-sharoitlarni talab etadi. Imkoniyat va voqelik kategoriyalari fan va amaliyot uchun katta metodologik ahamiyatga ega. 5. Harakatchan, ixcham tushunchalar yordamida olamni anglash — falsafiy tafakkurning muhim xususiyati Falsafiy tafakkurlash xususiyatlaridan biri shundan iboratki u ixcham, harakatchan, o’zgaruvchan tushunchalardan foydalanish orqali ob’ektiv borliq narsa va hodisalari taraqqiyotining qonuniyatlarini inson ongida aks ettiradi. Ma’lumki, mantiqiy kategoriyalar tabiati haqida gap ketganda, o’zaro zid metafizik va dialektik qarashlar mavjudligi ta’kidlanadi. Metafiziklar kategoriyalarni o’zgarmaydigan, qotib qolgan tushuncha sifatida talqin qiladilar. Ular kategoriyalarning o’zaro biri ikkinchisiga o’tishi, o’zining ziddiga aylanishi mumkinligini tan olmaydilar. Kategoriyalarni metafizik tarzda talqin etuvchilardan biri Prudon edi. Iqtisodiy kategoriyalarni ijtimoiy munosabatlarga nisbatan birlamchi deb xato talqin qilgan Prudon, ularga abadiy va harakatsiz (o’zgarmas) tushunchalar, deb qarar edi. Haqiqatda esa, iqtisodiy kategoriyalar ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlarining faqat nazariy ifodasidir, abstraksiyasidir. Ishlab chiqarish taraqqiyotiga mos ravishda ijtimoiy munosabatlar hosil qiladigan kishilarning

o’zlari, o’z ishlab chiqarish munosabatlariga muvofiq ravishda tamoyillar, g’oyalar, kategoriyalarni ham yaratadilar. Lekin bu munosabatlar o’zgarar, boshqalariga aylanar ekan, kategoriyalar ham xuddi ular tomonidan ifodalangan munosabatlar kabi abadiy emasdir. Ular o’z mohiyatiga ko’ra o’tkinchi va tarixiy mahsulotdir. Metafizikaga qarama-qarshi o’laroq dialektikada mantiqiy kategoriyalar harakatchan, egiluvchan, o’zgaruvchan deb talqin qilinadi. Real borliq narsa va hodisalarining abadiy o’zgarish va rivojlanishini ifodalovchi tushunchalarning har tomonlama, universal ixchamligi dialektikada o’z ifodasini topadi. Kategoriyalarning ixchamligi nimada ko’rinadi? Bizning fikrimizcha, kategoriyalarning ixchamligi, avvalo, shunda namoyon bo’ladiki, ular o’z mazmuniga ko’ra taraqqiyotda va bir butunlikda bo’lgan narsa va hodisalar orasidagi umumiy bog’lanish va o’zaro aloqadorlikni kayd qiladi va aks ettiradi. Inson tafakkuri mantiqiy narsalar, mantiqning in’ikosi sifatida narsa va hodisalarni jonli va ko’p qirrali tomonlari bilan aks ettirmog’i lozim. Bu haqiqatni bilishning yagona yo’lidir. Har bir kategoriya narsa va hodisalarning alohida tomonini, ular orasidagi ayrim aloqalarni aks ettiradi. Bunda qanday qilib narsalarning alohida tomonlari va aloqalarini eks ettiradigan ayrim kategoriyalar yordamida narsalar va ular o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik haqida yaxlit tasavvur hosil qilinadi? Ma’lumki, umumiylik faqat alohidalik, alohida orqali yashaydi, har qanday alohida (u yoki bu tarzda) umumiydir. Har bir kategoriyada butunning alohida tomonlari aks etadi. Shuning uchun ham biz ayrim, alohida kategoriyalar yordamida u yoki bu tarzda narsalarning bir butunligini, ularning umumiy aloqalarini anglaymiz. Ikkinchi tomondan, har qanday alohida minglab vositalar orqali boshqa jinsdagi alohida narsalar, hodisalar, jarayonlar bilan bog’langan va hokazo. Shuning uchun ham har bir kategoriya, har bir tushuncha qolgan barcha tushunchalar bilan ma’lum bog’liqlikda bo’ladi.

Kategoriyalarning ana shu o’zaro aloqadorligi tufayli narsaning barcha aloqa va vositalarini to’laligicha bilish imkoniyati yaratiladi. Kategoriyalar orasidagi aloqadorlik ularning biri ikkinchisiga o’tishini inkor etmaydi. Taraqqiyot dialektikasi shundayki, kategoriyalar ma’lum munosabatlarda bir-birlariga o’tadilar, o’zgarishga uchraydilar. Zaruriyat tasodifga, tasodif zaruriyatga, imkoniyat voqelikka aylanadi, voqelik esa o’z navbatida yangi imkoniyatlarni vujudga keltiradi va hokazo. Dialektik kategoriyalarning o’zgaruvchanligi, ixchamligi mana shunda ham namoyon bo’ladi. Kategoriyalarning biridan ikkinchisiga o’tishi real borliqga asoslanadi. Xuddi narsa va hodisalar o’z taraqqiyotlarida bir sifat holatidan ikkinchi sifat holatiga o’tganlari singari mantiqiy kategoriyalar ham o’zaro bir-birlariga aylanish xususiyatiga egadirlar. Shuning uchun ham ilmiy tahlil narsalar orasidagi o’zaro aloqadorlik va bog’liqlikni aniqlash va qayd etishnigina emas, balki ularning o’zaro biri ikkinchisiga aylanishini ham aniqlashni talab etadi. Kategoriyalarning biri ikkinchisiga o’tishi dialektikaning asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Ilmiy tafakkur hamda amaliy faoliyat jarayonida kategoriyalarning o’zaro biri ikkinchisiga o’tishi dialektikasini hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Busiz ob’ektiv dunyodagi narsa va hodisalarning doimo o’zgarib turuvchi o’zaro aloqalarini to’g’ri aks ettirish mumkin emas. Kategoriyalar turlicha aloqa, munosabatlar tufayli o’zgarishga uchrar ekan, ular relyativ, nisbiy xarakterga ega bo’ladi. Lekin kategoriyalar relyativligini mutlaqlashtirmaslik lozim. Ob’ektiv dialektika relyativlikda mutlaqiylik bor deydi. Sub’ektivizm va sofistika relyativlik faqat nisbiydir, deydi va mutlaqlikni istisno qiladi. Kategoriyalar doimo taraqqiy etib, boyib boradi, ularning o’zgaruvchanligi shunda ham namoyon bo’ladi. Moddiy dunyodagi narsa va hodisalar o’zaro aloqadorlik va bog’liqlikdagina bo’lib qolmay, ular doimo uzluksiz o’zgarish va taraqqiyotda hamdir. Shuning uchun ham real narsalarning real harakatlarini

ifodalovchi tushunchalar ilmiy tafakkur va ijtimoiy amaliyot yutuqlari asosida muayyan o’zgarishga uchraydilar, uzluksiz taraqqiy etib mazmunan boyib boradilar. Metafizik fikr yurituvchi kishilar tushunchalar dialektikasi, ularning o’zgarishi va taraqqiyotini tushunishdan ojiz. Ularning fikricha, kategoriyalar narsalar harakatini, ularning harakatchanligini, o’zgaruvchanligini ifodalashi mumkin emas. Tushunchalar orqali fikr yuritish go’yoki qotib qolgan, o’lik, obrazlar vositasida fikrlash demak. Vaholanki, tushunchalar qotib qolgan, o’zgarmas, jonsiz bo’lganlarida edi, ular fan va amaliyot uchun biron-bir tarzda ahamiyatga ega bo’lmagan bo’lar edi. Kategoriyalarning ilmiy bilish va ijtimoiy amaliyot uchun ahamiyati shundan iboratki, ular narsalarning «jonli» dialektikasini, ularning uzluksiz o’zgarishi va rivojlanishini to’g’ri aks ettira oladilar. Buni atoqli nemis faylasufi Gegel atroflicha asoslab bergan edi. Hodisalar va ularning mavjudlik shart-sharoitining rivojlanishi, o’zgarishi asosida kategoriyalar ham taraqqiy etadi va o’zgarib boradi. Kategoriyalarning o’zgaruvchanligi ob’ektiv dunyo harakatidan, o’zgaruvchanligidan kelib chiqadi. Ilmiy bilimlarning miqyosi kengayib borishi ham dialektika kategoriyalari taraqqiyotiga ta’sir ko’rsatadi. Ilmiy bilimlarning o’sib borishi insonga tabiat va jamiyat qonuniyatlarini chuqurroq bilishga, bizni o’rab turgan real voqelikdagi turli hodisalar o’rtasidagi aloqa va bog’lanishlar xarakteri to’g’risidagi ilgarigi tasavvurlarni aniqlashga yordam beradi. Fan yutuqlari, bir tomondan, eski tushuncha, kategoriyalarga aniqlik kiritsa, ikkinchi tomondan, yangi tushuncha, kategoriyalarning paydo bo’lishiga olib keladi. Shu tariqa fan taraqqiyotidagi yutuqlar asosida ilgari noma’lum bo’lgan yangi kategoriyalar shakllanadi. Misol tariqasida hozirgi ilmiy-texnika inqilobining yutuqlari bilan bog’liq bo’lgan bir qator kategoriyalarni ko’rsatish mumkin. Shu narsa shubhasizki, fanlar taraqqiyoti jarayonida kelgusida materiya taraqqiyotining biz uchun noma’lum hisoblangan sharoitlar qonuniyatini aks

ettiruvchi kategoriyalar paydo bo’laveradi, natijada biz kategoriyalarning ixchamligi, o’zgaruvchanligi to’g’risida qo’shimcha materialga ega bo’laveramiz. Yangi kategoriyalarning paydo bo’lishi bilish jarayonining borishi bilan belgilanadi. Bilish jarayonida inson narsalar mohiyatiga qanchalik chuqurroq kirib borgan sari, ularga xos yangi tomonlar va aloqalarni aniqlay boradiki, bularning hammasi mavjud kategoriyalar bilan sig’ishmaydi va yangi kategoriyalar ishlab chiqilishini talab qiladi. Shunday qilib, narsalarning o’z taraqqiyotida mantiqiga mos ravishda kategoriyalar ham rivojlanib, boyib boradi. Shu munosabat bilan savol tug’iladi: tushunchalar harakatining ichki manbai, omili nimadan iborat? Kategoriyalar ob’ektiv borliq ziddiyatlarini o’zida aks ettiradi. Shuning uchun ham ular ziddiyatli xususiyatga ega. Ana shu ziddiyatlarning rivojlanishi kategoriyalar dialektik harakatining manbai hisoblanadi. Kategoriyalar eng umumiy tushunchalar sifatida inson fikrining shakllaridir. Ana shu ma’noda ular sub’ektivdir. Lekin ularda dunyodagi narsa va hodisalarning o’zaro real mavjud aloqa va munosabatlari aks etadi, shunga ko’ra ular ob’ektiv mazmunga ega. Mavjud hol ob’ektivlik va sub’ektivlikning dialektik birligidan iborat bo’lgan mantiqiy kategoriyalarning ziddiyatli tabiatidan dalolat beradi. Inson tushunchalari mavhum holda, ajratib olingan holda sub’ektivdir, ammo umuman olganda, jarayonda, pirovardida, maylida, manbaida ob’ektivdir. Lekin gap bundagina emas. Inson tafakkurining sub’ektiv mantiqi moddiy, ob’ektiv dunyo taraqqiyoti qonunlarini aks ettirishdan iborat. Kategoriyalar mazkur aks ettirishning shakllaridir. Moddiy dunyodagi narsa va hodisalar singari mantiq kategoriyalari ham bir kategoriyadan boshqa bir kategoriyaning elementlarini aniqlash orqali harakatlanadi, ular qarama-qarshi tomonlarga bo’linadi. Kategoriyalardagi bunday tartibdagi qarama-qarshi tomonlarga bo’linishni, ziddiyatlilik tomonlari ayniqsa yaqqol ifodalangan juft kategoriyalar misolidagina emas, har bir alohida olingan kategoriya misolida ham ko’rish mumkin. Masalan,

harakat o’zida uzluksizlik, uzluklilik, makon esa mutlaqlilik, nisbiylik va shu kabi qarama-qarshi jihatlar birligini qamrab oladi. Har bir narsa, hodisa qarama-qarshiliklar birligi, yig’indisidan iborat. Shuning uchun ham dialektika kategoriyalarida ob’ektiv borliqdagi narsa va hodisalarning ziddiyatli tomonlari, ularning birligi aks etadi. Kategoriyalarning ziddiyatliligi ularning qutbligida, ichki qarama-qarshi tomonni ifodalaganligida, ayniqsa, aniq ko’rinadi. Mohiyat va hodisa, mazmun va shakl, imkoniyat va voqelik hamda boshqalar ob’ektiv borliq, narsa va hodisalardagi tub qarama-qarshi tomonlar munosabatlarini o’zida aks ettiradi. Barcha mantiqiy kategoriyalar qutbiy qarama-qarshiliklarda harakatlanadi. Qutbiylik barcha kategoriyalarga xos umumiy xarakterli tomondir. Tabiat ham konkret ham abstraktdir, ham hodisa, ham mohiyatdir, ham lahza, ham munosabatdir. Demak, tabiat va uning taraqqiyoti qonunlarini ifodalovchi mantiqiy kategoriyalar bir vaqtning o’zida ham konkret, ham abstrakt bo’ladi, dialektik kategoriyalarning ixchamligi ana shunda namoyon bo’ladi. Konkretlik xilma-xil sifat va xususiyatlarga ega bo’lgan narsa va hodisalarning bir butunligida, undagi hamma qismlar va tomonlarning o’zaro munosabatlaridadir. Har bir narsa ko’pdan-ko’p tomon va xususiyatlarga ega bo’lib, xilma-xil ko’rinishda bir butunlik sifatida, namoyon bo’ladi, undagi hamma tomonlar o’zaro bir-biri bilan chambarchas aloqada bo’lib, biri ikkinchisini taqozo etadi. Abstraktlik uning boshqa tomonlari va munosabatlaridan ajratib olingan butunning bo’lagidir. Abstraksiya shunday vositaki, uning yordamida narsa va hodisalarni konkretlikda, boshqa narsa va hodisalar bilan aloqa va munosabatda aks ettirish asosiy maqsad qilib qo’yilgan, bilish jarayonida turli tuman konkretlikning qandaydir alohida, eng muhim tomonlari ajratib olinadi. Konkretlikdan abstraktlikka o’tishdan maqsad konkretlikni yaxshiroq, chuqurroq, voqelikka mos keladigan «voqelik bilan aynan bir» tarzda ifodalashdan iborat.

Konkretlik va abstraktlikning birligiga yaqqol misol tafakkur, abstraksiyaning mahsuli. Biz turli narsalarni materiya tushunchasi bilan qamrab olar ekanmiz, narsalar orasidagi sifat farqlarini hisobga olmaymiz. Materiya shu (biz aytgan) holicha, muayyan mavjud materiyalardan farqli o’laroq, qandaydir hissiy mavjud emas. Mazkur ma’noda materiya mavhum tushuncha sifatida ifodalanadi. Lekin materiyaning falsafiy tushunchasida borliqdagi narsa va hodisalarning real xususiyatlari, ya’ni ularning muayyan sifat ko’rinishidagi ob’ektiv mavjudligi aks etadi, ana shunday mazkur tushuncha bir vaqtning o’zida konkretlik sifatida namoyon bo’ladi. Shunga o’xshash falsafaning har bir kategoriyasi ham konkret, ham mavhumdir. Harakat umuman, sababiyat umuman, mohiyat umuman abstraksiya demak. Lekin ular harakatning konkret shakllaridan, sababiyatning konkret turlaridan, konkret mohiyatidan abstraktlashtirilgan holda olingani uchun ham bu kategoriyalar to’laligicha konkretdir. Kategoriyalarni tahlil qilishda ularning ziddiyatliligini ifodalash bilangina chegaralanish mumkin emas, balki ikki qarama-qarshi tomon kurashi natijasida ularning yangi kategoriya hosil qilishini aniqlash zarur, chunki bu narsa mantiqiy tushunchalar dialektik harakatining mohiyatini tashkil etadi. Tushunchalardan foydalanish san’ati kategoriyalarning ziddiyatli tabiatida narsalarning o’zida mavjud real ziddiyatlarni ko’ra bilishni talab etadi. Agar tushuncha va kategoriyalar narsalarning ideal tarzdagi antinomiyalari bo’lmasa, haqiqatni ifodalay olmaydi, o’z-o’zidan ma’lumki, nazariya sohasida hayotda har qadamda uchrab turadigan ziddiyatlardan holi bo’lish mumkin emas. U holda bunday nazariya ideallashtirilgan borliq bo’lur edi. Hakiqiy fanning vazifasi hayotiy ziddiyatlarni sezmaslik emas, balki tushuncha va kategoriyalar harakati orqali voqelik ziddiyatlari taraqqiyotini hamda ularni bartaraf etish choralarini aniqlashdan iborat. Shunday qilib, kategoriyalarning ixchamligi (o’zgaruvchanligi) quyidagi qoidada namoyon bo’ladi. Birinchidan, kategoriyalar o’zining majmui bilan

moddiy dunyodagi narsa va hodisalar aloqalarining eng umumiy shakllarini o’zida aks etdiradi. Ikkinchidan, kategoriyalar o’zaro biri ikkinchisiga o’tadi, yoki biri ikkinchisidan hosil bo’ladi. Uchinchidan, dialektika kategoriyalari narsa va hodisalar hamda bilish darajasining rivojlanishi mantiqiga bog’liq holda ham miqdor, ham sifat jihatdan boyiydi, taraqqiy etadi. To’rtinchidan, kategoriyalar narsa va hodisalarning ziddiyatli tomonlari ularning dialektik birligida aks etadi. Falsafiy adabiyotlarda, odatda ko’pincha kategoriyalar ixchamligi masalasiga ularning o’zgarishi va taraqqiyoti sifatida yondashiladi. Kategoriyalarning o’zgarishi va taraqqiyoti, shubhasiz, ular ixchamligining yorqin ko’rinishlaridan biridir. Lekin bu bilangina chegaralanish mumkin emas, balki kategoriyalar ixchamligini ochib beradigan hamma tomonlarni hisobga olish zarur. Kategoriyalarning ixchamligi ilmiy bilishda katta ahamiyatga ega. Narsa va hodisalar ichki ziddiyatli bo’lib, doimo harakatda, o’zgarishda, taraqqiyotda ekan, ana shuning natijasida ular o’zlarining qarama-qarshi tomonlariga o’tganlari uchun ham fan kategoriyalarida narsalarning shu ob’ektiv tomonlarini to’g’ri qayd eta bilish va aks ettira olish juda zarur. Kategoriyalarning ixchamligini hisobga olish ilmiy tafakkur (bilish)dagi bir yoqlamalikka, uzoqni ko’ra bilmaslikka qarshi kurashish imkonini beradi, olimlarni narsalar mantiqiga mos keladigan qilib fikrlashga o’rgatadi.

Adabiyotlar: 1.Abdulla Sher. Estetika.Darslik. -Toshkent: O’zbekiston, 2016. 2.Abdulla Sher.Axloqshunoslik.Darslik. - Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2010 3.Основы философии. Учебник. Издание 2-е. /Под редю M.A.Ахмедовой, В.С.Хана. – Т.: Mehnat. 2004. 4. Пулатова Д. Иззетова Е. Философия. - Т.: Шарқшунослик, 2012. 340б. 5.Саифназаров И. и др. Философия . - T.: 2002. 6.Tulenov J., Tulenova G., Tulenov K. Falsafa. Darslik. – T.:Fan texnologiyalar, 2016. 7.Falsafa / М . Axmedovaning taxriri ostida. - Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2006. - 496 b. 8. Falsafa. /Q.Nazarovning taxriri ostida. - 9. Falsafa. (O’quv qo’llanma) /E.Yusupovning taxriri ostida 1999.-496 b. 10.Husanov B., G’ulomov B. Myomala madaniyati. Darslik. – Т .: Iqtisodmoliya, 2010. 11.Sharipov M., Fayzixujaeva D. Mantiq.. - T.: Universitet, 2007. 12.Shermuxamedova N.A. Falsafa .-T.:Noshir, 2012.

Похожие

Estetik falsafaning predmeti ,obekti, falsafiy maqsadi va kategoriyalari

Yevropa uyg’onish davri va unda falsafiy tafakkur takomili ijtimoiy siyosiy o'zgariflar va falsafa Galiley ,N Kopernik, J Bruno ularning falsafiy qarashlari

Falsafiy dunyoqarash

Falsafiy dunyoqarash

Falsafa, uning muammolari va jamiyatdagi roli