Нафосатшуносликнинг муштарак мезоний тушунчалари - Философия - Рефераты

Нафосатшуносликнинг муштарак мезоний тушунчалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

308 KB

w w w . a r x i v . u z Режа: 1 . Г ў з а л л и к н и н г ф а л с а ф и й - э с т е т и к м о ҳ и я т и 2. Хунукликда шакл ва мазмун номутаносиблиги. 3. Улуғворлик ва тубанликнинг шахс, жамият ва табиатда намоён бўлиш хусусиятлари. 4. Санъатда фожеавийлик ва кулгилилик.

w w w . a r x i v . u z М а ъ л у м к и , д и а л е к т и к а н и н г б и р о р - б и р к а т е г о р и я с и н и в о қ е л и к д а н а й р и ҳ о л д а т а с а в в у р э т и б б ў л м а й д и . Ч у н к и , б у к а т е - г о р и я л а р ( я х л и т л и к , қ и с м , з а р у р и я т , т а с о д и ф , м о ҳ и я т , с и ф а т в а ҳ . к ) и н с о н н и ў р а б т у р г а н о л а м д а с о д и р б ў л а д и г а н в о қ е а - ҳ о д и с а л а р ҳ а қ и д а а н и қ х у л о с а л а р ч и қ а р и ш г а , у л а р н и т ў ғ р и т а ҳ л и л э т и ш г а к ў м а к б е р а д и . Э с т е т и к а к а т е г о р и я л а р и н и м у а й я н т и з и м г а с о л и ш м у а м м о с и к ў п й и л л а р д а н б у ё н н а ф о с а т ш у н о с о л и м л а р э ъ т и б о р и н и т о р т и б к е л м о қ д а . Р у с н а ф о с а т ш у н о с и В . П . Ш е с т а к о в б у б о р а д а г ў з а л л и к , у л у ғ в о р л и к , ф о ж е а в и й л и к , к у л г у л и л и к , х у н у к л и к д а н и б о р а т б е ш т а к а т е г о р и я н и т а в с и я э т а д и . Б и р о қ , м а з к у р к ў р и н и ш д а д и а л е к т и к а т а м о й и л л а р и ў з а к с и н и т о п м а г а н л и г и , к а т е г о р и я л а р о р а с и д а г и ў з а р о б о ғ л и қ л и к е т и ш м а с л и г и с а б а б л и м а з к у р т а с н и ф к ў п ч и л и к о р а с и д а қ и з и қ и ш у й ғ о т а о л м а д и . Е . Г . Я к о в л е в т а к л и ф қ и л г а н г ў з а л л и к - у л у ғ в о р л и к – ф о ж и а в и й л и к - к у л г и л и л к ; э с т е т и к и д е а л - э с т е т и к д и д - э с т е т и к т у й ғ у ; с а н ъ а т - б а д и и й о б р а з – и ж о д к о р л и к к ў р и н и ш д а г и т и з и м д а э с а ў з а р о ҳ а м к о р л и к т а м о й и л и к ў з г а т а ш л а н а д и . Б и р о қ , м а з к у р у ч л и к н и н г г ў з а л л и к - у л у ғ в о р л и к – ф о ж и а в и й л и к – к у л г и л и л и к т а с н и ф и б о ш қ а т а с н и ф г а н и с б а т а н ў з и н и н г э с т е т и к к ў л а м и в а м а з м у н и ж и ҳ а т и д а н к е н г қ а м р о в л и э к а н л и г и б и л а н а ж р а л и б т у р а д и . Қ ў й и д а г и б и з а н а ш у к а т е г о р и я л а р н и н г ф а л с а ф и й - э с т е т и к м о ҳ и я т и ҳ а қ и д а қ и с қ а ч а т ў х т а л и б ў т а м и з . 1 . Г ў з а л л и к н и и д р о к э т и ш и н с о н т а ф а к к у р и д а и к к и х и л м а з м у н г а к ў р а н а м о ё н б ў л а д и . Г ў з а л л и к к е н г р о қ м а з м у н д а - ж а м и к и л а з з а т б а х ш э т а д и г а н : ё қ и м л и ҳ и с у й ғ о т а д и г а н , ҳ у ш н у д л и к к а й ф и я т л а р и н и п а й д о қ и л а д и г а н н а р с а - ҳ о д и с а л а р н и қ а м р а б о л а д и . Т о р м а ъ н о д а г и г ў з а л л и к э с а - н а р с а л а р н и н г ф а қ а т г и н а ш а к л ё к и т а ш қ и к ў р и н и ш и б и л а н и ф о д а л а н а д и .

w w w . a r x i v . u z Гўзаллик эстетиканинг бошқа мезоний тушунчалари (категориялари)га нисбатан кенгкўламли, қамровли ва айни пайтда категориялар орасидаги кўприк ҳамдир. Гўзаллик аввало, билишнинг маҳсули. Воқеликдаги ҳар қандай нарса-ҳодисанинг гўзаллиги унинг ишончлилик, ҳақиқийлик мезонлари билан белгиланади. Шунингдек, гўзаллик норматив-баҳолаш хусусиятига эга. Чунки, гўзалликни ҳис этиш, уни баҳолай билиш орқали инсон ўзида уйғунликни пайдо қилиб боради. Уйғунлик эса пировардида инсонни фаоллаштиради, воқеа-ҳодисаларга нисбатан бефарқ му носабатда бўлмасликка ундайди. Нафосатшунослик фалсафий фан сифатида барча санъатшунослик фанлари эришган ютуқлардан умумий хулосалар чиқариб, шу хулосалар асосида инсонни гўзал лик орқали ҳақиқатга олиб боришга ҳизмат қилади. Гўзалликнинг фалсафий-эстетик моҳияти ҳам мутаносиблик, ҳамоханглик, уйғунлик, мақсадга мувофиқлик, меъёр каби тушунчалардан умумий хулосалар чиқариш билан белгиланади. Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, гўзалликни «чиройли», «кўркам», «нафис», «жозибадор», «мафтункор» каби тушунчалари Билан айнанлаштириш мАқсадга мувофиқ эмас, улар орасида муайян тафовутлар мавжуд. Хусусан, ч иройлилик - нарсаларнинг фақат ички ёхуд ташқи кўринишидаги холатни, бажарилган иш, амалга оширилган ҳа ракатдаги ҳамоҳангликни ифодалайдиган эстетик тушунча. Чи ройлилик инсонларда ёқимли таассурот қолдиради. Бироқ, шаклан чиройли кўринган нарса-ҳодиса моҳиятан ёқимсиз бўлиши ҳам мумкин… Гўзаллик эса чиройлиликдан фарқли ўлароқ, нарса-ҳодисанинг тўла ижобий лигига, ундаги мазмун билан шаклнинг уйғунлигига асосланади. Чиройлилик нарса-ҳодисанинг ёки шакл ёки мазмун ифодаси билан кишида ёқимли таассурот қолдиради. Гўзаллик эса воқеликни фақат шакл ёки мазмунини эмас, балки уларнинг уйғунлигига асосланиб бахолайди. Гўзаллик азалий муаммо сифатида ўтмиш мутафаккирларини бефарқ қолдирмаган. Эстетик тафаккур тарихида гўзаллик ҳақидаги ғоялар,

w w w . a r x i v . u z қарашлар, назариялар, таълимотларнинг бутун бир тизими шаклланди. Айниқса, маънавиятимизнинг энг қадимги ёдгорликларидан бўлган Авестода эзгулик, улуғворлик, покизалик билан бир қаторда гўзалликка доир ғоятда муҳим ғоялар илгари сурилади. Шунингдек, гўзаллик Авестода табиат, жамият ва инсонга беғубор муносабат орқали, атроф-муҳит покизалиги учун қайғуриш, заминни асраш, виждон ва эътиқод мусаффолиги тарзида ифодаланиши билан бир қаторда гўзалликкка манфаатли ёндашувнинг ўзига хос талқинини кўриш мумкин. Антик давр эстетикасида, космо логизм таълимотига кўра, коинотдаги уйғунлик, мутаносиблик, ҳамоханглик ўзининг улуғворлиги билан кишини ҳайратга солувчи энг юксак гўзаллик тимсоли сифатида эътироф этилади. Антик даврнинг мумтозчилик даврига келиб, гўзаллик антропология тамойиллари асосида тадқиқ этилди, яъни гўзаллик ҳақидаги қарашлар, назариялар ва таълимотлар «осмондан ерга туширилди». Бундан ташқари, гўзалликдан бирор-бир нарсани таъма қилмаган холда унга нисбатан манфаатсиз муносабатда бўлишнинг аҳамияти борасидаги қарашлар мусулмон оламида, хусусан, Абу Ҳомид Муҳаммад ал-Ғаззолий томо нидан илгари сурилган. Шунингдек, тасаввуф эстетикасига доир тадқиқот ишларини олиб борган А. Қурбонмамадов тасаввуфда гўзалликнинг уч асосий босқичини қуйидагича кўрсатиб ўтади: биринчиси -мутлоқ ўзгар - мас илоҳий гўзаллик; иккинчиси -инсон фаолияти билан боғлиқ бўлган ботиний, маънавий гўзаллик; учинчиси -мутлоқ гўзаллик нинг акси сифатида намоён бўлувчи нарсалар ва моддий олам гўзаллиги. 1 Нас ронийлик нафосатшунослиги ҳам гўзаллик муаммосини фақат илоҳийлик билангина чеклаб қўймай, аксинча, унинг заминий жиҳатларини ҳам ўрганишга эътиборни қаратди. Ана шуларнинг натижаси ўлароқ, кейинчалик Ғарбий Оврўпа маданияти ва мафкурасида юк салиш босқичи - Уйғониш (Ренессанс) даври бошланди. Бу даврда гўзалликнинг моҳияти инсонпарварлик ғоялари билан йўғрилди. 1 +аранг; Курбанмамадов А. Эстетическая доктрина суфизма.-Душанбе.: Дониш. 1983. Б. 9.

w w w . a r x i v . u z XIX аср охири ва XX аср бошларида Туркистонда вужудга келган маърифатчилик ҳаракатининг йирик вакиллари Беҳбудий, Фитрат, Чўлпон, Авлоний, Ибрат, Элбек сингари мутафаккирларнинг қарашларида гўзаллик муаммоси Ватан истиқлоли, миллат озодлигидек юксак ғоялар билан йўғрилганлигини улар яратган асарлар орқали хис қилиш мумкин. Умуман олганда, эстетик тафаккур тарихида гўзаллик категориясининг ёри тилишига доир қарашлар, таълимотлар ва назарияларга доир хулоса сифатида шуни айтиш мумкинки, эстетик тафаккур тарихида гўзаллик Олий Ибтидо-Худога қиёсланган бўлсада, мутафаккирлар гўзалликнинг инсоний муносабатларда намоён бўлиш хусусиятларини ҳам кўрсатиб ўтдилар. Бундан ташқарии, гўзаллик, инсоннинг эстетик фаолиятида кутилмаган ҳолатларда юзага келса-да, айни пайтда уни борлиқдан ажратиб бўлмайди. Гўзалликнинг моддий ва маънавий қадриятлар тизимидаги ўрни муҳим аҳамиятга эга. Зеро, ҳар қандай жараён назариянинг амалиёт билан узвийлигини талаб этади. Гўзалликни назарий таҳлил қилишдан кўзланган мақсад ҳам унинг амалиётга татбиқ қилиш, амалиёт билан боғлашдан иборатдир. Айтиш лозимки, нафосатшуносликнинг маънавиятчилик (идеалистик) йўналиши гўзалликнинг амалий кў ринишини инсоннинг хулқий гўзаллиги билан боғлашга ҳаракат қилади. Бироқ, инсон нафақат мавжуд гўзалликни идрок қилади, айни пайтда уни яратади ҳам. Ижтимоий тараққиётнинг икки муҳим жиҳати: моддийлик ва маънавийликни ўзида уйғунлаштирган бир қатор соҳалар ҳозирги кунда мамлакатимизда жадал суратлар билан тараққий этиб бормоқда. Ҳозирда гўзаллик жамият ҳаётининг барча жабҳаларида на моён бўлмоқда. «Чиройли шаҳарлар», «бежирим либослар», «кўр кам сайлгоҳлар», «чиройли автомашиналар», «бежирим маҳсу лотлар», «мафтункор оромгоҳлар» каби сўзларнинг ҳаётимизда тез-тез тилга олиниши жамият ҳаётига гўзалликни жадал кириб бо раётганлигидан далолат беради. Г ў з а л л и к о л а м и ғ о я т д а б о й в а с е р қ и р р а . Б и р о қ , г ў з а л л и к ҳ а қ и д а г и ҳ а р қ а н д а й ф и к р , ғ о я , қ а р а ш п и р о в а р д и д а а м а л и ё т г а

w w w . a r x i v . u z т а д б и қ э т и л г а н д а г и н а қ а д р и я т г а а й л а н а д и . Г ў з а л л и к н а з а р и я с и н и а м а л и ё т г а қ ў л л а ш э с а б е в о с и т а и н с о н н и н г э с т е т и к о н г и , э с т е т и к ф а о л и я т и о р қ а л и а м а л г а о ш и р и л а д и . М а ъ л у м к и , м о д д и й н е ъ м а т л а р н и я р а т и ш н и н г а с о с и н и м е ҳ н а т г а о н г л и м у н о с а б а т м а с а л а с и т а ш к и л э т а д и . Ш у ж и ҳ а т д а н қ а р а г а н д а , м е ҳ н а т н и м о д д и й - э с т е т и к м а д а н и я т н и н г а с о с и й м о ҳ и я т и н и т а ш к и л қ и л у в ч и о м и л , д е б а т а с а к м у б о л а ғ а қ и л м а г а н б ў л а м и з . Б и р о қ , и н с о н ў з и н и н г ф а о л и я т и о р қ а л и м е ҳ н а т г а т у р л и ч а м у н о с а б а т д а б ў л а д и . У г о ҳ и д а б а ж а р а ё т г а н и ш и н и н г н а т и ж а с и г а и ш о н м а й д и , у н г а л о қ а й д , б е п а р в о , м а н ф а а т к е л т и р м а й д и г а н ф а о л и я т с и ф а т и д а қ а р а й д и . Н а т и ж а д а у м е ҳ н а т д а н б е г о н а л а ш а д и . М е ҳ н а т д а н б е г о н а л а ш г а н и н с о н н и н г э с а ҳ а ё т г а н и с б а т а н м у ҳ а б б а т и с ў н а д и . Ўзбекистонда барпо этилаётган жамиятнинг иқтисодий асоси ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётидир. Бугунги кунда тардбиркорлик фаолиятини эркинлаштириш учун иқтисодий, ҳуқуқий шарт-шароит ва кафолатлар яратилди. Мулкдорлар син фини шакллантириш, уларнинг ҳуқуқини мустаҳкамлаш, нуфузини ошириш борасида талайгина ишлар амалга оширилди. Бундан ташқари, меҳнатнинг маҳсули гўзаллик сифатида идрок этилиши учун меҳнаткаш то монидан ишлаб чиқарилган маҳсулотлар аввало, истеъмолчининг дидига мос келиши, унинг эҳтиёжини қондириши лозим. Бунинг учун эса маҳсулот ишлаб чиқарувчи тадбиркор ҳам муайян эстетик билимга, эстетик дидга эга бўлиши, истеъмолчининг нафақат моддий балки маънавий-эстетик эҳтиёжи билан ҳисоблашмоғи талаб этилади. Холбуки, бусиз меҳнаткаш ўз меҳнатининг маҳсулига гўзалликни сингдира олмайди. Зотан, «Маҳорат, тажриба, уддабуронлик, мақсадли йўналтирилган ихтиёрийлик: мана шулар ижодий меҳнат гўзаллигининг муҳим манбаидир» 2 . Инсон ҳаёти, фаолияти нафақат табиий эҳтиёжларга, балки ўзи томонидан яратилган нарсалар оламига ҳам боғлиқ. Инсон ўзини қуршаб турган оламнинг қандай бўлишини кўп холларда ўзи белгилайди. Ана шу 2 И=тибос: Цай А.В. Материальная культура в свете современной эстетики.-Т.: Фан. 1994.-123 б.

w w w . a r x i v . u z жараённинг асосида эса замо навий амалиётнинг муҳим кўриниши ҳисобланган нарсалар ола мини бадиий лойиҳалаш масаласи ётади. Фан- техниканинг тараққий этиб бориши натижасида бадиий лойиҳалаш ҳам тако - миллашиб боради. Дастлабки яратилган техника воситаларини кишилар гўзаллик оламига мутлақо бегона бўлган ҳодиса сифатида идрок этишган эди. Кейинчалик лойиҳачилар томонидан техникага нисбатан бадиий ёндашув натижасида у ўзининг аввалги дағал, қўпол, ноқулай кўринишини йўқотди. Эндиликда техника ўзининг бежиримлиги, қулайлиги, жозибаси билан инсонга яқинлаша бошлади. Мазкур ҳолатнинг ривожланиб бориши билан бирга техника лойиҳасига нисбатан икки хил муносабат ҳам шаклланиб борди. Биринчидан, лойиҳанинг асосида техниканинг механик фаолияти, унинг ишлаш жараёни кўзда тутилган бўлса, иккин чидан, унинг ташқи кўринишига эътибор қаратилди. Кейинчалик мазкур икки муносабатнинг уйғун фаолияти натижасида маши нанинг инсонийлашган янги учинчи олами, замонавий ибора билан айтганда- дизайн юзага келди. Дизайн гўзаллик категорияси билан ҳамкорликда тараққий этиб боради. Ҳолбуки, буюмни бадиий лойиҳалаштиришда унинг шакли билан мазмуни ҳамоҳанг, мос бўлиши керак. Қисқаси дизайндаги эстетик талаб шахснинг мод дий эҳтиёжи билан бирга маънавий эҳтиёжини ҳам қондира ол гандагина ўзида гўзалликни намоён эттиради. Айтиш жоизки, гўзаллик ижтимоий тараққиётда биринчида н, қиймат касб этувчи тушунча, иккинчидан , қадриятга айланадиган категория, учинчидан , инсоннинг ҳам моддий, ҳам маънавий эҳтиёжини қондиришга қодир бўлган ҳодиса, тўртинчидан , ижтимоий тараққиётнинг локомотиви ҳисобланган механизм сифатида муҳим аҳамиятга эга. Бироқ, унинг давомийлигини таъминлаш шахс ва жамият ўртасидаги ўзаро муносабатлар ҳамоханглигини қай тариқа ривож топишига боғлиқ. Ана шулардан келиб чиққан ҳолда айтишимиз мумкинки, ижтимоий тараққиётнинг бундан кейинги босқичларида гўзал ликни яратиш учун энг аввало;

w w w . a r x i v . u z -шахс эстетик туйғуси, диди ва идеалини камол топтириш; -миллий мафкура, миллий ғоя, миллий ифтихор туйғуларини шакллантиришда санъатнинг бевосита иштирокини таъминлаш; -миллий ва умуминсоний қадриятларнинг эстетик жиҳат ларини ёш авлод тафаккурига сингдириш; -миллий урф-одат ва анъаналарнинг гўзаллик билан боғлиқ то монларига алоҳида эътиборни қаратиш, уларни замон руҳида тарғиб қилиш каби вазифаларни амалга ошириш талаб этилади. Гўзалликнинг инсон камолотида тутган ўрни инсоннинг хулқий гўзаллиги билан изоҳланади. Буни қўйидаги фикрлар орқали исботлашга ҳаракат қиламиз. Инсон пайдо бўлгандан буён унинг моҳияти, камолоти, ҳаёт тарзи хусусидаги баҳслар якунланмаган; улар ҳануз давом этмоқда. Аммо, бу борада дин, фалсафа ҳатто, замонавий фанлар ҳам охирги гапни айта олган эмас. Гарчан, инсоннинг жисмоний жи ҳатдан биологик тадрижийлиги поёнига етган бўлса-да, асрлар да вомида у ўз «мен»и ва уларни юзага чиқариш йўлида зарур бўлган муҳитни яратиш учун олиб борган ишлари давом этмоқда. Ҳо зиргача инсон ва борлиқ, инсон ва жамият, инсон ва техника ўр тасидаги муносабат масаласи кўплаб илмий соҳаларнинг тадқиқот объекти бўлиб келмоқда. Шунга кўра, гўзаллик фалсафаси ҳи собланган эстетика айни пайтда, инсон гўзаллигининг моҳиятига доир муаммоларни тадқиқ этишни ўзининг муҳим вазифаси қилиб белгилайди. Эстетик тафаккур тарихида гўзалликнинг табиатда намоён бўлиши илмий жиҳатдан тадқиқ қилиниши билан бир қаторда ин соннинг жисми ва руҳиятига дахлдор кўплаб фикр-мулоҳазалар билдирилган. Уларни асосан иккига ажратиш мумкин: 1. Инсон гўзаллигини ташқи кўринишга қараб баҳолаш. 2. Гўзалликнинг инсонга хос белгиларини маънавий туйғулар, ахлоқий фазилатлар билан боғлаб ўрганиш. Инсон гўзаллигига бу тариқа ёндашувнинг муайян сабаблари бор. Биринчидан, гўзал ликнинг инсон шаклидаги кўринишида ягона, мутлоқ ва тугал тимсол мавжуд эмас. Агар

w w w . a r x i v . u z мавжуд бўлганда эди, у барча халқларга гўзаллик тимсоли сифатида намуна қилиб кўрсатилган бўларди. Олайлик, аёл гўзаллигининг мезонлари патриархат ва матриархат даври одамларининг тасаввурида катта қорин, кенг думғаза ҳамда кўкракнинг бўртиб туриши билан ифодаланган. (хиндулар нинг Манта қабиласида аёлнинг чиройлилиги бош шаклининг чўзиқлигига қараб белгиланиши фикримизга мисол бўлади-Ҳ.Б.) Иккинчидан, инсонларнинг гўзаллик ҳақидаги қарашлари турлича бўлиб, улар вақт ўтиши билан ўзгариб боради. Кишилар нинг эстетик хусусан, гўзаллик ҳақидаги идеали ана шу ўзга ришларнинг бирламчи сабабидир. Инсон воқеликни эстетик тарзда ўзлаштирар экан, унга дастлаб ўз эстетик идеали ва эстетик ди дидан келиб чиқиб муносабат билдиради. Табиат, жамият ва ин сондаги гўзалликни идрок этиш ҳам бевосита мазкур икки тушун чага боғлиқдир. Аксарият ҳолларда инсоннинг ташқи гўзаллигига нисбатан юзаки муносабат билдирилади; ташқи гўзаллик шахс нинг чинакам «Мен»ини намоён қилишига тўсқинлик қилувчи, ўткинчи ҳодиса сифатида қаралади. Аммо, инсон гўзаллигига нисбатан бундай ёндошув бахсли. Чунки, инсоннинг ташқи гўзаллиги муайян ҳо латларда шахснинг ўзигагина эмас, балки бошқаларнинг фаолия тига ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Бу борада буюк донишманд Ғиёсиддин Абулфатх Умар Ҳайёмнинг «Наврўзнома» асарида ғоятда ўринли фикрларни баён этган .. Алломанинг мазкур фикри инсоннинг зоҳирий гўзаллигига доир мавжуд му нозараларга бирмунча ойдинлик киритади. Маълумки, қалбнинг мойиллиги жамол мушоҳадасининг на тижасидир. Яъни, инсон нарсаларнинг зоҳирий гўзаллигини ботиний гўзалликка нисбатан биринчи бўлиб пайқайди. У аввало, кўриниб турган гўзалликни ҳис қилади, сўнгра унинг мо ҳиятига мурожаат этади. Шу боис ташқи гўзалликни муайян обьект ёки субьект ҳақида дастлабки тасаввур-маълумотни пайдо қилувчи бирламчи асос, дейиш мумкин. Мазкур фикр ўз навбатида инсон гўзаллигига ҳам дахлдор. Бироқ, чиройли хусн инсон ташқи гўзаллигининг баркамол бўлиши учун кифоя қилмайди. Унинг такомил лашувига кўмак

w w w . a r x i v . u z берадиган муайян асослар мавжуд. Булар сирасига ораста кийиниш, ўзгаларга латиф сўзлар билан муомала қилиш, покиза, озода юриш кабилар киради. Улар нафақат шахснинг ўзига, айни пайтда бошқаларга ҳам кўтаринки кайфият бағишлайди, ҳатто юзага келиши кузатилган низоларнинг олдини олади ҳам. Ҳадисларда эса янги кийим кийган шахсни дуо қилмоқ ҳақида 3 алоҳида уқтирилади. Бир сўз билан айтганда, инсон ташқи кўринишидаги чиройлилик ҳам унинг мукаммаллашувида ўзига хос аҳамиятга эга. Инсоннинг ботиний гўзаллиги унинг одоб, хулқ ва ахлоқий фазилатлари Билан белгиланади. Буни нафосат илмий хулқий гўзаллик деб номлайди. Инсоннинг амалий ҳатти-ҳаракати, ахлоқийлиги, нафосатга муносабати айни пайтда унинг ботиний туйғуларига, қалб кечин маларига боғлиқ. Бу кечинмалар, одатда шахс фаолиятидаги яхши аъмолларга қараб- фазилатлар, ёмон қилмишларига - иллатлар деб аталади. Инсон хулқий гўзаллигини такомиллашувида ахлоқдаги энг муҳим мезоний тушунча ҳисобланган муҳаббат ва эзгулик алоҳида аҳамият касб этади. Бундан ташқари, ахлоқий ва ҳулқий гўзалликда бевосита инсон ҳатти- ҳа ракатининг сабаби бўлган ният муҳим ўринга эга.. Ният инсоннинг қалбида пайдо бўлиб, аста-секин ҳаракат орқали реалликка айланади. Ниятнинг реалликка айланиши учун инсонда аввало, истак, хоҳиш, мақсад бўлиши шарт. Чунки, киши ўйлаган ҳар бир ниятига эришиши учун ўз олдига мақсад қўяди. Шунингдек, ният индивидуаллик хусусиятига эга. Шу жиҳатдан қараганда, ният ижобий ва салбий маънога эга бўлади. Ижобийлик касб этувчи ниятнинг асосида гўзалликка муҳаббат, эзгу ликка эътиқод ётади. Аксинча, салбий маънодаги ният моҳиятан ёвузликка дахлдордир. Шу боис инсоннинг ориятли, номусли экани унинг қилган қилмишлари билангина эмас, балки, кўнглидаги нияти қандайлигига қараб ҳам белгиланади. Зотан, 3 +аранг.: Абу Абдуллощ Мущаммад Ибн Исмоил ал-Бущорий. Щадис (Аль жомиъ ас-сахищ). 4 Томлик.-Т.: +омуслар Бош тащририяти. 1997. Т.4.-Б. 53.

w w w . a r x i v . u z нияти бузуқ одамларнинг қилган ишлари яхшилик бўлиб кўринса-да, моҳиятан ёвузликка йўналтирилган. Бугунги кунда инсоний гўзаллик «баркамоллик» тушунчаси билан изоҳланмоқда . Баркамол инсон деганда, ўз ҳақ-ҳуқуқларини танийдиган, ўз кучи ва имко ниятларига таянадиган, теварак атрофда содир бўлаётган воқеа- ҳодисаларга мустақил муносабат билан ёндашадиган, ўз шахсий манфаатларини мамлакат ва халқ манфаатлари билан уйғун холда кўрадиган, ўзини жамиятнинг ажралмас қисми деб ҳис этадиган, замонавий билимларни мукаммал эгаллаган, маънавий жиҳатдан юксак , жисмонан бақувват эркин шахс тушунилади. З а м о н а в и й а х л о қ ш у н о с л и к в а н а ф о с а т ш у н о с л и к и н с о н и й г ў з а л л и к н и ў з « М е н » и н и н а м о ё н э т и ш д а , и н с о н н и д о и м и й т а р з д а ў з и ш и г а о н г л и м у н о с а б а т д а б ў л и ш и г а т а л а б ч а н л и г и д а , и н с о н н и ў з ҳ а ё т и н и г ў з а л л а ш т и р и ш г а м а с ъ у л э к а н л и г и д а ( С и г з м у н д Ф р о й д ) , ин соннинг ҳавотири замирида инсонни буюк мақсадларга даъват этиш мавжудлигида (Жан Пол Сартр), ижтимоий ва иқтисодий кучлар қаршисида ожиз бўлмаслик, ўз қўли билан барпо этган нарсаларга сажда қилиб қолмаслик (Эрих Фром) орақали изоҳланмоқда. Эндиликда техногенцивилизациянинг маркази ҳи собланган, фақат кўзга кўриниб турган, ақл ва идрокка асосланган борлиқнигина тан олган Ғарб мутафаккирлари ҳам инсон ҳулқий гўзаллигини такомиллаштиришда кўҳна Шарқнинг аллақачон тажрибасидан ўтган ахлоқий муҳит муаммосига эъти борни қаратмоқда. Шу боис улар инсонинг тубанлашувидан қутилиш йўлини ахлоқий муҳит- этикосферани яратишдан иборат, деб билдилар. Бугунги кунга келиб ҳаётни фақат моддий ёки маънавий томонинигина ўзгартиришга интилиш, эътиборни фақат бир соҳага қаратиш билан кўзланган мақсадга эришиб бўлмаслиги ойдинлашмоқда. Инсон камолотида хулқий гўзалликнинг эстетик ва аҳлоқий моҳиятини ҳам шунга қиёслаш мумкин. Зотан, инсон нинг фақат маънавий гўзаллигига эътибор бериш, унинг жисмоний гўзаллигига путур етказади. Айни пайтда, маънавий гўзаллик ҳи -

w w w . a r x i v . u z собига жисмоний гўзалликни улуғлаш инсониятни муқаррар тарзда муваффақиятсизликка олиб келади. Биз ҳозирда инсоннинг маънавий ва жисмоний гўзаллигини уйғунлаштириш масалалари долзарб бўлган даврда яшаётганлигимизни унутмаслигимиз керак. Ана шуни теран хис қилганимиздагина кўзлаган мақсадларимизга етишишимиз мумкин бўлади. Нафосатшуносликнинг энг муҳим мезоний тушунчаси бўлган гўзалликка доир юқорида илгари сурилган фикр ва ғоялар асосида қуйидагича хулосага келиш мумкин: 1. Гўзаллик фалсафий-эстетик ҳодиса сифатида эзгулик ва ҳақиқат билан биргаликда олий қадриятлар тизимини ташкил этади. 2. У эстетиканинг энг қамровли ва универсал тушунчаси си фатида бошқа эстетик тушунчаларга нисбатан етакчилик хусусия тига эга. 3. Гўзаллик энг олий қадрият бўлмиш инсоннинг идеал ҳақидаги тушунчасини шакллантиради. 4. У умуминсонийлик табиа тига эга бўлиб, ҳар қандай синфийлик, партиявийлик, якка маф куравийлик сингари аксил маънавий доиралардан юқори туради, айни пайтда миллийликни инкор этмайди ва айнан ана шу хусу сияти туфайли умумбашарий қадрият даражасига кўтарилади. 5. Гўзаллик идеал ва реал воқелик орасидаги кўприк вазифа сини ўташи баробарида бадиий ижод равнақи ва санъат турлари тараққиётини таъминлайди. Гўзаллик муаммосини ўрга ниш ўз навбатида санъатнинг моҳияти ва долзарб масалаларини англаб етишга ҳамда тадқиқ этишга кўмаклашади, замонавий эс тетиканинг назарий теранлашувига, ривожланишига ёрдам беради. 6. Гўзаллик комил инсон шахсини тарбиялашнинг асосий воситаларидан бири сифатида инсон эстетик дидини шакллантиришда улкан аҳамиятга эга. У инсон қалбини майин лаштиради, ёвузликдан йироқ тутади ва фаолиятга ундайди, та биатни гўзаллаштириш ва инсонни табиийлаштириш учун ҳизмат қилади.

w w w . a r x i v . u z Бир сўз билан айтганда, гўзаллик -маънавий ва моддий хусусиятга эга бўлган, ижтимоий ҳаётда фавқулодда аҳа мият касб этувчи ҳамда нарса- ҳодисаларнинг уйғунлиги, ҳамоҳанглиги, мутаносиб лиги, мақсадга мувофиқлигига асосланган қадриятлар мажмуидир. 2. Х унуклик диа лектик зиддият сифатида г ўзалликни такомиллашиб боришидаги зарурий шартдир. Ана шу зарурий шарт нафосатшуносликда умумий ном билан «хунуклик» деб белгиланган.Одатда хунукликни гўзалликнинг акси деб юритамиз. Бироқ, бундай ёндошувда қисман муболаға бор. Чунки, ҳунуклик гўзалликнинг дилеммаси: ҳунуклик чиройлиликнигина акси бўла олади. Зеро, уйқаш ва бир-бирига яқин бўлган тушунчаларнинг унсурлари у ёки бу кўринишда ҳар икала тушунчада ҳам намоён бўлиш эҳтимоли мавжуд. Гоҳида шакл ва мазмун гўзаллиги бир-бирини диалектик тарзда инкор этади. Шундай бўлсада, бунинг ижобий томонлари ҳам мавжуд. Чунки, мазмун ўз вақтида шаклнинг камчилигини кўрсатиб, унинг гўзаллашувига туртки бериб туради ёки аксинча: кўриниши чиройли бўлган инсонларнинг ҳаммасини ҳам маънавияти бой бўлмаганидек, юксак фазилат соҳибларининг барчаси ҳам ҳусн ва чиройда баркамол эмаслар. Хунуклик бир пайтнинг ўзида ҳам гўзалликнинг, ҳам нафосатдан лаззатланишнинг зидди дир. Чунки, хунуклик лаззатланиш туйғуси мавжуд бўлган жараёндан узоқроқ жойда вужудга келади; у инсонга ҳайрат бахш этишдан, унинг вужудини фориғлашдан маҳрум. Олмон файласуфи К.Розенкранц ўзининг «Хунуклик эстети каси» номли асарида хунукликни гўзаллик билан ўзаро алоқадорлиги масаласини кўриб чиқади. Қизиғи шундаки, муаллиф асарда ҳаётнинг оғриқли қусурларини эмас, балки хунукликка тўғридан-тўғри гўзалликнинг муросасиз инкори сифатида ёнда шади. Бу борада «Бизга ҳунуклик эмас, аксинча, ўзидагиларни бардош билан енгиб, улардан ажралиб чиққан гўзалликкина завқ бағишлайди. Санъат бизга хунукликнинг барча икир- чикирларини очиқ-ойдин тасвирламоғи ло зим»-дейди.

w w w . a r x i v . u z 3. Инглиз нафосатшуноси Э.Бёрк гўзалликни улуғворлик билан солиштирар экан, гўзалликни улуғворликка қарама қарши қўяди. Олмон нафосатшуноси И.Кант гўзаллик ва улуғворлик уйғунликда ривожланувчи тушунчалар деб ҳисоблайди. Гегель эса улуғворлик гўзалликнинг бир кўриниши, улуғворлик – зоҳирий гўзалликнинг ботиний гўзалликка айланиши, деб билади. Улуғворлик -инсоннинг нарса ҳодисларга нафосатли ва ахлоқий мезонлар билан ёндошиши ва улардан юксак ҳайратланиш туйғусини ҳосил қилувчи эстетик тушунчалар мажмуидир. Улуғворликнинг кўлами гўзаллик кўлами каби чексиздир. Улуғворлик ўзида ҳажм, миқдор, кўлам ва буюкликни мужассам этади. Улуғворлик инсон фаолиятида Шиллер улуғворлик тушунчасини драматиклаштиради: У қайғу ва қўркувни енгиш инсонни қанчалик улуғлаши ва чирой бахш этишини кўратиб беради. Бу ерда у «ахлоқий хавфсизлик» тушунчасини киритади. Қўрқув ва даҳшатга қарши бориш учун ҳам ҳавфдан холи бўлиш лозим. Жисмоний ҳафсизлик бевосита шахснинг ўзига тегишли бўлиб, инсондаги қатьий ишонч боис ҳотиржам, ҳавфсиз. Бироқ, инсон даҳшатли йўқотишлар ва мудҳиш қотилликлар қаршисида ҳотиржамлиги йўқолади. Агар ҳавф инсоннинг ўзигагина яқинлашса-ю, у ўзини ҳотиржам хис қилса, демакки, унинг виждони хавфдан холи; унга ҳеч қандай ҳавф тахдид солмайди. Шу боис Шиллер «ахлоқий ҳавфсизлик»ни дин, эътиқод ва абадийлик билан боғлайди. «Ахлоқий хавфсизлик»нинг заминий хусусиятини ҳаёт ва ўлим масалалари билан изоҳлаш мумкин.Улуғворликда яшаш учун унинг қирраларини хис қила билиш лозим. Улуғворлик муҳокамаси юксак даражада маданиятни талаб қиладики, бу муҳокама гўзаллик муҳокамасидан устуворроқдир. Улуғворлик табиатда чексиз осмон, пурвиқор тоғлар, юксак чўққилар, мовий денгизлар, мингйиллик чинорлар, шунингдек, вулқон ва чақмоқ сингари табиат ҳодисаларида намоён бўлади. Улар узоқдан кишиларда ҳеч

w w w . a r x i v . u z қандай ҳаяжонли таассурот қолдирмайди. Бироқ, уларга яқинлашганимиз сари руҳиятимизни ҳажон, жўшқинлик эгаллай бошлайди, уларни бутунлигича кўз билан қамраб ололмаслик даражсига етганда эса бу ҳаяжон янада ортади. Табиатдаги улуғворлик математик ва динамик хусусиятга эга. Математик хусусиятида хажм, динамик хусусиятида куч устувор аҳамиятга касб этади. Бироқ, иккала хусусият ҳам инсонда кучли ҳайрат ва ҳайратланиш туйғуларни пайдо қилади. Тоғлар инсонни юксак фикрлашга, буюк ғояларга ундайди: Эверестга Ўзбекистон байроғини тикиб қайтишган алпинистларимизнинг таассуротлари ниҳоятда ҳаяжонлидир. Улуғворлик жамиятда умуминсоний қадриятлар, тарихий ва миллий қаҳрамонлик, жасорат, халқпарварлик, барқарорлик, бунёдкорлик тушунчалари билан уйғунлашади. Давлатда барқарорлик, жамиятда адолат устуворлиги, шахснинг эркин ва ҳурфикрлилик асосида фаолият олиб бориши ижтимоий тизимнинг улуғворлигини акс эттиради. Улуғворлик санъатда ўзининг ҳар томонлама ижодий ифодасини топади; санъатнинг барча турлари учун улуғворлик асосий меъзон бўлиб ҳизмат қилади.. Бадииий адабиёт ва ифодали санъат турлари улуғворликни тасвирлашда хилма-хил воситалардан фойдаланиб ҳамда улуғворлик мавзусини бадиий ўзлаштириб, жасорат достонларини, лиро-эпик достонларни, қаҳрамонлик фожиаларини, мардонавор мусиқа асарларини (симфония, оратория)ни вужудга келтирди. Улуғворлик меъморчиликда юксак аҳамият касб этади: Самарқанддаги Регистон майдони, Гўри Амир мавзолейи, Имом Буҳорий мажмуаси Бухородаги Минораи Калон, Хивадаги Калта Минор, Шаҳрисабздаги Бибихоним, Оқсарой, Тошкентдаги Европа ва Осиё меъморчилигининг янги анъаларини уйғунлаштирган Миллий Банк биноси, Олий Мажлис биноси, Темурийлар тарихи Давлат музейи, Мисрдаги эҳромлар, юнонларнинг Парфенони, римликларнинг Колизейи, ўрта аср готик бош черковлари шулар жумласидандир. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, улуғворлик тушунчасига фақат миқёс, кўлам ва ўлчовининг катталиги билан ёндошиш унинг

w w w . a r x i v . u z қамровини чегаралаб қўяди. Бобил минораси, Минораи Калон, Миср эҳромлари ўзининг кенгмиқёслилиги билан кишиларни ҳайратга солса, Гўри амир, Шоҳизинда, Ичан қалъа, Регистон майдони, Мир Араб мадрасаси, Исмоил Сомоний мақбараси, Чор Минор, Бола ҳовуз мачити инсонда юксак даражада нафосат ва гўзаллик туйғуларни шаклантиради. Санъатнинг театр, кино ва бадиий адабиёт турларида улуғворлик фожеалилик билан ёнма-ён туради: эстетиканинг бу икки категорияси ўртасида ўзига хос диалектик алоқадорлик мавжуд бўлиб, улар миллийлик ва умуминсонийлик хусусиятларига фарқланадилар. Масалан, Шайхзода ва Шекспир асарлари бир вақтнинг ўзида ҳам улуғворликни ҳам фожиавийликни намоён эттиради. Фарқ, Улуғбекнинг ўлими билан Оттелонинг қисматида, холос..., Санъатдаги улуғворлик бадиий мазмун ва шакл барча имкониятлари воситасида ифодаланади, лекин бунда ҳал қилувчи ролни ғоя ўйнайди. Муҳим аҳамиятли ғоя юксак руҳланган, муукаммал шаклнинг зарурлигини юзага келтириб, санъат асарининг буюклик даражасини белгилаб беради. Бу ҳолат ҳаётий ҳақиқатдан қочишга эмас, унга хизмат қилишга даъват этади. Тубанлик. Нафосатшунослик ка тегориялари орасида хунуклик сингари кишиларда салбий ҳис-туйғу пайдо қиладиган бошқа тушунчалар ҳам мавжуд. Тубанлик ана шундай тушунча: уни хунуклик билан ай нанлаштириб бўлмайди. Чунки, хунуклик кишиларда енгил но хушлик туйғусини пайдо қилса, тубанлик эса кучли нафратланиш ҳиссини уйғотади. Табиат, ҳайвонот ва наботот оламидаги хунук лик енгил нохушликлар кўринишида намоён бўлади, бироқ, ту банликка айланмайди. Инсондаги хунуклик эса тубанлик даража сига бориб етади. Дарёнинг суви лойқалангани, кўкаламзорларга тўкилган ахлат, қурбақа, илон хунук кўрингани билан ундан одамлар нафратланмайдилар. Инсон томонидан қилинадиган айрим ҳатти- ҳаракатлардан эса нафратланиш ва ҳатто жирканиш мумкин. Мамлакат бошига оғир кулфат тушганда ундан ўз моддий манфаатлари йўлида фойдаланувчи кимсалар (201 йил 11 сентябрда АҚШда содир бўлган фожиа

w w w . a r x i v . u z сабаб ўғри «тадбиркорлар» магазинларни талашган эди-Ҳ.Б.) тубан одамга мисол бўлади. Тубанлик – инсонда кучли нафратланиш туйғуларини ҳосил қилувчи нарса-ҳодисалар мажмуидир. 4. Фожеалилик муаммоси ҳар доим фалсафий ва нафосатли тафаккур эътиборини ўзига жалб қилиб келган. Санъатдаги фожеалилик фожеали оҳанглар, фожеалилик санъати ва ниҳоят фожеалилик-санъат тури каби муаммолар алоҳида мушоҳада қилиниши лозимдир. Деярли барча улкан ижодкорлар яратган асарларда фожеали оҳанглар мавжудлигини жуда кўп мисолларда кўриб чиқишимиз мумкин. Масалан, М. Шайхзоданинг «Жалолиддин Мангуберди» ва «Мирзо Улуғбек» асарларида фожеали оҳанглар бошдан охирига қадар сезилиб (эшитилиб) туради. Мазкур драмалар махсус фожеа асари сифатида яратилмаган бўлса ҳам, аслида, фожеали оҳанглар уларда устивор даражада ифодаланган. Шайхзода каби ижодкор фожеалилик руҳида воқеликни идрок этишга мойилдир. Санъатнинг тури намоён бўладиган фожеалилик тўқнашувлар, қиёфалар, вазиятларни энг тўла ва чуқур бадиий инъикос этиш эҳтиёжидан келиб чиқади. Софокль фожеа асарлари, Шекспирникидан қанчалик фарқланмасин, улар ўртасида умумийлик бари-бир мавжуддир. Ҳар қандай фожеа заминида алоҳида фожеали тўқнашув ётади ва унинг энг муҳим томони кўламлилик ва ижтимоий аҳамиятга моликлигидир. Гегель фожеалиликни моҳиятли кучлар тўқнашувининг натижаси, деб билади. Чунки, бу тўқнашувлар курашининг қандай тугалланиши пировардида инсоният истиқболи, тақдири билан боғланиб кетади. Бу ҳол фожеа санъатининг фалсафий жиҳатдан энг ҳажмли турига айлантирадики, унда ижодкорга ҳаётнинг инсониятни бутун тарихи давомида ҳаяжонлантирадиган туб масалаларни ўз олдига қўйиб, ҳал қилиш имкониятини беради. Фожеа қаҳрамони кўпинча ижобий тусда тасвирланади, у ўз даврининг ижобий орзу-умидлари, у ёки бу қирраларини ўзида мужассамлаштирган

w w w . a r x i v . u z кучли, ёрқин, улуғвор шахсни намоён этади. Лекин фожеа тўқимасида бошқа турдаги қаҳрамонлар кам акс эттирилган бўлиб, Шекспирнинг Макбет ва Рияард Ш. Брехтнинг Кураж-онага ўхшаш қаҳрамонлари ўз тақдирлари билан томошабинда ўта зиддиятли ҳис-туйғулар қўзғайди. Уларнинг мудхиш кирдикорлари, содир этаётган ёвузликлари инсонда қатъий норизилик, ҳатто нафратланишни вужудга келтириши Билан бир қаторда уларнинг қилмишларига ачинасан, қабиҳ, жирканч шароит таъсирига тушиб, улар ўзларидаги гўзал инсоний хислат-фазилатлардан ҳам бегоналашганлигини англайсан. Одатда фожеа мазмунида қаҳрамоннинг мавжуд шарт- шароитларни тубдан ўзгартиришга фаол интилиши намойиш этилади. Фожеа қаҳрамони бу ерда фожеали драматик ҳаракатнинг асосий субъекти сифатида амал қилади. Шунинг учун фожеа қаҳрамоннинг фаоллиги, ўз орзу- иродасини, ҳатто ўзини қурбон қилиб бўлса ҳам барқарор этишга интилиши унинг моҳиятли белгисини ташкил этади. Ўз иродасини ўрнатишга интилишида у тарихий имкониятсизлик билан тўқнашиб, худди мана шу тўқнашув, мазкур тарихий шароитларда ечимсиз қолиб, фожеани юзага келтиради. Юксак фожеа қаҳрамоннинг машаққатли азоб-уқубатлари билан боғланган бўлсада, кўпинча асар унинг ҳалокати билан тугаллансада, бари- бир қайғу ва маюслик эмас, балки яшаш ва кураш истаги, бу курашда ўқувчи ва томошабинда ўзининг ҳалок бўлишини билиб турган инсон учун ғурур туйғуси қўзғалади. Инсон улуғворлигини тараннум этиш ҳаммадан ҳам кўпроқ ва ёрқинроқ санъатнинг фожеа турида ифода топгандир. Фожеавийлик санъатда ранг-баранг услубларда талқин этилиши мумкин. Бу ҳол бу жанрга хос умумий хусусиятларин инкор этмайди. Фожеа услубининг умумий белгилари қаторига кенг умумлаштиришларга интилиш, ақлий мазмун бойлиги, соддалик ва яхлитлик, ҳаяжон ва эҳтиросларнинг юксаклиги кабилар киради. Қадимги дунё одамлари тасаввурларида инсоннинг қудратли «қисмат» олдиндан белгилаб қўйган бало-офатлари билан тўқнашуви уни муқаррар тарзда ҳалокатга олиб келади. Лекин қадимги фожеа асарларида ифода топган фожеали инъикос этиш қисматнинг тақдир

w w w . a r x i v . u z устидан ҳукмронлигини англатмайди. Юнонлар инсоннинг азоб-уқубатлари учун маъсулиятни унинг ўзига юклаб, катта мардликка журъат этдилар. Зеро азоб-уқубатларнинг туб сабаблари инсон иродаси ва имконияти чегарасидан ташқарида эканлигини яхши сезган бўлсалар керак. қисмат билан тақдир инсондан кучли деб уқтирган ҳолда, юнон фожеавий санъати томошабинни унга тан беришга эмас, балки у билан курашишга чақиради. Ўрта асрларда ғарб христиан мафкураси фожеа руҳига бутунлай қарши курашган бўлиб, бу даврда бирор-бир арзийдиган бу тур асари яратилмаганлигини биламиз. Ваҳоланки, бу даврдаги одамларнинг машаққатлари ва азоб-уқубатлари аввалгидан кам эмас эди. Азоб-уқубатларни гуноҳлар учун жазо ва инсониятнинг абадий насибаси деб эълон қилган христианлик аслида фожеани ҳам «таъқиқлаб қўйган» эди. Фожеавийликнинг санъатдаги равнақи Уйғониш даврида бошланган бўлиб, бу вақтда абадий ва қуламайдиган кўринган феодал муносабатлар замини емирила бошлаган эди. Инсонга, ҳис-туйғули воқеаларга менсимай қараш ўрнига инсонни улуғлаш, унинг чексиз имкониятларини куйлаш инсонпарварлик фалсафаси қарор топди. Уйғониш даври фожеаси энди янги тарихий вазиятни, қадимгига нисбатан бошқа шахс мавқеини ифодалайди. Агар қадимги фожеада шахс ҳали ўзини жамиятдан ажратмаган ва шунинг учун у ёки бу аҳлоқий ғоя намоёндаси сифатида амал қилган бўлса, энди Уйғониш даври фожеасида шихсий эҳтирос ва ирода бош оҳанг сифатида жаранглайди. Тарки дунё азобидан, ўрта аср табақавий чекланганлигидан озод бўлган инсон ўз иродасини, ўзлигини ўрнатишга унга ҳали ҳам қарши турган воқелик билан тўқнашади, ьошқа одамларнинг орзува интилишлари билан муқаррар курашга киришади. Бу ерда қисмат ва тақдирга энди ўрин қолмайди, фожеа манбаи-инсоннинг ўзи, унинг ер куррасидаги ҳаёти, ўз мақсади сари интилаётган одамлар тўқнашуви, улар бошқаларга ва ўзларига нисбатан содир қиладиган ёвузликлардир. Шундай зиддиятли қарама-қаршиликларга бой Уйғониш даври фожеаси ўзининг энг тўла ва бадиий қудратли ифодасини

w w w . a r x i v . u z Шекспир ижодида топди. Шекспирда фожеалилик бутун ҳаётни, ижтимоий алоқалар ва муносабатларни қамраб олади, лекин уларнинг барчасида инсон шахси тўлақонли равишда ифодаланади. Шекспир феодал тартиботларни инкор этиш билан бирга туғилиб келаётган тузумнинг ғайриинсоний табиатини ҳам фаҳмлаб олган кўринади. Унда фожеалилик бир томондан Уйғониш даврининг ёрқин инсонпарвар орзулари, феодал аҳлоқ қоидалари билан, иккинчи томондан «ёғли аср» билан тўқнашув натижасида, бошқача қилиб айтганда, Ҳрта аср ваҳшийлиги ва буржуа йиртқичлиги қотишмаси тўқнашувлари натижасида вужудга келади. Шекспир ўзининг фожеавий асарларида кучли, жасоратли, ғурурли, эркин инсон тимсолини барқарор ўрнатади. Инсон ўз шахси эркинлигини ўрнатиш мумкинлигига ишонади ва унинг янглишиши мана шунда намоён бўлади. Шекспир ўз қаҳрамонларининг ўзлигини сақлашга, ўз озодлигини инсон руҳини синдириб ҳалокатга судраётган тузум шароитида ўрнатишга интилишини улкан кучи билан намоён қилади. Шекспирнинг бошқа барча фожеали қаҳрамонлари орасида Хамлет ажралиб туради, бошқалари, Брут бундан мустасно: у яхлит табиатли, ўз ишининг ҳақлиги ва ҳатти- ҳаракатларининг қонуний эканлигига қаттиқ ишониб, ўз мағлубиятларини фожеали руҳ билан қабул қиладилар. Хамлет бўлса ўзининг ҳалокатга маҳкумлигини била туриб, бари бир охиригача бориш учун ҳеч нарсадан қайтмайди. «Хамлет» фожеасида эса қарама-қарши кучлар тўқнашуви ташқи муҳитдан қаҳрамоннинг ички дунёсига ўтказилган. Бу ерда Шекспир саҳнада бир неча аср кейин кенг ўрин эгаллаган ақлий-руҳий драмага йўл очиб беганлигини кўрамиз. «Хамлет»нинг абадий, мангу сир-аҳамияти, унинг сўнмас кучи ва таъсирчанлиги ундаги маънавий-руҳий ҳамда фалсафий бойликнинг воқеликнинг ижодий-яхлит идрок қилиш билан қайтарилмас даражада қўшилиб кетганлигидадир. Хамлет-инсонпарвар мутафаккир ва айни вақтда дадил ҳамда қўрқмас жангчи.. Тўғри, у фикр-мулоҳазаларга кўп вақт сарфлайди ва сусткашлик қилади. Лекин бу ҳол унда табиати юмшоқлигидан эмас, балки Клавдийнинг ўлдирилиши билан ўша вақтда

w w w . a r x i v . u z ечими топилмайдиган «майиб асрни тўғрилаш» вазифасини бажаролмаслигига ақли етганлигидан вужудга келади. Унинг аҳлоқий ғалабаси-бу қўрқмас инсон тафаккурининг ғалабасидир, гарчанд у қаҳрамоннинг ўлими эвазига эришилган бўлса ҳам, буюк сабоқ ва келажак авлодларга васият сифатида идрок қилинади. Шекспир яратган бадиий қиёфалар фақат кенг кўламли ва аниқ-бутунгина бўлмай, балки ҳаракатчан ва таъсирчан ҳамдир. Ч. Айтматовнинг «Кунда» романини ҳам фожеа асари дейишимиз мумкин. Чунки унинг асосий бадиий оҳанги, ундаги эҳтиросли тўқнашувлар руҳи, улкан ҳиссий таъсир кучи, қаҳрамонларининг тақдири жиҳатларидан ўта фожеали матнга эгадир. Бу роман-фожеада давримизда кенг томир ёйган ижтимоий, ахлоқий, экологик муаммолар чуқур қўйилган бўлиб, шу туфайли бу асар кутилаётган фожеадан огоҳлантирувчи қудратли бонг овозидай жаранглайди. Фожеа санъати инсониятнинг доимий ҳамроҳи ва умр йўлдоши бўлиши мумкин деган илмий тахминлар анчагина. Чунки у ўз орзуларини рўёбга чиқариш учун интилиши, кураши доимо объектив тарихий зарурият билан тўқнашади. Инсоният тараққиётининг у ёки бу босқичда унинг муқаррар тарзда имкониятлари тарихий чекланганлиги санъатда фожеали оҳанглар туғилишига битмас-туганмас замин вазифасини ўтайди. Лекин шуни ҳам илова қилиб қўйиш зарурки, чин фожеа асари яратиш камдан-кам ижодкорга насиб қиладиган нодир қобилият маҳсулидир. У фожеа ижодкоридан фалсафий чуқур, кўлами кенг тафаккурни, ўзидан «Асрнинг барча ҳолати» (Гегель)ни чиғириғидан ўтказишга қобил шахс эҳтиросларининг юксаклиги билан чамбарчас боғлашни талаб этади. Бу эса ҳар қандай ижодкорнинг ҳам қўлидан келавермайди. Кулгилилик инсонннинг дунё-воқеа-ҳодисаларига ўзига хос муносабатларидан бири-дунёга кулгили нигоҳ билан қарашидир. Бундай қарашни мавжуд воқелик ва унинг беўхшов томонлари тўлдиради. Аксарият тадқиқотчилар кулгилилик категориясининг мураккаблиги, тушунчалар

w w w . a r x i v . u z тизимидаги парадоксларни кўриб, кулгилиликни инъикос этиш жуда қийинлигини эътироф этадилар. Масала шундаки, кулги қўзғайдиган ҳодисаларнинг бениҳоят кўплиги, энг муҳими, кулгилилик кўлами ҳамда чегарасининг ўта ҳаракатчан, қўнимсиз, ўзгарувчан бўлиши натижасида кулгу нима, қачон, қаерда, қандай шароитда юзага келади-ю, кулгу нима, қачон, қаерда, қандай шароитда якун топади ёки умуман кулгига олиб келмайди деган саволга бир мазмунда жавоб топиб бўлмайди. Кулгилилик таърифига, илмий тушунчасига нисбатан ишлаб чиқилган нуқтаи назарлар, фикр-мулоҳазаларнинг ўта хилма-хиллиги, ранго-ранглиги шундан келиб чиққан. Кулгилиликка нисбатан мавжуд бўлган қарашларнинг хилма- хиллиги, табиийки, нафақат нарса, ҳодиса билан боғланибгина қолмай, балки унинг ижтимоий алоқадорлиги, гўзаллик ва кулгилилик тушунчаларининг у ёки бу талқини билан боғланганлигидир. Кулгилилик тушунчаси талқинининг ҳар бири одатдагидек ўзининг аниқ, оқил мағзига эга бўлади, кулгилиликка ҳақиқатда ҳам хос бўлган баъзи томонларини очиб беради, лекин шу билан бирга бир томонламалик касалига учраб, кулгилиликнинг қандайдир бир томонинни бўрттириб, ҳаддан ташқари ошириб юборадида кейин уни кулгилиликнинг мутлоқ қоидасига айлантиришади. Кулгилилилк бошқа нафосатли ҳодисалар сингари фақат объектив томонга эга бўлмай, субъектив томонларни ҳам ўзида бирлаштиради. Кулгилиликнинг субъектив томони -кенг маънодаги ҳазил (юмор) туйғусидир. (Мольер ҳазил туйғусини инсонни ҳайвондан ажратиб турадиган хусусияти деб атаган эди.) Кулгилиликнинг субъектив томони бўлган ҳазил туйғуси шахснинг табиий ва эркин, бевосита идрок этиш натижасида хилма-хил кулгили беўхшовликларни кўриб, англаб, уларга кулги билан жавоб бериш қобилияти ифодасидир. ҳазил туйғуси жуда мураккаб ақлий туйғу бўлиб, унда шахс ўзининг бутун борлиғи билан намоён бўлади, унинг ҳис-туйғу ва ақл маданияти, орзу-умидлари матни ва табиати намойиш этилади. Халқ орасида кенг тарқалган: «Дўстларинг кимлигини менга айтсанг, сенинг кимлигингни мен айтиб бераман» нақлига қиёс қилиб, бу ерда биз ҳам:

w w w . a r x i v . u z «Нима ҳақда кулаётганингни менга айтсанг, сенинг кимлигингни мен айтаман» дейишимиз мумкин бўлар эди. Кулги у ёки бу даражада ўз манбаи ва ўз намоёндаси билан бирга яхлит бирликни ташкил этади. Инсоннинг турли сабаларга кўра кулгиси қистайди. Масалан, тўйимли ва мазали овқатланишдан роҳатланиб куладиган одамлар ҳам учрайди: чунки бундай одамлар учун кулги ҳаётни соф физиологик-жисмоний идрок этиш ифодаси бўлиб хизмат қилади. Бевосита кулгилилик билан боғлиқ бўлган кулги масаласига шуни айтишимиз керакки, у бирор бир ҳодисанинг, биринчи навбатда, инсоннинг ташқи кўриниши билан унинг асл моҳияти ўртасидаги номувофиқлик зиддияти, бошқача айтганда, амалдаги воқелик билан юксак эстетик орзуларга мос келиши керак бўлган воқелик ўртасидаги муҳим тафовутлар, беўхшовликлар, келишмовчиликларни табиий англаш натижасида вужудга келади. Баъзи-бир одамлар ўзининг пасткаш, жоҳил, лоқайд, худбин моҳиятини ташқи виқор, олифталик, такаббурлик билан «безаб» кўрсатмоқчи бўлади. Бундай одамларни учратганда ҳам кулиш, ҳам қувониш мумкин. Кулишимиз манбаи бўлиб бу одамлаги моҳият билан кўриниш ўртасидаги беўхшовлик бўлса, қувонишимиз сабаби мазкур ҳақиқатни англашимиздан, ҳақиқатни ёлғондан ажратиш қобилиятимиз мавжудлигини келиб чиқади. Бу нисбатнинг яна бир (ўзига хос кулгили) томони шундаки, бизнинг қувончимизга «соғлом» худбинлик ҳисси ҳам қўшилиб кетиши мумкин, чунки биз мазкур одамнинг асл моҳиятини англаш қобилиятимиз билан маънавий-инсоний жиҳатдан у одамдан юқори туриш ўйига ҳам келишимиз бизга ёқади. Кулги шу тариқа инсонни руҳан кўтаради, унга инсоний ғурур туйғуси бағишлайди. қўрқув билан кулги бир-бирига ўта қарама-қарши тушунчалар бўлиб, агар инсон ярамас ва ҳунук ҳодисалар устидан кулишга ўрганиб олса, у бу иллатлардан қўрқишни тарк этади ва улар билан курашга бел боғлайди. Кулги ўз табиати жиҳатидан демократик мазмунга эга бўлиб, барча одамларни бир-бирига қовуштириб бараварлаштиради, чунки кулишаётган одамлар ўзаро тенглашадилар. Кулги эскилик билан курашнинг омилкор

w w w . a r x i v . u z воситасигина бўлиб қолмай, балки инсоннинг куч-қудрати ва озодлиги тимсоли ҳамдир. Кулги беқиёс ранго-ранглик, хилма-хил қирраларга эга бўлиб, майин, рағбатлантирувчи, ҳушфеъл ҳазил туйғусидан тортиб, то аёвсиз аччиқ истеҳзогача бўлган кенг доирада амал қилади. Кулгилилик ўзининг барча хилма-хил кўринишлари бойлиги билан санъатнинг меъморчиликдан бошқа деярли ҳамма турларида намоён бўлади, лекин ўзининг энг тўла бўлган эстетик ифодасини комедияда топади. Комедия мавзуини ҳаётдаги ва инсондаги беўхшовликлар, номутаносибликдан олади. Кулгилиликнинг намоён бўлиш шакллари хилма- хиллиги уларнинг санъатда хилма-хил тарзда акс этишларини келтириб чиқаради. Комедия асарлари турларининг хилма-хиллиги, ранго-ранглиги мана шундан келиб чиқади. Комедия билан кулги эгизаклардек бир-биридан ажрамайдиган тушунчалардир. Кулги комедияда тасвирланаётган воқеа-ҳодисалар моҳиятини очиб беришнинг ҳал қилувчи воситаси, тасвирланаётган объектга нисбатан эстетик баҳолашнинг ва муаллиф муносабати ифодасининг асосий шакли бўлиб хизмат қилади. Комедия санъатида кулгини асосий эстетик восита қилиб ишга солиш унинг ижтимоий аҳамиятлилигини пасайтирмайди, чунки кулги дунёнинг баркамол эмаслигини таъкидлаб қолмасдан, балки уни қайта қуриб янгилашни ҳам кўзда тутади. Кулгининғ комедияда ўйнайдиган махсус роли кўп жиҳатлардан унинг ўзига хос ижтимоий бурч-вазифаларида ифода топади. Комедия, биринчи навбатда, бадиий танқид ва ўз-ўзини танқид қилишнинг ўзига хос шаклидир. Комедияларнинг асосан танқидий йўналганлигини кўпинча ўта соддалаштириб, комедия ёмон ҳулқ, ёмон одам, ёмон ҳодисаларни тўғридан- тўғри, бевосита тузатишга, яхшилашга олиб келади деб тушунадилар ва тушунтирадилар. Объектив кулгилилик кулги қуроли бевосита ўзларига қарши қаратилган одамларга, улар фаҳм-фаросатига етиб бормаслиги ҳақида гапирганида Лессинг ҳақ фикрни айтгани шубҳасиздир. Комедиянинг бош вазифаси

w w w . a r x i v . u z утилитар-маиший моҳияти эмас, балки эстетик йўналишдадир, яъни комедия ахлоқ-одобдан сабоқ бериб қолмай, ҳаётдаги кулгулиликни илғаб олишдаги қобилятини ўстиради, одамларда ҳазил туйғуси каби қимматбаҳо фазилатни ҳам ривожлантиради. Комедия асарларининг буюк ижодкорлари нафосатли баҳоларининг аниқлиги ва тўғрилиги билан ажралиб турадилар. Улар ҳеч маҳал аччиқ, савағич, истеҳзоли кулгини фақат майин ҳазил ва мурувватли табассумга лойиқ ҳодисаларга нисбатан ишлатмаганлар ва аксинча, аёвсиз кескин қораланиши лозим бўлган ҳодисаларни тасвирлаётганларида майин ҳазил ва мурувватли табассумдан бутунлай юз ўгирганлар. Кулгилининг бадиий шакллари орасида масҳара (сатира) алоҳида ўринга эга. Умумэстетик маънода масҳара воқеликни бадиий тасвирлаш тури бўлиб, унда ҳаётнинг салбий ҳодисалари устидан кулиш-бундай ҳодисалар асосида юксак инсоннинг орзуларига зид эканлигини бўрттириб кўрсатиш мақсади ётади. Масҳара санъати ҳар хил кўринишларда намоён бўлиши мумкин. Унга лирика ҳам, эпос ҳам, драма ҳам ёт эмас. Шунинг билан бирга ифода кучининг ўзига хос мақсадлари ва воситалари билан фарқланадиган санъатнинг ўзига хос алоҳида турини ташкил қилади. Масҳара марказида доим ҳаётнинг салбий воқеа-ҳодисалари жойлашган бўлиб, бутун фош қилиш кучи уларга қарши қаратилган бўлади. Шунинг учун комедия санъатига хос танқидийлик йўналганлик масҳарада энг тўла ва энг аниқ ифода топади. Масҳарага асосан кулги фош қилади, лекин у бу ерда қаҳр-ғазабдан ажралмаган ҳолда намоён бўлади. Масҳара энг ҳажмли комедия турларидандир. Атоқли санъаткорлар Петроний, Ювенал, Свифт, Гоголь, Сольтиков-Шгедрин, Булгаков ва бошқаларнинг асарларида масҳара умумбашарий муаммоларни кўтариш даражасига чиқади ва бу томондан фожиа билан яқинлашади. Ҳз мақсадига эришиш йўлида у воқеликни англашнинг барча эстетик шаклларидан фойдаланди ва биринчи навбатда, кулгилининг барча туслари-зардали ҳазил туйғуси, аччиқ киноя, нозик ҳазил туйуси кабилан ишга солинади. Масҳара

w w w . a r x i v . u z енгиллик, ўткир фикрлилик ва ҳазилдан истисно бўлмай, улар билан қўшилиб кетган ҳолда фош қилиш бурчини оғишмай амалга ошираверади. Масҳара бадиий умумлаштиришнинг алоҳида тури сифатида мумкин қадар кенг мушоҳадаларга этилади. Шу боисдан масҳара объекти бўлган кимсалар гоҳида йирик рамзий умумлашмалар даражасига кўтарилади. Бекорга биз гап орасида Тартюф, қори Ишкамба, Хлестаков, Иудушкалар номини қистириб ўтмаймиз, чунки бу ҳолларда устида гап бораётган одамнинг уларга ўхшаган хислатлари борлигига ишора қилиб, узоқ вақт ижтимоий ҳаётда ўз мавқеини сақлашга қодир бўлган табақалар қиёфаларини масхараомуз умумлаштиришга уринган бўламиз. Масхара мазмунининг хусусияти унинг муболаға (гипербола) ва ғаройибот ҳажви (гротеск) каби кескин бўрттириш воситаларидан келиб чиқади. Бугунги кунда масхара керак бўлмай қолди ёки у ўзининг аёвсиз, муросасиз, ўткир айбловчи, фош қилувчи йўналишидан «майин масхара», «юмшоқ масхара», «мурувватли масхара» йўналишига ўтиб амал қилаверсин деган фикр-мулоҳазалар кенг тарқалгандир. Лекин масхара ўткирлиги ва аёвсизлиги улоқтириб ташланса, унда унинг жони ҳам бирга чиқиб кетади ҳамда унинг ҳеч кимга кераги бўлмай қолади. Жамият ривожланиб бориши жараёнида масхара кулгисининг объекти билан бирга унинг субъекти ҳам ўзгариб боради. ҳозирги даврда умуминсоний мақсад-манфаатларнинг устиворлиги умуминсоний қадриятлар воситасида жаҳон халқлари ҳаётидан тобора мустаҳкам ўрин эгаллаб бораётган экан, инсониятнинг мана шу бош тараққиёт йўлини тўсадиган барча чирик, эскириб қолган, қотиб қолган нарсалар, воқеа-ҳодисалар, одамларнинг ўткир ва ҳаётчан масхара объекти бўлиб қолаверади десак, бу соҳада ижод қилаётган ёзувчи, мусаввир, драматург, шоирларга-масхара яратувчиларга ҳам эҳтиёж катта бўлади. Кулгили санъат турлари ва хиллари орасида ҳазил туйғуси (юмор) ҳам алоҳида ўринга эга. Унинг иштирокисиз бирор-бир кулгилилик тури амал қила олмайди, у энг буюк қадрият сифатини ташкил этиб, унга мойиллик

w w w . a r x i v . u z кўрсатган одамлар, одатда, барча улуғворлик, аҳлоқлилик, олижаноблилик ҳис-туйғуларининг нақадар буюк ва қадрли фазилатлар эканлигини ҳам чуқур анлайдилар. ҳаёт икир-чикирлари, камчиликларини танқид қилаётган ижодкор ҳазил туйғусининг юксак сифат даражасида намоён бўлиши ҳамда шахс маънавий юксаклигининг кўрсаткичи деб инсоннинг нуқсонлар, кулгили томонларини фақат бошқалардагина эмас, балки ўзида ҳам топа билиш ва кўра билиш қобилиятини кўрсатади. ҳазил туйғуси ўзида танқид билан ўз-ўзини танқидни узвий боғлайди. У воқеликка ҳиссий муносабатнинг алоҳида шакли сифатида масхарали комедия асарининг таркибий қисми ва ифода воситаси бурчини ҳам адо этиши мумкин. ҳазил туйғуси ва воқеликка масхарали муносабат-бу кулгилиликнинг ҳар хил шаклларидир. Лекин ҳазил ҳам ижтимоий-кулгили ҳаёт томонларини масхара кулгисидан кам бўлмаган даражада очиб беришга қодирдир. Фақат бунда ҳазил объекти ғазаблик қоралашдан кўра кўпроқ ачиниш, йўқ қилиб юборишдан кўра кўпроқ ёрдам кўрсатиш объектига айланади. Шекспир, Лопе де Вега, Чехов каби ёзувчиларнинг комедия асарларида ҳазил туйғуси масхара кулгисидан устун даражада ифодаланган, лекин шунга қарамай, уларнинг ҳазили ўткир кучга эга. Комедияга инкор қилиш, танқид этиш орқали эзгулик, яхшиликни қарор топтиришда хизмат қилади. Арастунинг биз юқорида келтирган комедия энг тубан одамларни ўз тасвир объекти қилиб белгилаши ҳақидаги фикри тарихий чекланганлик табиатига эгадир. қадимги юнонлар Арастунинг заҳарли, аччиқ масхаралари билан бир қаторда ўз матни марказида кулгили ниқоблар шовқин-суронлар билан ўраь олинган, ажойиб-ғаройиб ёш йигитчалар жойлашритилган Менандр комедияларини ҳам севиб томоша қилар эдилар. Шекспир комедиялари ҳам кўпроқ ижобий қарор топтириш табиатига эга бўлиб, масхара уларда кўмакчи вазифаларини бажаради. Шекспир асарларида кулгилилик одамларнинг оддий табиий заифликлари-камчиликларини ниҳоят

w w w . a r x i v . u z даражада муболаға қилиш орқали келтириб чиқарилган ҳис-туйғулари намунаси эди. Шекспир кулгисининг ҳаётбахш руҳини халқ байрамлари, томошалари, йиғинларининг ўйин-кулги ҳукмрон бўлган хислатларидан илдиз отган ҳосила сифатида қарсак янглишмаган бўламиз, чунки унинг комедияларидаги ҳазил ва масхара уйғунлиги аслида асоратдан бўшатилган ижодий кучларнинг мавж уриш ўйинининг ифодасидир. Шекспир комедияларининг марказида инсонни улуғлайдиган, табиий ва соғлом туйғу билан тўлган севги туради. Уларнинг кўпчилигидаги кулгилилик инсон табиатини бузадиган шартлилик, расм-одатлар устидан севги ғалабаси мавзуи асосига қурилгандир. Мана шу муносабат билан истиқлол йўлида амал қилаётган ўзбек комедия санъати учун Шекспир бадиий анъаналарининг аҳамияти беқиёсдир. ҳақли равишда кулгининг фош этувчи ролини таъкидлар эканмиз, унинг кам аҳамиятли бўлмаган бошқа қирралари тарбияловчи кулги, кўнгилни юмшатадиган ва бўшатадиган кулги, ачиниш ва меҳр-шафқат кўрсатиш кулгиси, ҳаётбахш ва дўстона кулги кўринишлари мавжуд эканлигини унутмаслигимиз керак. Кулгилиликнинг барча шакллари улар қанчалик эркин намоён бўлиш имкониятларига эга бўлиб борсалар, шунчалик кўп аҳамият касб этадилар. Ривожланган ҳазил туйғуси, ҳаётнинг кулгили томонларини нозик илғаб олиш ва фаҳмлаш қобилияти ривожи борган сари шахснинг маънавий-руҳий соғломлиги ҳамда баркамоллиги кўрсаткичи бўлиб бораверади. Гўзаллик- нафосатшуносликнинг асосий тушунчаси. Зеро, гўзаллик- нафосат оламининг мағзи, бош хоссаси, моҳияти, асосини ташкил қилади. Шунинг учун бўлса керак, эстетика, нафосатшунослик, гўзаллик фалсафаси тарзида ҳам талқин этиб келинади.

w w w . a r x i v . u z Гўзаллик муаммосига мурожаат этган барча мутафаккирлар гўзаллик ҳақида фикр юритиб ва уни тадқиқ қилиш ниҳоят даражада машаққатли масала эканлигини доимо таъкидлайди. Мазкур қийинчилик, биринчи навбатда, гўзаллик тушунчасининг ўзаро ҳеч бир умумийлиги бўлмаган турли-туман ҳодисаларнинг кенг доирасига тааллуқлилиги билан боғлиқдир. Гўзал бўлган, яъни бизда ижобий туйғу қўзғатган нарсани кўрсатиб бериш нисбатан анча осон. Лекин нима учун мазкур нарса гўзал эканлигини тушунтириб бериш анча мушкул. Худди шу тарзда гўзаллик муаммосига фалсафий ёндошиш тарихан шаклланган. Гўзаллик бу воқелик (табиат, жамият, санъат) ҳодисаси бўлиб, аниқ ҳиссий таъсир ўтказиш орқали инсонда жисмоний ва маънавий кучлар оқимининг кўпайишига, шодлик, завқланиш, тўла маънавий қониқиш ҳолати вужудга келишига имкон яратади. Гўзаллик доимо фойдалидир, лекин бу фойдалилик жамият тараққиёти учун хизмат қилишга мўлжалланган бўлади. Ва ниҳоят, гўзаллик, Шиллернинг ўринли ибораси билан айтганда, инсон озодлигининг рамзи сифатида ифода топади. Мустақил Республикамизда эркин маънавиятли шахс тарбияси муҳим вазифага айланган тарихий бир шароитда алоҳида аҳамият касб этади. Гўзаллик чексиз хилма-хилликка эга бўлади. Табиатдаги гўзаллик ижтимоий ҳаёт гўзаллигидан, фойдали амалий фаолиятидаги гўзаллик бадиий ижоддаги гўзалликдан фарқ қилади. Лекин гўзаллик қанчалик ўзининг ранго-ранглиги билан ажралиб турмасин, уларнинг барчаси қандайдир умумий туб белгиларга эга бўлиб, мана шу умумий туб белгилар туфайли уларнинг барчасини махсус илмий-фалсафий истилоҳ-гўзаллик тушунчаси орқали талқин этиш имконияти мавжуд. Инсон ҳамма ерда ва ҳар қандай даражада мавжуд табиий ҳамоҳанглик билан тўқнашар экан, у албатта табиатнинг гўзаллигидан завқ-шавқ олади, онгли ёки англамаган ҳолда севинади, маънавий бойлик орттиради. Ижтимоий орзуга мувофиқ келиш табиатда инсондаги гўзалликдан заифроқ кўринади, аммо бу ерда ҳам ўша қонуният амал қилади. Инсон табиатдаги у ёки бу давр, у ёки бу ижтимоий гуруҳ ижтимоий орзусига мувофиқ келадиган

w w w . a r x i v . u z ҳодисаларни гўзаллик сифатида баҳолайди. ҳамма вақт табиатга нафосатли муносабат ва табиатни нафосатли ўзлаштириш уни «инсонийлаштириш», табиат ҳодисаларига инсон талаб-эҳтиёжларини, мақсад-орзуларини тадбиқ этиш билан боғланиб кетган. Шу муносабат билан бу ерда атоқли ёзувчиларни табиат манзаралари тасвирини ранго-ранг бўёқларда инсон қиёфаси, орзу-умидлари, интилишлари билан узвий-бадиий боғлаб ифодалашларини эслатиб ўтиш ўринлидир. (Ойбекнинг «Навоий» романи бошланиши, қодирийнинг «Ҳтган кунлар» романидаги Отабекнинг Марғилонга бориб келиши бадиий тасвири шулар жумласидандир). Инсонда табиатга қандай муносабатда бўлиш туйғуси бирданига пайдо бўлмаган, албатта, у секин-аста, инсон зоти ва табиати ривожланиб боргани сари шаклланиб борган, ибтидоий санъат манзарали тасвирларни билмаган, табиат ҳодисаларининг гўзал ёки ҳунук эканлигини баҳоламаган, қадимги овчи-мусаввир ўз диққат эътиборини асосан тирикчилик манбаи бўлган нарсалар, воқеа ҳодисаларга қаратган эди. (Омон-қўтон, Панжикент ва бошқа қоя расмларни эсланг). Ҳша пайтларда инсон фаолиятининг асосий тури бўлган овчилик ўрнига у ёки у билан ёнма-ён деҳқончиликнинг пайдо бўлиши билан, яъни инсон атрофидаги табиатни ўзлаштира бошлаши билан табиат бошқача ижтимоий орзу мезонлари билан баҳоланади, ўлчанади, инсон учун табиатнинг гўзаллик ва хунук томонлари аён бўла бошлайди. Инсон куч-қудратига нисбатан табиат кучларининг қудратлилиги табиатни эстетик ўзлаштиришнинг дастлабки босқичини белгилаб берди. Биринчи пайтларда у ўзида гўзаллик ва фойдалилик томонлариниг тенг-баробар бўлишини ўзида ифодалади. Одамлар қурғоқчиликка қарши машаққатли кураш олиб борган даврларда ер юзида сув билан боғлиқ бўлган ҳамма нарса гўзаллик касб этади. Йил давомида кўпчилик кунлар ёғингарчилик билан ўтган ерларда қуёш энг гўзал ҳодиса сифатида қабул қилинди. Табиатдаги гўзалликка манфаат нуқтаи назаридан ёндошиш, одамларнинг ҳозирги кунда ҳам асалари ва оддий ариларга бераётган баҳосидан қарама-қарши ҳис- туйғуларга кўринади. Бир вақтнинг ўзида улар иккаласи ҳам жон оғритиб

w w w . a r x i v . u z чиқишларига қарамай, одамлар учун асаларида гўзаллик, оддий арилар ҳунуклик тасаввурлари билан боғлангандир. Гўзалликни юксак даражадаги фойдалилик тарзида идрок этиш тушунарли, албатта. Лекин бундай қараш гўзалликнинг кўринишларидан фақат биттасини ўз ичига олади. Биз яшаб турган асрда инсоният улкан вайрон қилиш қудратига эга бўлган ишлаб чиқариш кучларига ҳам эга бўлиб қолди. Шу нарса аниқ-равшан бўлиб бормоқдаки, табиатга фақат моддий манфаатдорлик нуқтаи назаридан муносабатда бўлиш бутунлай истиқболсиздир. Инсоният ҳозир табиатни, атроф-муҳитни ҳимоя қилиб, ундан оқил тарзда фойдаланиб, айни вақтда, табиий ҳамоҳанглик сирлари ичига янада чуқур кириб бориб, ўзига унинг янгидан-янги мўжизаларини очмоқда, ундан таълим-сабоқлари олмоқда. Инсоният табиат устидан қозонган ғалабаларини мутлақлаштириб мақтаниш тобора табиат билан бирга ўзаро алоқадорликда, иттифоқда бўлиш томон интилмоқда. Бу ҳолатни Чингиз Айтматов ўзининг машҳур «Кунда» «Плаха» романида жуда ишончли тарзда бадиий бўёқларда ифодалай олганлар. Санъатдаги гўзаллик-эса ҳаётдаги гўзаллик инъикоси бўлиб, унинг битмас- туганмас манбаи-воқеликдир. Гўзаллик яратувчи ижодкорлардан бири айтаганидек, ижодкорнинг бошқа одамлардан фарқи шундаки, у бошқалар фаҳмлай олмаган гўзалликни ҳамма ерда кўра билиш қобилиятига эгадир. Табиатга, инсонга, инсоний муносабатларга кўпинча биз санъатнинг буюк ижодкорлари кўзи билан қарашга ўрганиб қолганмиз. Бизни ҳайратга соладиган, ажойиб табиат ҳодисалари билан тўқнашганимизда беихтиёр: «қандай гўзал, Худди Ван Гогдагидек-а | Левитандагидек, Рембрантдагидек, Гойядагидек ва ҳ.|» деб хитоб қиламиз. Бундай ҳайратли ҳолатга келиш тасодифий эмас, чунки Ван Гог, Левитан, Рембрант, Гойя ва б. Ҳзлари яшаб инъикос этган табиатни, унинг бағридаги одамлар ва ҳайвоналрни умумлаштирилган, рамзий шакллардаги объектив гўзалликларини очиб намойиш қилганлар ва уларни идрок этиш билан боғлиқ кўпчиликка хос кечинмаларни ифода этганлар.

w w w . a r x i v . u z Санъат ҳаётнинг беқиёс бойлигини ва хилма-хиллигини, гўзаллик ва ҳунукликни, юксаклик ва пасткашликни акс эттириши ҳамда бу вазифасини аниқ эстетик орзу мавқеида турган ҳолда амалга ошириши лозимдир. Санъатдаги гўзаллик кўп қиррали, кўп ўлчовли томонларга эга бўлиб, улар орасида эстетик орзу белгиловчи аҳамият касб этади. Санъат гўзал ва ҳунук ҳодисаларни акс эттириши мумкин. Лекин унинг ўзи ҳамма вақт ҳам гўзалдир, чунки у ўз таркибига ажралмас қисм сифатида эстетик орзу, яъни гўзалликнинг зарурий ҳоссасини сингдирган тасаввурни англатади. Санъат ўзининг барча тараққиёт босқичларида эстетик орзу ўзгарувчанлигини, унинг ижтимоий ва миллий жиҳатларидан боғлиқлигини нозик ва сезгир ифодалаб берган. Санъатда қарор топган эстетик орзунинг асосий мазмунини инсон гўзаллиги ҳақидаги турли давр одамлари, миллатлар, ижтимоий гуруҳлар тушунчалари бўйича уни қандай қиёфада кўриш истаклари мавжудлиги тўғрисидаги тасаввурлар ташкил этади. Кўп асрлар давомида санъат эстетик орзуни рўёбга чиқаришнинг икки асосий йўналишини ишлаб чиққан. Унинг биринчиси –эстетик орзуни ижобий қаҳрамон тимсолини яратиш орқали рўёбга чиқариш йўли йўли ташкил этади. Ижобий қаҳрамон-ижодкор эстетик орзусининг, у орқали жамиятнинг намояндасидир. Илғор орзуларни уларга қарама-қарши ҳаёт ҳодисаларини тасвирлаш орқали қарор топтиришнинг иккинчи йўли биринчисидан кам бўлмагансамарали ва эстетик аҳамиятлидир. Буюк сўз усталаридан бири санъат орзу |идеал|даги одамларни эмас, балки ижодкорнинг ўзида орзу бўлишини тақозо этади, деб ҳақ гапни айтган эди. Шундай орзу бўлган тақдирда энг мудҳиш, ҳунук, пасткаш ҳаёт ҳодисаларни тасвирлаш ҳам санъат асарларининг ижобий эстетик қийматини тушуриб юбормайди. Санъатда илғор эстетик орзунинг бўлиши санъат гўзаллиги билан боғлиқ зарурий, лекин ягона бўлмаган омилдир. Санъат гўзаллиги унинг ҳаққонийлигидан ажралмаган ҳолда қарор топади. Бадиий ҳақиқат сиз санъатда гўзаллик бўлиши мумкин эмас. ҳақиқат ва гўзаллик бирлиги санъат

w w w . a r x i v . u z тараққиётининг қонуниятларидан биридир. Мазкур қоидани нозик фаҳмлаш, ифода қилар экан, Шекспир ўзининг сонетларида бири: «Гўзаллик қимматли ҳақиқат билан якунланиб, юз чандон гўзаллик кашф этади», — деб ёзган эди. Гўзалликни ҳаёт ҳақиқатидан ажратиб ташлашга ҳар қандай уриниш санъатга ҳалокатли таъсир қилиб, унинг фаол, ўзгарувчан аҳамиятини пасайтиради. Санъатдаги гўзалликни ҳақли равишда шаклли ва мазмуний бирлиги билан боғлаб мушоҳада этадилар. Камолотга, гўзалликка интилиш кўп жиҳатлардан энг мувофиқ шаклини излаб топиш билан боғлиқ бўлиб, бу шакл яратилмиш нарсанинг мазмунига мос келишини тақозо этади. Гўзаллик қонунлари бўйича яратиш мутаносиб шакл излаб топишни ўз ичига олади. Шаклнинг мазмунга мос келиши санъатдаги гўзалликнинг мезони эканлиги ҳақидаги қоидага баъзи бир аниқликлар киритишимиз бу ерда ўринлилир. Масала қандай мазмун ҳақида гап бораётганлигидадир. Ёлғон, зарарли, ғоявий бузуқ мазмун ўзига яраша ифода топади, лекин бунинг натижасида санъат асари гўзаллигининг мезонларидан бири бири сифатида қараш мумкин бўладики, агар гап ижтимоий аҳамиятли, ғоявий, илғор, ҳаёт ҳақиқатига эга мазмун ҳақида борса ҳамда унга мувофиқ, баркамол шаклда бу мазмун ифодаланса. Юқорида баён қилинган фикр-мулоҳазалардан ҳулоса ясаб шуни айтиш мумкинки, санъатдаги гўзаллик, унинг камолот даражаси кўп томонли, мураккаб тизим бирлигини англатиб, унинг таркибий қисмлари сифатида тасвир объектининг гўзаллиги, эстетик орзунинг ҳаққонийлиги ва илғорлиги, воқеликни билишнинг ҳақиқий ва чуқур мазмундор эканлиги, бадиий маҳоратнинг юксаклиги намоён бўладилар. Мазкур омиллар орасида эстетик орзу ўзининг ҳаққонийлиги, демократиклиги, инсонийлиги билан белгиловчи, система ташкил этувчи аҳамиятга моликдир. Улуғворлик-нафосатли ва аҳлоқий мезонлар билан боғланиб, ниҳоя даражада яққол ва бевосита амал қидадиган нафосатли мезоний тушунчани ташкил этади.

w w w . a r x i v . u z Улуғворлик кўллами гўзаллик кўламидек чексиз ва бениҳоят. Улуғворлик табиатда, жамиятда, инсон ишларида, унинг фаолият маҳсулотларида жамлангандир. Улуғворлик белгисига эга бўлган барча нарсаларнинг, ҳодисаларнинг ҳаммасига ҳос бўлган умумийлик-уларнинг меъёрий баркамоллиги, шу қадарки, ундан ташқарида меъёр қонуни бузилиши мумкин. Улуғворлик категорияси одамлар учун алоҳида аҳамиятли ҳодисалар сирасига киради. Бундай ҳодисалар моҳиятан шу қадар кенг кўламлики, улар ижтимоий тараққиётнинг маълум босқичида тўла ўзлаштирилиши мумкин бўлмайди, шунинг учун одамларни фаол ҳаракатга, ўзларидаги ижодий имкониятларни ишга солишга доимо рағбатлантиради. Табиатда улуғворлик баланд тоғлар, қудратли шаршаралар, чексиз океанлар, мовий мавж ураётган денгизлар, тубиз осмон ва ҳ. к. тимсолида намоён бўлади. Бу ердаги умумийлик- улардаги кенгкўлам, улканлик, буюклик, туганмасликдир. Табиатдаги улуғворлик инсонда ўзидаги заифлик эмас, балки табиат билан қўшилиб кетишга интилиш ҳиссини уйғотади. Улуғворлик ҳисси ўз-ўзидан нафосатли мазмунга эга бўлмаган қувонч, ҳайратланиш, эҳтиром, тан бериш туйғулврини ўз ичига қамраб олади. Буларга баъзида қўрқув ҳам қўшилади, лекин у инсонни камситмайди. Балки тўсиқларни енгиб ўтишга туртки беради. Улуғворлик ҳисси умуминсоний, умумий белгилари билан бирга ижтимоий шартланган, аниқ-тарихий табиатга ҳам молик бўлади. Улуғворликка, ижтимоий ҳаётга тарихий тараққиётга алоҳида таъсир ўтказувчи ҳодисалар ва жараёнлар ҳам киритилиши мумкин. Ижтимоий ҳаётда улуғворлик билан қаҳрамонлик, мардлик шу қадар қоришиб кетадики, уларни алоҳида-алоҳида мушоҳада этиш улуғворликнинг асосий мазмунидан маҳрум қилиб қўйиш билан баробар бўлар эди қаҳрамонликда улуғворликка ҳос эстетик ва аҳлоқий бирлик айниқса тўла ва бевосита намоён бўлади. ҳалқ фидоийлари, элу-юрт жонкуярларининг қиёфалари бир вақтнинг ўзида ҳам улуғвор, ҳам мардона намоён бўлади.

w w w . a r x i v . u z Мустақиллигимизнинг асосчиси, мамлакатимиз Президенти Ислом Каримовнинг ҳали шўро тузуми ҳукм суриб турган шароитда Ҳзбекистоннинг мустақиллигини эълон қилганиларнинг бу мустақилликни мустаҳкамлаш йўлида кўрсатиб келаётган қаҳромонона фаолияти устиворликнинг ажойиб намунасидир. Ақлу қаҳрамонлик кўпчилик омма тушунчасида одатдан ташқари ноёб, нодир, кам учрайдиган ҳодисалар, лекин у кундалик ҳаётда, оддий шароитда энг содда, ҳамма амал қиладиган аҳлоқий қоидалар доирасида ҳам содир бўлиши мумкинлигининг ўзи улуғвор аҳамият касб этади. Бу ҳақда жаҳон санъати тарихида биринчи бўлиб, А.П. Чехов айтган ва ёзган эди. Чехов орзусидаги қаҳрамонлик, мардлик-улуғворликни кундалик ҳалол меҳнатда, аҳлоқий ақидаларга доимий тарзда амал қилишда ўз қадрини топади. Ижтимоий ва нафосатли орзулар билан бирга, баъзи улуғворлик ва пасткашлик, қийматлари ҳам тубдан ўзгариб бош хусусиятига эгадир. Бундан 30-40 йил олдин улкан завод, фабрикалар корхоналарнинг кўпига бўй чўзган трубалари тутунлари ҳаётдаги улуғворлик тарзида инъикос этилади. Инсонга бўйсундирилган табиат қиёфаси ижтимоий онг таркибига сингдирилар эди. Инсон-табиат устидан, шахс-тўда устидан мусобақада илғор учувчи, кончи, сут соғувчи, олим, ишчи-ҳалқ устидан мана шуларнинг ҳамма-ҳаммаси яқин кунлардаги бизнинг улуғворлик орзуимизни ташкил қилади. Буларнинг ҳаммаси бошлиқла ўзбошимчалиги, ёппасига фидоийлик, ялпи ва якка ҳокимиятчилик давлатнинг шахс усидан буйруқ ҳукми заминида вужудга келган ижтимоий тузум-системасининг аччиқ орзу-меваларидир. Табиат устидан ҳукмронлик ўрнига у билан ҳамоҳанг бўлиш, айрим ўзмачилик, оммавий қарор, ялпи розилик ўрнига ижтимоий фаол, ташаббускор, ижодкор шахсни шакллантириш бурч-вазифаларини адо этиш бугунги кундаги улуғворлик орзусининг асосий мазмунини ташкил этади. Улуғворлик ўзининг ҳар томонлама ижодий ифодасини санъатда топади, унинг барча тур, хил ва кўринишлар учун улуғворлик мавзуи асосий тасвир объектларидан бири бўлиб хизмат қилади. Шубҳасизки, санъатнинг турли кўринишлари,

w w w . a r x i v . u z улуғворлик тасвирлашнинг хилма-хил имкониятларидан фойдаланилади, айтиш мумкинки, унинг айрим турлари-қаҳрамонлик достонлари, лирик достонлар, қаҳрамонлик фожиаси, қаҳрамонлик мусиқа асарлари (симфония, оратория), меъморчилик ва ёдгорлик санъати кўринишлари улуғворлик мавзусини бадиий ўзлаҳтириш эараёнида вужудга келгандир. Улуғворлик меъморчиликда алоҳида аҳамият касб этади. Миср пирамидалари, Самарқанд, Бухоро, Хива шаҳарларидаги меъморчилик обидалари, юнонларнинг Парфенони, римликларнинг Колизей ўрта аср готик бош черковлари, рус черков меъморчилигининг энг яхши намуналари, Росси, Растрелли каби меъморлар яратган гўзал бинолар мустақил Ҳзбекистондаги географик мажмуалари, ўзларининг салобати, улуғворлиги билан кишини ҳайратда қолдиради. Шу нарсани алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки, улуғворлик туйғусига фақат миқёс ўлчови билан эришилмайди. Агар айрим обидалар (Бобил минораси, Минораи Калон, Миср пирамидалари ва ш. к.) ўзларининг миқёслари кўлами билан ҳайрон қолдирсалар, бшқа ўзининг алоҳида нафислиги, нозик ифодаси, ҳамоҳанглиги, юксак руҳланганлиги, атроф-муҳит билан узвий қўшилиб кетганлиги билан алоҳида аҳамият касб этган. (Гўри амир, Шоҳизинда, Ичан қалъа, Регистон майдони, Мир Араб мадрасаси, Исмоил Сомоний мақбараси, Чор Минор, Бола ҳовуз мачити ва б.) меъморчилик асарлари идрок этилганда инсонда ўзгача улуғворлик туйғуси вужудга келади. Санъатда улуғворлик фожеалилик билан кўпинча ёнма-ён туради ва намоён бўлади, сирасини айтганда, бу иики эстетик категория ўртасида ўзига хос диалектик алоқадорлик мавжуд бўлиб, унда умумийлик ва фарқли томонлари ҳам бордир. Навоий ва Шекспир асарлари, шошмақом гўзал меъморчилик обидалари бир вақтнинг ҳам улуғворлик, ҳам фожеалилик руҳи билан суғорилгандир. Бундан, албатта фожеалилик-улуғворлик, улуғворлик- фожеалиликдир деган хулоса чиқариб бўлмайди. Масалан, Самарқанднинг Регистон майдонидаги мадрасалар, шубҳасиз, улуғвор бўлишлари билан бирга ҳеч қандай фожеали ҳис қўзғатмайдилар. Шекспирнинг Макбет хоним

w w w . a r x i v . u z қиёфаси фожеали, лекин у ҳеч ҳам томошабинда улуғворлик туйғуси туғдирмайди. Санъатдаги улуғворлик бадиий мазмун ва шакл барча имкониятлари воситасида ифодаланади, лекин бунда ҳал қилувчи ролни ғоя ўйнайди. Муҳим аҳамиятли ғоя юксак руҳланган, муукаммал шаклнинг зарурлигини юзага келтириб, санъат асарининг буюклик даражасини белгилаб беради. Бу ҳолат ҳаётий ҳақиқатни қочишга эмас, унга хизмат қилишга даъват этади. Фожеалилик муаммоси ҳар доим фалсафий ва нафосатли тафаккур эътиборини ўзига жалб қилиб келган. Фожеалилик табиати тўғрисида фикр- мулоҳаза билдирмаган бирор бир мутафаккирни топиш амри маҳол бўлса керак, чунки фожеалиликда воқеий ҳаётнинг энг муҳим, чуқур зиддиятлари ва тўқнашувлари ҳаёт ва ўлим, озодлик ва зарурат, ақл ва туйғу, қонун ва бурч, шахсий ва ижтимоий томонлар намоён бўладилар. Санъатдаги фожеалилик ҳақида фикр юритганимизда санъатдаги фожеали оҳанглар, фожеалилик санъати ва ниҳоят фожеалилик-санъат тури каби муаммолар алоҳида мушоҳада қилиниши лозимдир. Деярли барча улкан ижодкорлар яратган асарларда фожеали оҳанглар мавжудлигини жуда кўп мисолларда кўриб чиқишимиз мумкин. Масалан, М. Шайхзоданинг «Жалолиддин Мангуберди» ва «Мирзо Улуғбек» асарларида фожеали оҳанглар бошдан охирига қадар сезилиб (эшитилиб) туради. Мазкур драмалар махсус фожеа асари сифатида яратилмаган бўлса ҳам, аслида, фожеали оҳанглар уларда устивор даражада ифодалангандир. Шайхзода каби ижодкор фожеалилик руҳида воқеликни идрок этишга мойилдир. Санъатнинг тури намоён бўладиган фожеалилик тўқнашувлар, қиёфалар, вазиятларни энг тўла ва чуқур бадиий инъикос этиш эҳтиёжидан келиб чиқади. Софокль фожеа асарлари, Шекспирникидан, Шекспир асарлари Расинникидан, Расинники Вишневскийникидан қанчалик фарқланмасин, улар ўртасида умумийлик бари-бир мавжуддир. ҳар қандай фожеа заминида алоҳида фожеали тўқнашув ётади ва унинг энг муҳим томони бўлиб кўламлик, ижтимоий аҳамиятлилик хизмат қилади.

w w w . a r x i v . u z Гегель фожеалиликни бекорга моҳиятли кучлар тўқнашувларининг натижаси сифатида таърифлаган эмасди, чунки бу тўқнашувлар курашининг қандай тугалланиши билан инсоният истиқболи, тақдири боғланиб кетган бўлади. Бу ҳол фожеанинг санъатнинг фалсафий жиҳатдан энг ҳажмли турига айлантирадики, унда ижодкорга ҳаётнинг инсониятни бутун тарихи давомида ҳаяжонлантирадиган туб масалаларни ўз олдига қўйиб, ҳал қилиш имкониятини беради. Фожеа қаҳрамони кўпинча ижобий тусда тасвирланади, у ўз даврининг ижобий орзу-умидлари, у ёки бу қирраларини ўзида мужассамлаштирган кучли, ёрқин, улуғвор шахсни намоён этади. Лекин фожеа тўқимасида бошқа турдаги қаҳрамонлар кам акс эттирилган бўлиб, Шекспирнинг Макбет ва Рияард Ш. Брехтнинг Кураж-онага ўхшаш қаҳрамонлари ўз тақдирлари билан томошабинда ўта зиддиятли ҳис-туйғулар қўзғайди. Улар содир қилаётган мудҳиш кирдикорлари қатъий норизилик, айрим вақтда ҳатто жирканиш ва даҳшат вужудга келтиради. Шунинг билан бирга уларга ачинасан киши, чунки қабиҳ, жирканч шароит таъсирига тушиб, улар ўзларидаги гўзал инсоний хислат-фазилатлардан ҳам бегоналашганлигини англайсан. Одатда фожеа мазмунида қаҳрамоннинг мавжуд шарт-шароитларни тубдан ўзгартиришга фаол интилиши намойиш этилади. Фожеа қаҳрамони бу ерда фожеали драматик ҳаракатнинг асосий субъекти сифатида амал қилади. Шунинг учун фожеа қаҳрамоннинг фаоллиги, ўз орзу-иродасини, ҳатто ўзини қурбон қилиб бўлса ҳам барқарор этишга интилиши унинг моҳиятли белгисини ташкил этади. Ҳз иродасини ўрнатишга интилишида у тарихий имкониятсизлик билан тўқнашиб, худди мана шу тўқнашув, мазкур тарихий шароитларда ечимсиз қолиб, фожеани юзага келтиради. Юксак фожеа қаҳрамоннинг машаққатли азоб-уқубатлари билан боғланган бўлсада, кўпинча асар унинг ҳалокати билан тугаллансада, бари-бир қайғу ва маюслик эмас, балки яшаш ва кураш истаги, бу курашда ўқувчи ва томошабинда ўзининг ҳалок бўлишини билиб турган инсон учун ғурур туйғуси қўзғалади. Инсон улуғворлигини тараннум этиш ҳаммадан ҳам кўпроқ ва ёрқинроқ

w w w . a r x i v . u z санъатнинг фожеа турида ифода топгандир. Фожеавийлик санъатда ранг- баранг услубларда талқин этилиши мумкин. Бу ҳол бу жанрга хос умумий хусусиятларин инкор этмайди. Фожеа услубининг умумий белгилари қаторига кенг умумлаштиришларга интилиш, ақлий мазмун бойлиги, соддалик ва яхлитлик, ҳаяжон ва эҳтиросларнинг юксаклиги кабилар киради. Фожеа тарихий даврнинг бурилиш пайтларида, эски ижтимоий алоқалар ва муносабатлар барбод бўлиб, эски сиёсий қарашлар, эстетик ва аҳлоқий ақида- қоидалар машаққатли қайта баҳоланаётган шароитларда равнақ топади. Фожеанинг тарихий шакли-қадимги дунё фожеаси (Эсхил, Софокл, Эврипид) эски патриархил тартиботлар емирилиб, тарихда биринчи синфий жамият ўрнатилиши жараёнида вужудга келди. Унга хос бўлган «қисмат оҳанги» табиий ва ижтимоий қонунлар ҳақидаги тасавурларни акс эттирди. қадимги дунё одамлари тасаввурларида инсоннинг қудратли «қисмат» олдиндан белгилаб қўйган бало-офатлари билан тўқнашуви уни муқаррар тарзда ҳалокатга олиб келади. Лекин қадимги фожеа асарларида ифода топган фожеали инъикос этиш қисматнинг тақдир устидан ҳукмронлигини англатмайди. Юнонлар инсоннинг азоб-уқубатлари учун маъсулиятни унинг ўзига юклаб, катта мардликка журъат этдилар. Зеро азоб-уқубатларнинг туб сабаблари инсон иродаси ва имконияти чегарасидан ташқарида эканлигини яхши сезган бўлсалар керак. қисмат билан тақдир инсондан кучли деб уқтирган ҳолда, юнон фожеавий санъати томошабинни унга тан беришга эмас, балки у билан курашишга чақиради. Ҳрта асрларда ғарб христиан мафкураси фожеа руҳига бутунлай қарши курашган бўлиб, бу даврда бирор-бир арзийдиган бу тур асари яратилмаганлигини биламиз. Ваҳоланки, бу даврдаги одамларнинг машаққатлари ва азоб-уқубатлари аввалгидан кам эмас эди. Азоб-уғубатларни гуноҳлар учун жазо ва инсониятнинг абадий насибаси деб эълон қилган христианлик аслида фожеани ҳам «таъқиқлаб қўйган» эди. Фожеанинг равнақи Уйғониш даврида бошланган бўлиб, бу вақтда абадий ва қуламайдиган кўринган феодал муносабатлар замини емирила бошлаган

w w w . a r x i v . u z эди. Инсонга, ҳис-туйғули воқеаларга менсимай қараш ўрнига инсонни улуғлаш, унинг чексиз имкониятларини куйлаш инсонпарварлик фалсафаси қарор топди. Уйғониш даври фожеаси энди янги тарихий вазиятни, қадимгига нисбатан бошқа шахс мавқеини ифодалайди. Агар қадимги фожеада шахс ҳали ўзини жамиятдан ажратмаган ва шунинг учун у ёки бу аҳлоқий ғоя намоёндаси сифатида амал қилган бўлса, энди Уйғониш даври фожеасида шихсий эҳтирос ва ирода бош оҳанг сифатида жаранглайди. Тарки дунё азобидан, ўрта аср табақавий чекланганлигидан озод бўлган инсон ўз иродасини, ўзлигини ўрнатишга унга ҳали ҳам қарши турган воқелик билан тўқнашади, ьошқа одамларнинг орзува интилишлари билан муқаррар курашга киришади. Бу ерда қисмат ва тақдирга энди ўрин қолмайди, фожеа манбаи-инсоннинг ўзи, унинг ер куррасидаги ҳаёти, ўз мақсади сари интилаётган одамлар тўқнашуви, улар бошқаларга ва ўзларига нисбатан содир қиладиган ёвузликлардир. Шундай зиддиятли қарама-қаршиликларга бой Уйғониш даври фожеаси ўзининг энг тўла ва бадиий қудратли ифодасини Шекспир ижодида топди. Шекспирда фожеалилик бутун ҳаётни, ижтимоий алоқалар ва муносабатларни қамраб олади, лекин уларнинг барчасида инсон шахси тўлақонли равишда ифодаланади. Шекспир феодал тартиботларни инкор этиш билан бирга туғилиб келаётган тузумнинг ғайриинсоний табиатини ҳам фаҳмлаб олган кўринади. Унда фожеалилик бир томондан Уйғониш даврининг ёрқин инсонпарвар орзулари, феодал аҳлоқ қоидалари билан, иккинчи томондан «ёғли аср» билан тўқнашув натижасида, бошқача қилиб айтганда, Ҳрта аср ваҳшийлиги ва буржуа йиртқичлиги қотишмаси тўқнашувлари натижасида вужудга келади. Шекспир ўзининг фожеавий асарларида кучли, жасоратли, ғурурли, эркин инсон тимсолини барқарор ўрнатади. Инсон ўз шахси эркинлигини ўрнатиш мумкинлигига ишонади ва унинг янглишиши мана шунда намоён бўлади. Шекспир ўз қаҳрамонларининг ўзлигини сақлашга, ўз озодлигини инсон

w w w . a r x i v . u z руҳини синдириб ҳалокатга судраётган тузум шароитида ўрнатишга интилишини улкан кучи билан намоён қилади. Шекспирнинг бошқа барча фожеали қаҳрамонлари орасида ҳамлет ажралиб туради. Бошқалари Брут бундан мустасно яхлит табиатли, ўз ишининг ҳақлиги ва ҳатти-ҳаракатларининг ҳуқуқли эканлигига қаттиқ ишониб, ўз мағлубиятларини фожеали руҳ билан қабул қиладилар. ҳамлет бўлса ўзининг ҳалокатга маҳкумлигини била туриб, бари бир охиригача бориш учун ҳеч нарсадан қайтмайди. «ҳамлет» фожеасида эса қарама-қарши кучлар тўқнашуви ташқи муҳитдан қаҳрамоннинг ички дунёсига ўтказилган. Бу ерда Шекспир саҳнада бир неча аср кейин кенг ўрин эгаллаган ақлий- руҳий драмага йўл очиб беганлигини кўрамиз. «ҳамлет»нинг абадий, мангу сир-аҳамияти, унинг сўнмас кучи ва таъсирчанлиги ундаги маънавий-руҳий ҳамда фалсафий бойликнинг воқеликнинг ижодий-яхлит идрок қилиш билан қайтарилмас даражада қўшилиб кетганлигидадир. ҳамлет-инсонпарвар мутафаккир ва айни вақтда дадил ҳамда қўрқмас жангчиҳамдир. Тўғри, у фикр-мулоҳазаларга кўп вақт сарфлайди ва сусткашлик қилади. Лекин бу ҳол унда табиати юмшоқлигидан эмас, балки Клавдийнинг ўлдирилиши билан ўша вақтда ечими топилмайдиган «майиб асрни тўғрилаш» вазифасини бажаролмаслигига ақли етганлигидан вужудга келади. Унинг аҳлоқий ғалабаси-бу қўрқмас инсон тафаккурининг ғалабасидир, гарчанд у қаҳрамоннинг ўлими эвазига эришилган бўлса ҳам, буюк сабоқ ва келажак авлодларга васият сифатида идрок қилинади. Шекспир яратган бадиий қиёфалар фақат кенг кўламли ва аниқ-бутунгина бўлмай, балки ҳаракатчан ва таъсирчанҳамдир. ҳамлет бу қатордан мустасно бўлаолмайди, чунки зўр бериб абадий саволларга жавоб излаётган тафаккур бевосита амал қилаётган хулқ-атвордан кам ҳаракатчан ва кам таъсирчан бўлиши мумкин эмасдир. Ч. Айтматовнинг «Кунда» романини ҳам фожеа асари дейишимиз мумкин, чунки унинг асосий бадиий оҳанги, ундаги эҳтиросли тўқнашувлар руҳи, улкан ҳиссий таъсир кучи, қаҳрамонларининг тақдири жиҳатларидан ўта

w w w . a r x i v . u z фожеали матнга эгадир. Бу роман-фожеада давримизда кенг томир ёйган ижтимоий, аҳлоқий, экологик муаммолар чуқур қўйиган бўлиб, шу туфайли бу асар кутилаётган фожеадан огоҳлантирувчи қудратли бонг овозидай жаранглайди. Гуржистон кинорежиссёри Т. Абуладзенинг бутун бадиий ижоди юксак фожеавийлик руҳи билан суғорилгандир. Айниқса, унинг кино учлиги-«Илтижо», «Истаклар шажараси», «Тавба» фильмларида тарихий аниқлик ва сиёсий кескинлик муаммоларини четлаб ўтилган ҳолда Абуладзе ўзига хос, кўпроқ шартли-ғаройиб шакллар билан ҳаёт ва ўлим, эзгулик ва ёвузлик, ҳалоллик ва шармандалик, содиқлик ва вафосизлик каби инсониятнинг бутун тараққиёти барча босқичларида бошни қотириб, ташвишлантириб келаётган абадий туб ҳаёт муаммоларини фожеали томонлари билан яхлит бирликда ифодалай олган. Фожеа санъати инсониятнинг доимий ҳамроҳи, умр йўлдоши бўлиши мумкин деган илмий тахминлар бир талай, анчагина, чунки у ўз орзуларини рўёбга чиқариш учун интилиши, кураши доимо объектив тарихий зарурият билан тўқнашади, инсоният тараққиётининг у ёки бу босқичда унинг муқаррар тарзда имкониятлари тарихий чекланганлиги санъатда фожеали оҳанглар тўғилишига битмас-туганмас замин вазифасини ўтайди. Лекин шуни ҳам илова қилиб қўйиш зарурки, чин фожеа асари яратиш камдан-кам ижодкорга насиб қиладиган нодир қобилият маҳсулидир. У фожеа ижодкоридан фалсафий чуқур, кўлами кенг тафаккурни, ўзидан «Асрнинг барча ҳолати»(Гегель) ни чиғриғидан ўтказишга қобил шахс эҳтиросларининг юксаклиги билан чамбарчас боғлашни талаб этади, бу эса ҳар қандай ижодкорнинг ҳам қўлидан келавермайди. Кулгилилик. Инсонннинг дунё-воқеа-ҳодисаларига ўзига хос муносабатларидан бири-дунёга кулгили нигоҳ билан қарашдир. Бундай қарашни мавжуд воқелик ва унинг беўхшов томонлари тўлдиради. Барча тадқиқотчилар бир овоздан кулгилилик категориясининг мураккаблиги ва уни тушунчалар системасини англаб, инъикос этиш жуда

w w w . a r x i v . u z қийинлигидан нолийдилар ва огоҳлантирадилар. Масала шундаки, кулги қўзғайдиган ҳодисаларнинг бениҳоят кўплиги, энг муҳими, кулгилилик кўлами ҳамда чегарасининг ўта ҳаракатчан, қўнимсиз, ўзгарувчан бўлиши натижасида нима, қачин, қаерда, қандай шароитда кулги қўзғайдию, нима, қачон, қаерда, қандай шароитда кулгини тўхтатади ёки умуман гулгига олиб келмайди деган саволга бир мазмунда жавоб топиб бўлмайди. Кулгилилик таърифига, илмий тушунчасига нисбатан ишлаб чиқилган нуқтаи нажарлар, фикр-мулоҳазаларнинг ўта хилма-хиллиги, ранго-ранглиги шундан келиб чиққандир. Кулгилиликка нисбатан мавжуд бўлган қарашларнинг хилма- хиллиги, табиийки, нафақат нарса, ҳодиса билан боғланибгина қолмай, балки унинг ижтимоий алоқадорлиги, гўзаллик ва кулгилилик тушунчаларининг у ёки бу талқини билан боғланганлигидир. Кулгилилик тушунчаси талқинининг ҳар бири одатдагидек ўзининг аниқ, оқил мағзига эга бўлади, кулгилиликка ҳақиқатда ҳам хос бўлган баъзи томонларини очиб беради, лекин шу билан бирга бир томонламалик касалига учраб, кулгилиликнинг қандайдир бир томонинни бўрттириб, ҳаддан ташқари ошириб юборадида кейин уни кулгилиликнинг мутлоққоидасига айлантиришади. Кулгилилилк бошқа нафосатли ҳодисалар снгари фақат объектив томонга эга бўлмай, субъектив томонларни ҳам ўзида бирлаштиради. Кулгилиликнинг субъектив томони-кенг маънодаги ҳазил (юмор) туйғусидир. (Мольер ҳазил туйғусини инсонни ҳайвондан ажратиб турадиган хусусияти деб атаган эди.) Кулгилиликнинг субъектив томони бўлган ҳазил туйғуси шахснинг табиий ва эркин, бевосита идрок этиш натижасида хилма-хил кулгили беўхшовликларни кўриб, англаб, уларга кулги билан жавоб бериш қобилияти ифодасидир. ҳазил туйғуси жуда мураккаб ақлий туйғу бўлиб, унда шахс ўзининг бутун борлиғи билан намоён бўлади, унинг ҳис-туйғу ва ақл маданияти, орзу-умидлари матни ва табиати намойиш этилади. Халқ орасида кенг тарқалган: «Дўстларинг кимлигини менга айтсанг, сенинг кимлигингни мен айтиб бераман» нақлига қиёс қилиб, бу ерда биз ҳам: «Нима ҳақда

w w w . a r x i v . u z кулаётганингни менга айтсанг, сенинг кимлигингни мен айтаман» дейишимиз мумкин бўлар эди. Кулги у ёки бу даражада ўз манбаи ва ўз намоёндаси билан бирга яхлит бирликни ташкил этади. Инсоннинг турли сабаларга кўра кулгиси қистайди. Масалан, тўйимли ва мазали овқатланишдан роҳатланиб куладиган одамлар ҳам учрайди: чунки бундай одамлар учун кулги ҳаётни соф физиологик- жисмоний идрок этиш ифодаси бўлиб хизмат қилади. Бевосита кулгилилик билан боғлиқ бўлган кулги масаласига шуни айтишимиз керакки, у бирор бир ҳодисанинг, биринчи навбатда, инсоннинг ташқи кўриниши билан унинг асл моҳияти ўртасидаги номувофиқлик зиддияти, бошқача айтганда, амалдаги воқелик билан юксак эстетик орзуларга мос келиши керак бўлган воқелик ўртасидаги муҳим тафовутлар, беўхшовликлар, келишмовчиликларни табиий англаш натижасида вужудга келади. Баъзи-бир одамлар ўзининг пасткаш, жоҳил, лоқайд, худбин моҳиятини ташқи виқор, олифталик, такаббурлик билан «безаб» кўрсатмоқчи бўлади. Бундай одамларни учратганда ҳам кулиш, ҳам қувониш мумкин. Кулишимиз манбаи бўлиб бу одамлаги моҳият билан кўриниш ўртасидаги беўхшовлик бўлса, қувонишимиз сабаби мазкур ҳақиқатни англашимиздан, ҳақиқатни ёлғондан ажратиш қобилиятимиз мавжудлигини келиб чиқади. Бу нисбатнинг яна бир (ўзига хос кулгили) томони шундаки, бизнинг қувончимизга «соғлом» худбинлик ҳисси ҳам қўшилиб кетиши мумкин, чунки биз мазкур одамнинг асл моҳиятини англаш қобилиятимиз билан маънавий-инсоний жиҳатдан у одамдан юқори туриш ўйига ҳам келишимиз бизга ёқади. Кулги шу тариқа инсонни руҳан кўтаради, унга инсоний ғурур туйғуси бағишлайди. қўрқув билан кулги бир-бирига ўта қарама-қарши тушунчалар бўлиб, агар инсон ярамас ва ҳунук ҳодисалар устидан кулишга ўрганиб олса, у бу иллатлардан қўрқишни тарк этади ва улар билан курашга бел боғлайди. Кулги ўз табиати жиҳатидан демократик мазмунга эга бўлиб, барча одамларни бир-бирига қовуштириб бараварлаштиради, чунки кулишаётган одамлар ўзаро тенглашадилар. Кулги эскилик билан курашнинг омилкор

w w w . a r x i v . u z воситасигина бўлиб қолмай, балки инсоннинг куч-қудрати ва озодлиги тимсоли ҳамдир. Кулги беқиёс ранго-ранглик, хилма-хил қирраларга эга бўлиб, майин, рағбатлантирувчи, ҳушфеъл ҳазил туйғусидан тортиб, то аёвсиз аччиқ истеҳзогача бўлган кенг доирада амал қилади. Кулгилилик ўзининг барча хилма-хил кўринишлари бойлиги билан санъатнинг меъморчиликдан бошқа деярли ҳамма турларида намоён бўлади, лекин ўзининг энг тўла бўлган эстетик ифодасини комедияда топади. Комедия мавзуини ҳаётдаги ва инсондаги беўхшовликлар, номутаносибликдан олади. Кулгилиликнинг намоён бўлиш шакллари хилма- хиллиги уларнинг санъатда хилма-хил тарзда акс этишларини келтириб чиқаради. Комедия асарлари турларининг хилма-хиллиги, ранго-ранглиги мана шундан келиб чиқади. Комедия билан кулги эгизаклардек бир-биридан ажрамайдиган тушунчалардир. Кулги комедияда тасвирланаётган воқеа-ҳодисалар моҳиятини очиб беришнинг ҳал қилувчи воситаси, тасвирланаётган объектга нисбатан эстетик баҳолашнинг ва муаллиф муносабати ифодасининг асосий шакли бўлиб хизмат қилади. Комедия санъатида кулгини асосий эстетик восита қилиб ишга солиш унинг ижтимоий аҳамиятлилигини пасайтирмайди, чунки кулги дунёнинг баркамол эмаслигини таъкидлаб қолмасдан, балки уни қайта қуриб янгилашни ҳам кўзда тутади. Кулгининғ комедияда ўйнайдиган махсус роли кўп жиҳатлардан унинг ўзига хос ижтимоий бурч-вазифаларида ифода топади. Комедия, биринчи навбатда, бадиий танқид ва ўз-ўзини танқид қилишнинг ўзига хос шаклидир. Комедияларнинг асосан танқидий йўналганлигини кўпинча ўта соддалаштириб, комедия ёмон ҳулқ, ёмон одам, ёмон ҳодисаларни тўғридан- тўғри, бевосита тузатишга, яхшилашга олиб келади деб тушунадилар ва тушунтирадилар. Объектив кулгилилик кулги қуроли бевосита ўзларига қарши қаратилган одамларга, улар фаҳм-фаросатига етиб бормаслиги ҳақида гапирганида Лессинг ҳақ фикрни айтгани шубҳасиздир. Комедиянинг бош вазифаси

w w w . a r x i v . u z утилитар-маиший моҳияти эмас, балки эстетик йўналишдадир, яъни комедия ахлоқ-одобдан сабоқ бериб қолмай, ҳаётдаги кулгулиликни илғаб олишдаги қобилятини ўстиради, одамларда ҳазил туйғуси каби қимматбаҳо фазилатни ҳам ривожлантиради. Комедия асарларининг буюк ижодкорлари нафосатли баҳоларининг аниқлиги ва тўғрилиги билан ажралиб турадилар. Улар ҳеч маҳал аччиқ, савағич, истеҳзоли кулгини фақат майин ҳазил ва мурувватли табассумга лойиқ ҳодисаларга нисбатан ишлатмаганлар ва аксинча, аёвсиз кескин қораланиши лозим бўлган ҳодисаларни тасвирлаётганларида майин ҳазил ва мурувватли табассумдан бутунлай юз ўгирганлар. Кулгилининг бадиий шакллари орасида масҳара (сатира) алоҳида ўринга эга. Умумэстетик маънода масҳара воқеликни бадиий тасвирлаш тури бўлиб, унда ҳаётнинг салбий ҳодисалари устидан кулиш-бундай ҳодисалар асосида юксак инсоннинг орзуларига зид эканлигини бўрттириб кўрсатиш мақсади ётади. Масҳара санъати ҳар хил кўринишларда намоён бўлиши мумкин. Унга лирика ҳам, эпос ҳам, драма ҳам ёт эмас. Шунинг билан бирга ифода кучининг ўзига хос мақсадлари ва воситалари билан фарқланадиган санъатнинг ўзига хос алоҳида турини ташкил қилади. Масҳара марказида доим ҳаётнинг салбий воқеа-ҳодисалари жойлашган бўлиб, бутун фош қилиш кучи уларга қарши қаратилган бўлади. Шунинг учун комедия санъатига хос танқидийлик йўналганлик масҳарада энг тўла ва энг аниқ ифода топади. Масҳарага асосан кулги фош қилади, лекин у бу ерда қаҳр-ғазабдан ажралмаган ҳолда намоён бўлади. Масҳара энг ҳажмли комедия турларидандир. Атоқли санъаткорлар Петроний, Ювенал, Свифт, Гоголь, Сольтиков-Шгедрин, Булгаков ва бошқаларнинг асарларида масҳара умумбашарий муаммоларни кўтариш даражасига чиқади ва бу томондан фожиа билан яқинлашади. Ҳз мақсадига эришиш йўлида у воқеликни англашнинг барча эстетик шаклларидан фойдаланди ва биринчи навбатда, кулгилининг барча туслари-зардали ҳазил туйғуси, аччиқ киноя, нозик ҳазил туйуси кабилан ишга солинади. Масҳара

w w w . a r x i v . u z енгиллик, ўткир фикрлилик ва ҳазилдан истисно бўлмай, улар билан қўшилиб кетган ҳолда фош қилиш бурчини оғишмай амалга ошираверади. Масҳара бадиий умумлаштиришнинг алоҳида тури сифатида мумкин қадар кенг мушоҳадаларга этилади. Шу боисдан масҳара объекти бўлган кимсалар гоҳида йирик рамзий умумлашмалар даражасига кўтарилади. Бекорга биз гап орасида Тартюф, қори Ишкамба, Хлестаков, Иудушкалар номини қистириб ўтмаймиз, чунки бу ҳолларда устида гап бораётган одамнинг уларга ўхшаган хислатлари борлигига ишора қилиб, узоқ вақт ижтимоий ҳаётда ўз мавқеини сақлашга қодир бўлган табақалар қиёфаларини масхараомуз умумлаштиришга уринган бўламиз. Масхара мазмунининг хусусияти унинг муболаға (гипербола) ва ғаройибот ҳажви (гротеск) каби кескин бўрттириш воситаларидан келиб чиқади. Бугунги кунда масхара керак бўлмай қолди ёки у ўзининг аёвсиз, муросасиз, ўткир айбловчи, фош қилувчи йўналишидан «майин масхара», «юмшоқ масхара», «мурувватли масхара» йўналишига ўтиб амал қилаверсин деган фикр-мулоҳазалар кенг тарқалгандир. Лекин масхара ўткирлиги ва аёвсизлиги улоқтириб ташланса, унда унинг жони ҳам бирга чиқиб кетади ҳамда унинг ҳеч кимга кераги бўлмай қолади. Жамият ривожланиб бориши жараёнида масхара кулгисининг объекти билан бирга унинг субъекти ҳам ўзгариб боради. ҳозирги даврда умуминсоний мақсад-манфаатларнинг устиворлиги умуминсоний қадриятлар воситасида жаҳон халқлари ҳаётидан тобора мустаҳкам ўрин эгаллаб бораётган экан, инсониятнинг мана шу бош тараққиёт йўлини тўсадиган барча чирик, эскириб қолган, қотиб қолган нарсалар, воқеа-ҳодисалар, одамларнинг ўткир ва ҳаётчан масхара объекти бўлиб қолаверади десак, бу соҳада ижод қилаётган ёзувчи, мусаввир, драматург, шоирларга-масхара яратувчиларга ҳам эҳтиёж катта бўлади. Кулгили санъат турлари ва хиллари орасида ҳазил туйғуси (юмор) ҳам алоҳида ўринга эга. Унинг иштирокисиз бирор-бир кулгилилик тури амал қила олмайди, у энг буюк қадрият сифатини ташкил этиб, унга мойиллик кўрсатган одамлар, одатда, барча улуғворлик, аҳлоқлилик, олижаноблилик

w w w . a r x i v . u z ҳис-туйғуларининг нақадар буюк ва қадрли фазилатлар эканлигини ҳам чуқур анлайдилар. ҳаёт икир-чикирлари, камчиликларини танқид қилаётган ижодкор ҳазил туйғусининг юксак сифат даражасида намоён бўлиши ҳамда шахс маънавий юксаклигининг кўрсаткичи деб инсоннинг нуқсонлар, кулгили томонларини фақат бошқалардагина эмас, балки ўзида ҳам топа билиш ва кўра билиш қобилиятини кўрсатади. ҳазил туйғуси ўзида танқид билан ўз-ўзини танқидни узвий боғлайди. У воқеликка ҳиссий муносабатнинг алоҳида шакли сифатида масхарали комедия асарининг таркибий қисми ва ифода воситаси бурчини ҳам адо этиши мумкин. ҳазил туйғуси ва воқеликка масхарали муносабат-бу кулгилиликнинг ҳар хил шаклларидир. Лекин ҳазил ҳам ижтимоий-кулгили ҳаёт томонларини масхара кулгисидан кам бўлмаган даражада очиб беришга қодирдир. Фақат бунда ҳазил объекти ғазаблик қоралашдан кўра кўпроқ ачиниш, йўқ қилиб юборишдан кўра кўпроқ ёрдам кўрсатиш объектига айланади. Шекспир, Лопе де Вега, Чехов каби ёзувчиларнинг комедия асарларида ҳазил туйғуси масхара кулгисидан устун даражада ифодаланган, лекин шунга қарамай, уларнинг ҳазили ўткир кучга эга. Комедияга инкор қилиш, танқид этиш орқали эзгулик, яхшиликни қарор топтиришда хизмат қилади. Арастунинг биз юқорида келтирган комедия энг тубан одамларни ўз тасвир объекти қилиб белгилаши ҳақидаги фикри тарихий чекланганлик табиатига эгадир. қадимги юнонлар Арастунинг заҳарли, аччиқ масхаралари билан бир қаторда ўз матни марказида кулгили ниқоблар шовқин-суронлар билан ўраь олинган, ажойиб-ғаройиб ёш йигитчалар жойлашритилган Менандр комедияларини ҳам севиб томоша қилар эдилар. Шекспир комедиялари ҳам кўпроқ ижобий қарор топтириш табиатига эга бўлиб, масхара уларда кўмакчи вазифаларини бажаради. Шекспир асарларида кулгилилик одамларнинг оддий табиий заифликлари-камчиликларини ниҳоят даражада муболаға қилиш орқали келтириб чиқарилган ҳис-туйғулари намунаси эди.

w w w . a r x i v . u z Шекспир кулгисининг ҳаётбахш руҳини халқ байрамлари, томошалари, йиғинларининг ўйин-кулги ҳукмрон бўлган хислатларидан илдиз отган ҳосила сифатида қарсак янглишмаган бўламиз, чунки унинг комедияларидаги ҳазил ва масхара уйғунлиги аслида асоратдан бўшатилган ижодий кучларнинг мавж уриш ўйинининг ифодасидир. Шекспир комедияларининг марказида инсонни улуғлайдиган, табиий ва соғлом туйғу билан тўлган севги туради. Уларнинг кўпчилигидаги кулгилилик инсон табиатини бузадиган шартлилик, расм-одатлар устидан севги ғалабаси мавзуи асосига қурилгандир. Мана шу муносабат билан истиқлол йўлида амал қилаётган ўзбек комедия санъати учун Шекспир бадиий анъаналарининг аҳамияти беқиёсдир. ҳақли равишда кулгининг фош этувчи ролини таъкидлар эканмиз, унинг кам аҳамиятли бўлмаган бошқа қирралари тарбияловчи кулги, кўнгилни юмшатадиган ва бўшатадиган кулги, ачиниш ва меҳр-шафқат кўрсатиш кулгиси, ҳаётбахш ва дўстона кулги кўринишлари мавжуд эканлигини унутмаслигимиз керак. Кулгилиликнинг барча шакллари улар қанчалик эркин намоён бўлиш имкониятларига эга бўлиб борсалар, шунчалик кўп аҳамият касб этадилар. Ривожланган ҳазил туйғуси, ҳаётнинг кулгили томонларини нозик илғаб олиш ва фаҳмлаш қобилияти ривожи борган сари шахснинг маънавий-руҳий соғломлиги ҳамда баркамоллиги кўрсаткичи бўлиб бораверади. Адабиётлар : Муҳаммад Тоқи Жаъфарий. Санъат ва гўзаллик Ислом нуқтаи- назарида( форс тилида).-Теҳрон. 1987. -Б.185. Аврелий Марк. Наедине с собой.-Ростов на-Дону.: Рос товское книжное издательство. 1991.-Б. 176.

w w w . a r x i v . u z Арзуманян С.С. Эстетические организация предметной средў.-Ереван. Издания Академ. наук Арм. ССР. 1988.-Б. 118. Бёрк Эдмунд. Философское исследования о происхожде ние наших людей возвўшенного и пре красного.-М.: Искусство. 1979.-Б. 237 Бухорий Имом Исмоил. Ҳадис: 4 китоб.-Т.: Қомуслар Бош таҳририяти.1997. 2-китоб.-Б. 200. Гадамер Ганс. Актуальность прекрасного.-М.: Искусство. 1991.-Б. 367. Крутоус В.П. Категории прекрасного и эстетический идеал. М.: Издательство МГУ. 1985. Б.168. Курбанмамадов А. Эстетическое доктрина суфизма. Ду шанбе.:-Дониш. 1987.-Б. 108. Мартўнов В.Ф. Философия красотў.-Минск.: Тетра Системс. 1999.-Б. 336. Махмудов Т. Эстетика и духовнўе ценности.-Т.: Главная редакция издательско-полиграфического концерна «Шарк». 1993. –Б. 286. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар (Олий таълим муассасалари учун қўлланма).-Т.: Янги аср авлоди. 2001.-Б. 222. Румий Жалолиддин. Ичингдаги ичингдадир.-Т.: Ёзувчи. 1997.-Б. 192. Фрейд Зигмунд. Психология бессознательного.- М.: Просвешения. 1990.- Б. 448. Фром Эрих. Душа человека.-М.: Республика. 1992. -Б. 430. Хогарт Уильям. Анализ красотў.-Л.: Художник. 1987.-Б. 350. Цай А.В. Материальная культура в свете современной эстетики.-Т.: Фан. 1994.-Б. 204. Чўлпон. Асарлар: 3 жилдлик. (О.Шарафуддинов таҳрири остида).-Т.: Ғ. Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. 1994. 1-жилд.-Б. 448. Шиллер Ф. Собрание сочинений: в 7 т.-М.: Гос. изд. Художественного литература. 1957. Т.6.-Б. 792. Эстетическое вўразительность города.-М.: Наука. 1986. –Б. 159.

w w w . a r x i v . u z Юсупов Э. Миллий ғоя ва мафкура: моҳияти, ижтимоий-тарихий илдизлари, аҳамияти.-Шўмкент.: Марказий Венс иқтисод ва ҳуқуқ институти. 2001.-Б. 97. Ҳайём Умар. Наврўзнома.-Т.: Меҳнат. 1990.-Б. 76. Сартр Жан Поль. Экзистенциализм тўғрисида .ҒҒЖаҳон адабиёти. 1995. № 5. Шеров А. Тасаввуф, Ғаззолий ва гўзаллик фалсафаси. ҒҒСоғлом авлод учун. 2002. №2 (70). 21 б. Умаров Э. Эстетика. Тошкент. Ўзбекистон.1995 й. Эстетика. Словар. Москва.1989 й. Гулўга А.В. Принципў эстетики. М.: Политиздат. 1987.

Похожие

Нафосатшуносликнинг муштарак мезоний тушунчалари

Нафосатшуносликнинг муштарак мезоний тушунчалари

Ахлокшуносликнинг асосий мезоний тушунчалари, ахлокий тамойиллар ва меъёрлар

Ахлокшуносликнинг асосий мезоний тушунчалари, ахлокий тамойиллар ва меъёрлар

Нафосатшуносликнинг тадқиқот доираси, мақсади ва вазифалари