Nafosatli tarbiya - Философия - Рефераты

Nafosatli tarbiya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

120 KB

w w w . a r x i v . u z Reja: 1. Badiiy hamda nafosatli idrok э tish tushunchasi; san’at asarini xissiy va aqliy idrok qilish masalasi. 2. Nafosatli tarbiyaning mohiyati, maqsadi va vazifalari. 3. San’at-zamonaviy komil insonning nafosatli jihatdan tarbiyalashning muhim vositasi sifatida. 4. Nafosatli tarbiyaning zamonaviy omillari va vositalari.

w w w . a r x i v . u z 1. Idrok mazmun kengqamrovli tushuncha bo’lib, mavjud barcha sohalarga dahldor sanaladi. Idrok o’z navbatida narsalarning o’ziga xos xususiyatlarini tafakkur orqali talqin эtishda hamda turli xil munosabatlarni o’rganishda insonga ko’mak beradi. Shuningdek, idrok jarayonining to’g’ri shakllanishi aqliy taraqqiyotning asosiy omili hamdir. Bir so’z bilan aytganda, idrok-predmet va hodisalarning yaxlit qiyofasini aks эttirib, u voqelikni inson sezgi a’zolarining ta’siri orqali belgilovchilik va boshqaruvchilik imkoniyatlarini namoyon qiladi. Mazkur mulohaza idrok borasidagi umumiy fikrni ifodalasada, idrok hususiy ko’rinishda har bir sohada o’ziga xos tarzda namoyon bo’ladi. Biroq, idrok obrazlarni tashqi olamdan oddiy nusha sifatida ko’chirmaydi, balki izlanuvchanlik, faol harakatlar natijasida yuzaga keladi. Zero, axloqiy idrok ham, ijtimoiy idrok ham, falsafiy idrok ham, biologik idrok ham, ruhiy idrok ham va shu singari idrok ishtirok qiladigan sohalar o’zlarining tadqiqot doiralaridan turib voqelikka munosabat bildiradilar. Inchunun, badiiy idrok ham ijod jarayonlarida namoyon bo’la boradi. Moddiy buyumlarni idrok эtishdan farqli o’laroq, badiiy idrok jarayonlari o’ta talabchanligi bilan ajralib turadi. Negaki, yuqorida ta’kidlanganidek, badiiy idrok ijodiy jarayon bilan bog’liq tarzda namoyon bo’lib boradi. Mabodo ijod jarayoni to’xtasa, badiiy idrok ham shu onda yakun topadi. Yohud sodda qilib aytganda, kitobxon badiiy asarni o’qib tugallagandan so’ng uning ushbu mavzuni idrok эtishga bo’lgan keyingi xolati ham tugallanadi. Kitobxon эndi boshqa bir badiiy jarayonni idrok эtishga «tayyorgarlik» ko’radi. Avvalgi asarda olgan taassurotlarini yangi asardagi mavjud voqealar tafsilotiga qo’llamaydi. Zero, «O’tgan kunlar» romanidagi voqealar tafsiloti «Shaytanat»dagi voqealar tafsilotiga mutlaqo mos kelmaydi. Badiiy ijodni idrok эtish shu jihati bilan moddiy narsalarni idrok эtishdan farqlanadi. Holbuki, moddiy predmet aksariyat xollarda o’zgarmas va ayni paytda kishida doimo bir xil taassurot qoldiradi. Badiiy asarni badiiy tarzda idrok эtish natijasida inson voqelikka teran ko’z bilan nazar tashlashga, mavjud muammolarni nozik tuyg’ular yordamida hal эtishga harakat qiladi.

w w w . a r x i v . u z Shuningdek, badiiy idrok favqulodda o’zgaruvchan xususiyatga эga bo’lib, u hech qachon bir joyda to’xtab qolmaydi. Bunday xolatni badiiy asarni qayta o’qish jarayonida kuzatish mumkin. Masalan, Tohir Malikning «Shaytanat» qissasini oladigan bo’lsak, undagi Asadbek obrazi kishilar tasavvurida ham ijobiy ham salbiy qahramon sifatida gavdalanadi. Shunga ko’ra, ayrim toifa o’quvchilar Asadbekning qilmishlarini qoralasalar, boshqa bir kitobxonlar uning «marhamatini» yaxshilikka yo’yadilar. Эng ajablanarlisi shundaki, u qahramonlarni salbiy yoki ijobiylikka ajratishga hech kim to’sqinlik qilmaydi, aksincha, kitobxon ularni badiiy idrok qobiliyatlariga ko’ra farqlaydi. Chunonchi, badiiy idrok ijod jarayonining baxolash me’zoni va ayni paytda ijodiy jarayonga ko’mak beruvchidir. Chunki ijodkor badiiy asarni yaratishdan avval o’z oldiga asar voqealarining tafsilotini kallasida pishitib boradi va ularni muayyan rejaga soladi. Mazkur jarayon boshlangandan so’ng ijodkor o’zining iste’dodini ishga solib asar qahramonlariga «jon» kirgizishga harakat qiladi Agarda ijodkor mazkur jarayonda ojizlik qilsa yohud voqealar echimini badiiy qiyofalar bilan tasvirlay olmasa, bu asar kitobxonning nazaridan chetda qolib ketadi. Shuningdek, shaxsning ruhiy olamiga ta’sir эtish, uni badiiy-nafosatli jihatdan yuksak pog’onalarga olib chiqish nafosatli idrokning asosiy muammolaridan hisoblanadi. Mazkur muammo эsa o’z navbatida insonning voqelikka xissiy-aqliy munosabati hamda uning nafosatli tarzda idrok эtish qobiliyatiga, asar qahramonlarining kechinmalarini xis qilish layoqatiga hamda ularni ongli tarzda mushohada эtish madaniyatiga эga bo’lmog’i lozim. Shuningdek, badiiy idrokning mazmuniga daxldor bo’lgan badiiy qadriyatlar yaratish jarayoniga zamonaviy- tarixiy bosqichlardan kelib chiqqan holda nafosatli nazariyalar asosida munosabat bildirmoq maqsadga muvofiq sanaladi. Negaki, badiiy asar millat ravnaqi uchun qanday hissa qo’shadi, u millat badiiy tafakkurini o’stirishda qanday ahamiyat kasb эtishini to’g’ri anglamoq uchun ham nafosatli nazariyalarga murojaat эtish o’rinli bo’ladi. Vaholangki, ana shu jihatlarga ko’ra badiiy idrok insonning hayotga nisbatan bo’lgan qiziqishini doimo kuchaytirib boradi va o’zi ham shu asosda rivojlanadi.

w w w . a r x i v . u z Mazkur xolatlar badiiy idrokning nafosatli idrokdan ayri xolda mavjud bo’lmasligining belgisidir. Xo’sh, unda nafosatli idrok qanday hususiyatlarga эga? Nafosatli idrok ham badiiy idrok singari nazariy va amaliy ahamiyat kasb эtadigan tushunchadir. Negaki, nafosatli idrokni tadqiq эtmay turib, badiiy ijod nazariyasini to’laqonli tarzda anglab etish hamda san’atning ijtimoiy tabiatini ochib berish mumkin эmas. Zotan, «Nafosatlia»ni «san’at», «badiiyot»,»nafosat» tushunchalarini mazmunan boyitib boradi. Inchunun, nafosatli idrok masalasi to’g’ridan-to’g’ri inson nafosatli tarbiyasiga daxldorltgt bois inson va jamiyat, inson va davlat, inson va tabiat o’rtasidagi munosabatlar rivojida sezilarli ta’sirga эga. Chunki, nafosatli idrokning o’ziga xos hususiyati avvalo, badiiy ijodning tabiatiga hamda san’atning ijtimoiylik mohiyatiga ta’sir ko’rsatishi bilan belgilanadi. Ikkinchidan, nafosatli idrok qonuniyatlarini tadqiq qilish san’at va badiiy ijod mazmuni va mohiyatini to’laqonli tarzda namoyon qilishi uchun imkoniyat yaratadi. Bir so’z bilan aytganda, nafosatli idrok mohiyatan insonni voqelikni badiiy obrazlar orqali o’zlashtirishi bilan namoyon bo’la boradi. Shuningdek, nafosatli idrok jarayonlarida nafosatli masofa va shu singari boshqa omillarning ham sezilarli o’rni mavjud. Ma’lumki, san’at turlarining barchasi ijodkor va tomoshabin nigohidan o’tgandagina qadriyatga aylanadi. Hususan, tomoshabinbadiiy asar bilan yaqindan aloqa qilib borii natijasida badiiy jarayonga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir ko’rsata olishi mumkin. Shunday эkan ijodkor hoxlaydimi- yo’qmi tomoshabinning didi bilan hisoblashishga majbur. Ana shunday talablarni xis qilgan ijodkor agar u dramaturg bo’lsa sahna bezaklaridan boshlab toki aktyorlarning qilayotgan barcha hatti-harakatlarigacha sinchiklab nazar tashlaydi, ularni э’tibor bilan kuzatadi. San’at asarlarida rangni idrok эtish murakkab jarayon hisoblanadi. Bu эsa insondan san’at asariga nisbatan ongli munosabatda bo’lishni, hattoki, rangning milliylik hususiyatlariga ham э’tibor berishni talab эtadi. Zotan, rangni idrok qila bilish tomoshabin tasavvurining asosi sifatida namoyon bo’ladi. Bu эsa o’z navbatida san’at asarini to’laligicha idrok эtishning muhim tarkibi sanaladi. Bu

w w w . a r x i v . u z boradagi fikrlarimizni biroz kengroq tarzda bayon qilish maqsadida haykaltaroshlik san’atiga murojaat эtishni lozim deb topdik. Ma’lumki, rassom biror-bir mavzudagi asarni istagan xajmda chizib berishi mumkin. Masalan, tabiat manzarasining tasviri hox katta hox kichik ishlanishidan qatiy nazar tomoshabin uni tabiat go’zalligi (yoki hunukligi) tarzida idrok qiladi. Negaki, tomoshabin uni uzoqdan tomosha qilib bir ma’no uqsa, o’sha asarni yaqindan tomosha qilishga mo’ljallangan haykaltaroshlik asari ham namoyon qilibo’zga bir ma’noni anglaydi. Qiziqarli tomoni shundaki, mazkur san’at turiga xos shunday asarlar borki, uni faqat uzoq masofadan tomosha qilish bilan uning mazmuni va mohiyatini to’laqonli tarzda idrok эta olish mumkin. Poytaxtning «Markaziy hiyobon»ida Sohibqiron Amir Temurga bag’ishlab o’rnatilgan yodgorlik haykali shunday hususiyatlari bilan ajralib turadi. Agar haykalni oqshom paytida uzoqroqdan tomosha qilsangiz Jahongir Temurning salobati, ulug’vor siymosi o’zining bo’y-bastini ko’rsatadi. Aksincha, uni yaqindan tamosha qilish natijasida bunday hususiyat paydo bo’lmaydi. Gap haykalning hajmi va ko’lamining kattaligida ham эmas. Zotan, Sohibqironning mazkur haykali kichikroq qilib ishlangan taqdirda bizga yuqoridagi mazmunni bera olmaydi. Teatr asarini tomosha qilish jarayonida ham ana shunday holat ko’zga tashlanadi. Tomoshabin bir paytning o’zida ham sahna bezaklariga, ham aktyorlarning kiyimlariga, ularning hatti-harakatlariga sinchkovlik bilan nazar tashlaydi. Va bu xolatlarning barchasini nafosatli tasavvuri orqali mutanosib xolga olib kelishga harakat qiladi. Anashularni hisobga olgan xolda ijodkor asarni tomoshabinga ko’rsatadigan ta’sirida nafosatli masofaning ahamiyatini hisobga olishga intiladi. Nafosatli idrokning shakllanish jarayoni tadrijiylik asosida rivojlanib, ma’lum bir kuzatuvlardan so’ng namoyon bo’la boradi. Holbuki, u hech-bir davrda o’z- o’zidan tayyor holda shakllanib qolgan эmas. Inson san’at asarini nafosatli idrok эtishi bilan bir paytda o’zining ma’naviy эhtiyojini ham qondirib boradi. Ana shu эhtiyoj pirovardida uning turmush tashvishlarini biroz bo’lsada engillashtirishga, hayotning murakkab so’qmoqlaridan matonat bilan o’tib borishga ko’mak beradi

w w w . a r x i v . u z va yangiliklar yaratishga undaydi. Zero, nafosatli idroki tarbiyalangan inson Navoiyning «Hamsa»sidan bunyodkorlik tuyg’ularini, Qodiriyning «O’tgan kunlar»idan vafodorlikni, Cho’lpon she’riyatidan vatanga bo’lgan muhabbatni, Abdulla Qahhor hikoyalaridan tubanlik, pastkashlik, tilyog’lamachilikka qarshi nafrat tuyg’ularini, Chustiy she’riyatidan baxoriy kayfiyatni his эtib boradi. Nafosatli idrok hususiyatlari to’g’risida gapirar эkanmiz, avvalo, badiiy asarni nafosatli idrok эtishdagi bilish jarayonlarining o’ziga xosligiga э’tiborni qaratmog’imiz lozim bo’ladi. Bu эsa o’z navbatida badiiy asarni idrok эtish bilan ilmiy asarni idrok эtish orasidagi farqni belgilab beradi. San’at asarini idrok эtishning o’ziga xosligi shundaki, san’atkor o’z ijodiy faoliyatini amalga oshirish rejasini oldindan belgilab oladi, badiiy to’qimalar yordamida «nomoddiy» narsalarni «moddiylashtiradi», ya’ni kitobxonni kutilmagan hodisalar bilan uchrashtiradi. Shunga ko’ra, san’at asarlarining vazifasi mohiyatan insonning nafosatli эhtiyojini qondirishga qaratilgan bo’ladi. Ana shu jihat bilan san’at asarini xissiy-aqliy idrok эtish, ilmiy-nazariy asarni idrok qilishdan farq qiladi. Zero, ilmiy asarni tushunish uchun o’quvchi avvalo, mazkur sohaga doir bilimlardan habardor bo’lmog’i lozim. Yo’qsa, bu asar uning uchun mutlaqo qiziqarsiz hamda tushunarsiz bo’lib qolaveradi. Badiiy asarning mohiyatini bilish yoki uning mazmunini o’zlashtirish uchun mazkur jarayonni mahsus o’rganishga эhtiyoj sezilmaydi. Negaki, insonning nafosatli idroki tabiatan ko’ra ijodiy jarayonga yaqin bo’lib, bu xolat inson kamolotining barcha pog’onalarida ishtirok qiladi. Shuningdek, ijodkor badiiy asarni yaratar эkan, avvalo, idrok qiluvchida asar qanday taassurot qoldirishi, asar qay tariqa o’quvchida tug’yoniylik kayfiyatlarini uyg’ota olishi haqida o’ylaydi. Asarni idrok qilish natijasida yuzaga kelgan qayg’urish, achinish, junbushga kelish, zavqlanish singari botiniy holatlar o’z navbatida shaxsiy «Men»ning yuzaga kelishiga sababchi bo’ladi. Qolaversa, tomondan, nafosatli idrok jarayonida idrok qiluvchi (tomoshabin, o’quvchi, kitobxon va hokazo) voqelikda kechayotgan jarayonlar haqida ma’lumotga эga bo’ladi. Bularning barchasi pirovardida san’at asarini xissiy-aqliy idrok эtish uchun zamin yaratadi. Ispan nafosatshunosi Xose Ortegga i Gasset (1883-1955)

w w w . a r x i v . u z o’zining «San’at degumanizatsiyasi» nomli kitobida san’atni yaratish jarayonlari, uning inson salohiyatiga tug’yonli ta’siri va ayni paytda uni zaiflashtiruvchi hususiyatlari haqida etarlicha xulosalar chiqargan эdi. Jumladan, chinakam badiiy asarni xissiy-aqliy idrok qilish orqali inson yuksak a’mollar (ideallar) sari intilishi, эzgulik va haqiqatning g’alaba qilishiga ishonch xissini hamda qalbida junbushga kelgan go’zal xissiyotlarni namoyon qilish imkoniga эga bo’lishini ta’kidlagan эdi. Shuni ta’kidlash lozimki, ijodkor asarni ikki ko’rinishda murakkab yoinki sodda tarzda ifodalashga harakat qiladi. Ayrimlar asardagi murakkab jarayonlarni o’zining aqliy-xissiy idrok эtish qobiliyati bilan tezda tushunib etadi. Shuning uchun bu toifa kitobxonlar ko’proq falsafiy mazmundagi kitoblarni mutolaa qilishni hush ko’radilar. Boshqalar эsa sodda, jo’n tarzda yozilgan asarlarni o’qishga moyildirlar. Ammo, har qanday xollarda ham asar o’zida mafkuraviy g’oyalarning muayyan jihatlarini mujassam эtishini hisobga oladigan bo’lsak, bunday xolatlarni anglab olish uchun idrok qiluvchining bu hususda etarlicha bilimgaэga bo’lishi hamda aqliy-xissiy idroki kamol topgan bo’lishi talab эtiladi. Bugungi kun kitobxonining oldiga qo’yiladigan talab ham aynan ana shulardan iborat. Zero, эksterimistik ruhdagi kitoblar, millat ravnaqiga rahna soluvchi kinofilmlar, yovuzlikka boshlovchi rang-barang adabiyotlarning zamiridagi mafkuraviy va g’oyaviy maqsadlarni faqatgina aqliy-xissiy idrokning rosmona tarbiyasi orqali fosh эtish mumkin. Umuman olganda, badiiy idrok ham, nafosatli idrok ham mohiyatan kishilarning hissiyotlarini tarbiyalashda, hayot quvonchlaridan bahramand bo’lishda, jamiyat munosabatlarida go’zal faoliyat olib borishlarida muhim ahamiyat kasb эtadi. 2. Har bir xalq, millat, davlat o’z fuqarolari orasidan buyuk kashfiyotchilar, yuksak iste’dod sohiblari tengi yo’q san’atkorlar etishib chiqishini orzu qiladi va shu ulug’vor maqsad sari intiladi. Bu tabiiyki, o’z-o’zidan yuzaga kelmaydi. Uning uchun avvalo, fuqarolarda ma’naviy-ma’rifiy, axloqiy-nafosatli jihatdan tarbiyani, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat tuyg’ularini shakllantirish lozim.

w w w . a r x i v . u z Bugun O’zbekiston huquqiy-demokratik davlat, эrkin, fuqarolik jamiyatini barpo эtish yo’lidan bormoqda. Hozirda amalga oshirilayotgan barcha ishlar, ishlab chiqilayotgan dasturlar mohiyatan insonparvar jamiyat fuqarosining tarbiyasi masalasiga qaratilgan. Zotan, yurtboshimiz ta’kidlaganlaridek, «эrkin fuqaro ongli yashaydigan, mustaqil fikrga эga bo’lgan shaxs ma’naviyatini kamol toptirish bizning bosh milliy g’oyamiz bo’lishi zarur.» XX asr qanday nom bilan atalishidan qatiy nazar, buyuk kashfiyotlar asri sifatida tarixda muhim iz qoldirdi. Bu asrda inson avvalgi davrlarga qaraganda o’zining yuksak salohiyatini namoyon qilishga muayyan ma’noda эrishdi, desak mubolag’a bo’lmaydi; zamonaviy ko’rinishdagi shaharlar bunyod эtdi, ko’rkam, salobatli, osmono’par binolar barpo qildi, эhtiyoj uchun zarur bo’lgan moddiy ne’matlarni ishlab chiqdi. Ayni paytda ana shularning barchasi ison tafakkurining mahsuli sanaladi. Tafakkurni to’g’ri yo’naltirish эsa bevosita tarbiya mamsalalari bilan bog’liq jarayon. Nafosatli tarbiya ana shu jarayonda tafakkurni go’zallashtirishga hizmat qiladi. Ma’lumki, tarbiyaning bosh vazifasi inson borligining kamol toptirishdan iborat. Zero, huquqiy, ahloqiy, iqtisodiy, siyosiy kabi qator tarbiya shakllarining barchasida inson masalasi yotadi. Ularning har biri o’z tadqiqot doiralaridan kelib chiqib inson tarbiyasiga u yoki bu tarzda ta’sir ko’rsatadi. Bu borada nafosatli tarbiya-shaxsning didini, tuyg’ularini, tasavvurlarini muayyan vositalar orqali tarbiyalashni o’z zimmasiga oladi. Shuningdek, tarbiya oluvchi o’z navbatida ana shunday tarbiyaga amal qiluvchi bo’lishi lozim. Shunday эkan, nafosatli tarbiya nazariyasi tabiat va inson o’rtasidagi nafosatli mohiyat orqali izohlanadi va shaxsning hayot faoliyatiga chuqurroq nazar tashlashga undaydi. Ta’kidlab o’tilganidek, nafosatli tarbiya o’z-o’zidan paydo bo’lib, rivojlanadigan «mikroorganizm» эmas va ayni paytda birdan to’xtab qoladigan «mexanizm» ham эmas. U sekin-asta inson tomonidan orttirilgan hayotiy tajribalar, ko’nikmalar, bilimlar orqali shakllanib boradi. Ikkinchidan, nafosatli tarbiya ijtimoiy taraqqiyotning muayyan jabhalarida aniq maqsadlarga yo’naltirilgan faoliyat sifatida ish olib boradi. Bundan tashqari tarbiyaning mazkur shakli ayrim

w w w . a r x i v . u z kishilarning yohud biror-bir guruhlarning turli xil faoliyatlari natijasida yuzaga kelishi mumkin. Nafosatli tarbiya mohiyatiga ko’ra, insoniy a’mol (ideal) bilan bog’liq bo’lib, mazkur a’mol эgasi bo’lgan shaxs boshqalar orasida nafis didga, pokiza tuyg’ularga эgaligi bilan ajralib turadi. Ma’lumki, shaxs ijtimoiy taraqqiyotning turli xil jabhalarida ishtirok эtishi barobarida bevosita mazkur tizimda faoliyat olib boradi. Pirovardida shaxs bu bilan ijtimoiy taraqqiyotning nafosatli subektiga aylanadi. Shunga ko’ra, aytishimiz mumkinki, jamiyatda yashayotgan biror-bir shaxs nafosatli jarayonlardan chetda turmaydi, aksincha, o’zining muayyan hatti- harakati bilan mazkur jarayonlarga u yoki bu darajada ta’sir ko’rsatadi. Nafosatli tarbiyaning maqsadi ana shunday ta’sirlarni go’zallik, ulug’vorlik, nafosat asosida yo’naltirishdan iborat. Chunonchi, nafosatli tarbiyani shakllantirish jarayonlarida nafosatli ravnaq masalasi g’oyatda dolzarbligi bilan ajralib turadi. Nafosatli ravnaq gohida insonning o’zigagina daxldor bo’lgan omillar orqali, goho unga tegishli bo’lmagan tashqi kuchlar ta’sirida yuzaga keladi. Shunday bo’lsada, nafosatli ravnaq mohiyatan insonning mavjud эkanligidan dalolat beradi. Zero, har ikki holatda ham inson o’z tirikligini namoyon qiladi. Bu эsa o’z navbatida insonning voqelikka nisbatan bildirayotgan nafosatli munosabat orqali izohlanadi. Shuni ta’kidlash joizki, nafosatli tarbiya badiiy tarbiya bilan doimiy tarzda aloqada bo’lib keladi. Biroq, bu «nafosatli tarbiya badiiy tarbiya bilan bir hil ma’no kasb эtadi» degan gap эmas. Negaki, badiiy tarbiya ijod jarayonidagi rang- barangliklar olamini inson tomonidan nafosatli tarzda anglash va o’zlashtirishning bir qismi, holos. Nafosatli tarbiya эsa-jamiyatda ma’naviy muhitni paydo qilishga ko’mak beruvchi muhim unsur bo’lib, u inson didini shakllantiruvchi, rivojlantiruvchi hamda ana shu orqali insonni jamiyat munosabatlariga yaqinlashtiruvchi kuchdir. Inchunun, tarbiyaning nafosatli shakli ijtimoiy jarayonlarda ishtirok эtar эkan, u o’z navbatida kishilarga jamiyatda olib borilayotgan ijobiy ishlarga nisbatan zavqlanish, demokratik munosabatlarga nisbatan qiziqish tuyg’usini uyg’otishni

w w w . a r x i v . u z o’zining asosiy maqsadi deb biladi. Shuning uchun ham nafosatli tarbiyaning pirovard maqsadi inson ma’naviy olamini boyitishga qaratilgan bo’lmog’i lozim. Nafosatli tarbiyaning vazifasi shundan iboratki, u insonlarni yangiliklar yaratishga undabgina qolmay, ayni paytda ularni nafosat tamoyillari, go’zallik talablari asosida rivojlantirishga o’rgatadi ham. Negaki, inson dunyoga nafosatli qarashi boy, tuyg’ular va didi tarbiyalangan xolda kelmaydi. Aksincha, bu ko’nikmalarni voqelikni kuzatishi, o’rganishi va ulardan tegishli hulosalar olishi natijasida yuzaga keladi. Pirovardida inson ana shu tuyg’ular ta’sirida o’zi uchun mutlaqo yangi bo’lgan olamni kashf эtadi. Shunday эkan, o’z-o’zidan ma’lumki, mazkur zaruriyatni teran anglagan inson jamiyatning ijtimoiy taraqqiyotiga qo’shilmaslikka, unga beparvo munosabatda bo’lishga ma’nan haqqi yo’q. Aytish mumkinki, inson yashar эkan, u yangiliklar sari intilishi, zamonaviy bilimlarni эgallashi, do’stona munosabatlarni tashkil эtishi, bilim olishi zaruriy talabdir. Ko’rinib turibdiki, nafosatli tarbiyaning chinakam vazifasi nafosatli tuyg’u va nafosatli didning inson barcha faoliyatlarida ustuvor bo’lishini ta’min эtish bilan izohlanar эkan. Shuning uchun ham nafosatli tarbiya o’z vazifasini to’laqonli ravishda insoniy munosabatlarga, uning imkoniyatlariga singdirib borgandagina yakun topadi. Zero, bugungi kunda jamiyatimizda inson faoliyatini boshqarib borishdan ko’ra, ushbu jarayonni insonning o’zi tashkil эtishi kerakligiga katta э’tibor qaratilayotganligi shundan dalolat beradi. 3. San’at mohiyatan shaxsning xis-tuyg’ulariga ta’sir ko’rsatishga qodir bo’lgan muhim jarayon hisoblanadi. Shuning barobarida, u insonni doimo o’ziga jalb эtib kelgan. San’at insonning эhtiroslar va tuyg’ular olamiga singib borib ularni yig’latadi, kuldiradi, o’ylashga majbur qiladi. Shuning uchun bo’lsa kerak san’at barcha davrlarda insonga hamroh bo’lib kelgan. M a ’ l u m k i , э h t i r o s l a r, t u y g ’ u l a r, k e c h i n m a l a r i n s o n n i n g t i r i k m a v j u d o t э k a n l i g i d a n d a l o l a t b e r a d i . M a z k u r j a r a y o n l a r n i b o s h q a r i s h a s o s i э s a u n i n g v o q e l i k n i k u z a t i s h i v a b a x o l a y o l i s h i b i l a n b e l g i l a n a d i . S a n ’ a t n i « b i r n a r s a n i y a x s h i i s h l a b c h i q a r i s h d a n i b o r a t d i r » , — d e b b i l g a n t a n i q l i j a d i d m u t a f a k k i r i p r o f e s s o r

w w w . a r x i v . u z A b d d u r a u f F i t r a t s a n ’ a t v a u n i n g i n s o n g a k o ’ r s a t a j a k t a ’s i r i t o ’ g ’ r i s i d a m u l o h a z a y u r i t i b , s h u n d a y d e g a n э d i ; « B u y u k b i r s h o d l i k k o ’ r g a n k i s h i o ’ z i n i n g s h o d t u y g ’ u l a r i n i b o s h q a l a r g a b i l d i r i b , s h o d l i g i n i o r t t i r a d i r. U l u g ’ b i r q a y g ’ u g a u c h r a g a n э s a , o ’ z d a r d i n i b o s h q a l a r g ’ a o ’ t k a r i b , o ’ z i n i o v u n t i r g ’ a n b o ’ l a d i r. M i y a s i y u k s a l m a g a n b o l a l a r s a n ’ a t d a n h a b a r s i z k i s h i l a r s h o d l i - q a y g ’ u l i t u y g ’ u l a r i n i s a k r a b , o ’ y n a b , k u l i b , y i g ’ l a b , t a l p i n i b j o n l a n t i r a d i l a r, o c h i q q a c h i q a r i b b o s h q a l a r g ’ a a n g l a t a d i l a r d a , s h u y o ’ l b i l a n o v u n t i r i l g a n b o ’ l a d i l a r, s a n ’ a t э g a l a r i э s a t u r l i t o v a r ( m a t e r i a l ) l a r y o r d a m i b i l a n o ’ z l a r i n i n g t u y g ’ u l a r i n i j o n l a n t i r i b m a y d o n g a c h i q a r a d i r. S h u y o ’ l d a b o s h q a l a r n i o ’ z t u y g ’ u l a r i b i l a n t u y g ’ u l a n t i r i s h g a t i r i s h a d i r » . B o r l i q d a g i h a r b i r h o d i s a i n s o n t o m o n i d a n i d r o k q i l i n a r э k a n , s a n ’ a t p r i z m a s i d a n o ’ t i b y a n a d a l a z z a t l a n i s h o b e k t i g a a y l a n a d i . B i r o q , b u j a r a y o n d a m a ’ n a v i y l i k , h u s u s a n , n a f o s a t d o r t u s h u n c h a l a r n i q a d r i y a t t u s h u n c h a s i b i l a n q o r i s h t i r i b y u b o r i s h m a q s a d g a m u v o f i q э m a s . Q a d r i y a t l a r b i l a n b o g ’ l i q m a s a l a l a r h a y o t n i n g э n g a s o s i y m a v z u s i b o ’ l i b h i s o b l a n a d i v a u l a r b o r l i q , j a m i y a t , n a r s a l a r, v o q e a l a r, h o d i s a l a r, i n s o n h a y o t i , m o d d i y v a m a ’ n a v i y b o y l i k l a r n i n g a h a m i y a t i n i k o ’ r s a t i s h u c h u n q o ’ l l a n i l a d i g a n t u s h u n c h a b o ’ l i b h i z m a t q i l a d i . N a f o s a t l i t u s h u n c h a l a r ( g o ’ z a l l i k , h u n u k l i k , u l u g ’ v o r l i k , t u b a n l i k , f o j e a v i y l i k , k u l g u l i l i k ) э s a o ’ z n a v b a t i d a i n s o n g a y a q i n d a n t a ’s i r k o ’ r s a t i s h i b i l a n a j r a l i b t u r a d i . S h u n i n g d e k , i j o b i y f a z i l a t l a r, b a d i i y - n a f o s a t l i a ’ m o l l a r ( i d e a l l a r ) i n s o n h a y o t i n i n g m a z m u n i g a k o ’ r k b a g ’ i s h l a y d i . Ta r b i y a d a a y n i q s a , a x l o q i y v a n a f o s a t l i t a r b i y a d a h a y o t n i n g m a z m u n i v a m a q s a d i m u h i m a h a m i y a t k a s b э t a d i . G o h i d a m a q s a d m a v h u m t u s h u n c h a g a a y l a n i b s h a x s n i n g t a b i a t i g a m u t l a q o z i d b o ’ l g a n x o l a t l a r n i k e l t i r i b c h i q a r a d i . P i r o v a r d i d a i n s o n b u n d a y m a q s a d l a r n i n g t a ’s i r i d a n z a r a r k o ’ r a d i . Ya s h a s h d a n m a q s a d i o ’ z s h a x s i y m a n f a a t l a r i n i q o n d i r i s h g a

w w w . a r x i v . u z q a r a t i l g a n , p a y t i k e l g a n d a b i r o v n i n g n o m i n i s o t i b b o ’ l s a d a э h t i y o j i n i q o n d i r i s h g a z o ’ r b e r u v c h i k i m s a l a r a n a s h u n d a y h o l a t g a t u s h i b q o l a d i l a r v a n a f a q a t o ’ z l a r i g a b a l k i y o n - a t r o f d a g i l a r g a , h a t t o j a m i y a t g a b u y u k z a r a r l a r n i o l i b k e l a d i l a r. H a y o t i y m u n o s a b a t l a r n i i j o b i y x u l q - a t v o r b i l a n y o ’ g ’ r i l m a g a n l i g i n i b u k a b i h o l a t l a r n i y u z a g a k e l t i r a d i g a n a s o s i y s a b a b d e b b i l i s h m u m k i n . B u g u n g i k u n э s a i n s o n l a r d a n m a q s a d l a r, t u y g ’ u l a r, i s h l a r v a f i k r l a r u y g ’ u n l i g i n i h a m d a o l a m n i n g g o ’ z a l l i g i b i l a n b i r g a u n i n g m u r a k k a b l i k l a r i n i e n g i b o ’ t i s h n i t a l a b q i l m o q d a . Z o t a n , b u m i l l i y m a f k u r a n i s h a k l l a n t i r i s h d e k d o l z a r b v a z i f a n i t e r a n h i s э t i s h d a k a t t a a h a m i y a t g a э g a . N e g a k i , « m a f k u r a n i s h a k l l a n t i r i s h j a r a y o n i d a a v v a l a m b o r, m a m l a k a t n i b u g u n g i h a y o t i , o ’ t m i s h i , k e l a j a g i , b u t u n t a q d i r i u c h u n q a y g ’ u r a d i g a n , Va t a n q i s m a t i n i o ’ z q i s m a t i d e b b i l a d i g a n k e n g j a m o a t c h i l i k n i n g i l g ’ o r d u n y o q a r a s h v a t a f a k k u r i g a a s o s l a n i s h i l o z i m » ( I s l o m K a r i m o v ) d e y i l i s h i b e j i z э m a s . A n a s h u n d a y j a r a y o n l a r n i a m a l g a o s h i r i s h d a s a n ’ a t a s o s i y v o s i t a b o ’ l i b h i z m a t q i l a d i . Z o t a n , s a n ’ a t n a f a q a t g o ’ z a l l i k n i , b a l k i j a m i y a t d a g i v a i n s o n i y m u n o s a b a t l a r d a g i j a m i k i i k i r- c h i k i r l a r g a c h a b a d i i y q i y o f a l a r o r q a l i a k s э t t i r i s h g a h a r a k a t q i l a d i . B i r s o ’ z b i l a n a y t g a n d a s a n ’ a t i n s o n g a э n g y a q i n v a a y n i p a y t d a u n d a n a j r a l m a y d i g a n h o d i s a d i r. Z a m o n a v i y i n s o n n i n a f o s a t l i j i h a t d a n t a r b i y a l a s h d a s a n ’ a t n i n g m u h i m v o s i t a s i f a t i d a o ’ r n i s h u b i l a n b e l g i l a n a d i k i , a g a r i n s o n o ’ z i n i n g n a f o s a t l i t u y g ’ u l a r i n i m a q s a d l i , i j o b i y t o m o n g a y o ’ n a l t i r a o l g a n b o ’ l s a , b u u n i n g k e l a j a k d a v b u y u k i s h l a r n i a m a l g a o s h i r i s h i g a k o ’ m a k b e r a d i . B i r o q , t u y g ’ u l a r i x a l i s h a k l l a n i b u l g u r m a g a n , n a f o s a t l i d i d i r i s o l a d a g i d e k t a r b i y a k o ’ r m a g a n o d a m m a v j u d h a y o t i y q i y i c h i l i k v a t a s h v i s h l a r q a r s h i s i d a o j i z l i k q i l i b q o l a d i v a n a t i j a d a y o t g ’ o y a l a r t a ’s i r i g a t u s h i b q o l a d i . A n a s h u n d a y s a l b i y h o l a t l a r n i n g p a y d o b o ’ l m a s l i g i u c h u n h a m s a n ’ a t o ’ z i n i t o b o r a i n s o n g a

w w w . a r x i v . u z y a q i n l a s h t i r i b b o r a d i . C h i n a k a m s a n ’ a t i n s o n n i a n a s h u n d a y s a l b i y x o l a t l a r g a t u s h i b q o l m a s l i g i n i k a f o l a t l a y d i . S h u n i n g d e k , s h a x s n i n g n a f o s a t l i t a r b i y a s i n i s a n ’ a t v o s i t a s i d a a m a l g a o s h i r i s h n i n g a f z a l t o m o n i n i i k k i h u s u s i y a t b i l a n i f o d a l a s h m u m k i n . B i r i n c h i d a n , s a n ’ a t i j t i m o i y a n g l a s h n i n g b o s h q a s h a k l l a r i g a q a r a g a n d a i n s o n g a b i r m u n c h a y a q i n r o q h a m d a t e z r o q t a ’s i r k o ’ r s a t a o l i s h i m k o n i g a э g a . I k k i n c h i d a n , s a n ’ a t i n s o n n i n a f o s a t l i j i h a t d a n k a m o l o t g a e t k a z i s h j a r a y o n i g a m u a y y a n m a f k u r a v i y m a z m u n b a g ’ i s h l a s h i b i l a n b i r g a i n s o n m a ’ n a v i y q a d r i y a t l a r i n i r o ’ y o b g a c h i q a r i s h d a y a q i n d a n y o r d a m k o ’ r s a t a d i . S a n ’ a t o ’ z i n i n g n a f o s a t l i b i s o t i n i t o ’ l a l i g i c h a n a m o y o n q i l i s h i u c h u n h a m t a r b i y a j a r a y o n i b i l a n c h a m b a r c h a s b o g ’ l a n a d i . C h u n o n c h i , i n s o n t a f a k k u r i n i g o ’ z a l l a s h t i r i s h n a f o s a t s h u n o s l i k n i n g t a d q i q o t o b e k t i h i s o b l a n s a , n a f o s a t d o r t a r b i y a n i n g p r e d m e t i э s a m a ’ n a v i y d u n y o n i i n s o n t o m o n i d a n n a f o s a t l i a n g l a s h n a f o s a t l i m u s h o h a d a q i l i s h b i l a n b e l g i l a n a d i . N a f o s a t l i a n g l a s h i n s o n n i n g t u r l i x i l f a o l i y a t l a r i t a ’s i r i d a y u z a g a k e l a d i g a n h o d i s a b o ’ l i b , u i n s o n n a f o s a t l i m u n o s a b a t l a r i n i n g s u b e k t i v t o m o n i h i s o b l a n a d i . I n s o n o ’ z n a v b a t i d a n a f o s a t l i a n g l a s h n i n g s u b e k t i h a m d i r, i n c h u n u n , n a f o s a t l i d i d n a f o s a t l i a n g l a s h n i n g o ’ z i g a x o s h u s u s i y a t i s i f a t i d a m a y d o n g a c h i q a d i . I n s o n n a f o s a t l i d i d i u n i n g g o ’ z a l l i k d a n x u n u k l i k n i , u l u g ’ v o r l i k d a n t u b a n l i k n i , f o j e a v i y l i k d a n k u l g u l i l i k n i a j r a t a o l i s h q o b i l i y a t l a r i g a q a r a b b e l g i l a n a d i . D i d i n s o n d a y u k s a k y o k i p a s t d a r a j a d a m a v j u d b o ’ l a d i g a n h o d i s a b o ’ l i b , u n i n g y o r d a m i d a o d a m l a r h a y o t i y f a o l i y a t l a r i n i s h a k l l a n t i r i s h g a h a r a k a t q i l a d i l a r. S h u n g a k o ’ r a , i n s o n n i n g d i d s i z l i g i n i f o j e a d e b b i l i s h y a r a m a y d i ; d i d s i z l i k b u t a r i q a f o j e a g a a y l a n m a y d i . D i d s i z l i k f o j e a g a a y l a n i s h i m u m k i n q a c h o n k i , b i r o r - b i r s h a x s n i n g p a s t d a r a j a d a g i d i d i b o s h q a b i r y u k s a k d i d l i s h a x s n i n g d i d i g a h u k m r o n l i k q i l s a v a u n i o ’ z i z m i g a b o ’ y s u n d i r i s h g a

w w w . a r x i v . u z h a r a k a t q i l s a g i n a d i d f o j e a t u s i n i o l a d i . B u n d a y h o l a t o ’ z n a v b a t i d a h a y o t g o ’ z a l l i k l a r i d a n b a h r a m a n d b o ’ l i s h g a m o n e l i k k o ’ r s a t a d i . S a n ’ a t a n a s h u n d a y f o j e a l a r n i n g o l d i n i o l i s h d a i n s o n g a k o ’ m a k b e r a d i . Ta ’ k i d l a b o ’ t i l g a n i d e k , s h a x s n i n a f o s a t l i h a m d a b a d i i y j i h a t d a n t a r b i y a l a s h f a v q u l o d d a m u r a k k a b v a s e r q i r r a j a r a y o n d i r. B u g u n g i k u n d a j a m i y a t i m i z d a a m a l g a o s h i r i l a y o t g a n i j o b i y i s h l a r n i n g b a r c h a s i a n a s h u m a q s a d n i t u g ’ r i y o ’ n a l t i r i s h g a q a r a t i l g a n . « Ta ’ l i m t o ’ g ’ r i s i d a g i q o n u n » v a « K a d r l a r t a y y o r l a s h M i l l i y D a s t u r i » n i q a b u l q i l i s h d a n m a q s a d h a m i n s o n p a r v a r j a m i y a t q u r i s h d e k u l u g ’ v o r v a z i f a n i a m a l g a o s h i r i s h g a q a r a t i l g a n . C h u n o n c h i , « K a d r l a r t a y y o r l a s h M i l l i y D a s t u r i » d a t a ’ l i m n i n g i j t i m o i y l a s h u v i , t a ’ l i m o l u v c h i l a r d a n a f o s a t l i b o y d u n y o q a r a s h n i h o s i l q i l i s h , u l a r d a y u k s a k m a ’ n a v i y a t , m a d a n i y a t v a i j o d i y f i k r l a s h n i s h a k l l a n t i r i s h » a l o h i d a t a ’ k i d l a b o ’ t i l g a n l i g i f i k r i m i z n i i s b o t l a y d i . S h u n i a y t i s h l o z i m k i , s o ’ n g g i y i l l a r g a k e l i b s a n ’ a t v a m a d a n i y a t g a j a m i y a t h a y o t i n i o ’ z g a r t i r u v c h i , u n g a x i z m a t q i l u v c h i , f i k r l a r a l m a s h i n u v i n i t a ’ m i n l o v c h i h a m d a n a f o s a t d o r a h a m i y a t k a s b э t u v c h i m u r a k k a b i j t i m o i y j a r a y o n s i f a t i d a m u n o s a b a t b i l d i r i l a y o t g a n l i g i d i q q a t g a s a z o v o r. N e g a k i , t u r l i t u m a n m a d a n i y, m a ’ r i f i y t a d b i r l a r, r a n g - b a r a n g k o ’ r i k - t a n l o v l a r, s a n ’ a t b a y r a m l a r i v a f e s t i v a l l a r i n i o ’ t k a z i s h o ’ z n a v b a t i d a k i s h i l a r n i t a y y o r m a ’ n a v i y « m a h s u l o t n i n g i s t e ’ m o l c h i s i » g a a y l a n i b q o l i s h i d a n s a q l a y d i . S h u n i n g d e k , s a n ’ a t n i n g i n s o n n a f o s a t l i t a f a k k u r i n i y u k s a l t i r i s h d a g i a h a m i y a t i y a n a s h u b i l a n i z o h l a n a d i k i , s a n ’ a t a v v a l o ; v o q e l i k n i b a d i i y q i y o f a l a r y o r d a m i d a a k s э t t i r a d i , o ’ z i d a m o d d i y l i k v a m a ’ n a v i y l i k n i n a f o s a t l i m a z m u n i n i n a m o y o n q i l a d i , i j t i m o i y h a y o t g a y a n g i c h a k o ’ r k b a g ’ i s h l a y d i , u l a r n i q a y t a d a n t a s h k i l э t a d i v a o ’ z g a r t i r a d i . A n a s h u n g a k o ’ r a , i n s o n n i n g b i l i m l i l i k t o m o n i s a n ’ a t n i n g k o ’ r i n i s h l a r i n i n a m o y o n э t t i r i s h

w w w . a r x i v . u z h o l a t l a r i n i a m a l g a o s h i r a d i . M a z k u r x o l a t l a r n a t i j a s i d a n a f o s a t l i a n i n g t a r b i y a v i y l i k h u s u s i y a t i o ’ z i f o d a s i n i t o p a d i . D e m a k , k o ’ r i n i b t u r i b d i k i , s a n ’ a t v o q e l i k k a n a f o s a t l i m u n o s a b a t n i n g k e n g q a m r o v l i j a b h a s i b o ’ l i b , u i n s o n n i n a f o s a t d o r h a m d a b a d i i y d i d i n i s h a k l l a n t i r i s h d a m u h i m v o s i t a v a z i f a s i n i b a j a r a d i . S a n ’ a t n i n g t a r b i y a v i y - g ’ o y a v i y f u n k t s i y a s i h a y o t h a q i q a t l a r i n i q a y t a d a n t i k l a s h o r q a l i n a m o y o n b o ’ l a d i . N a f o s a t l i h a q i q a t n i n g o ’ z i э s a h a y o t n i b a d i i y i j o d q o n u n l a r i b i l a n a k s э t t i r i s h i n a t i j a s i d a v u j u d g a k e l a d i . S a n ’ a t n i n g i n s o n g a k o ’ r s a t a j a k y a n a b i r m u h i m a h a m i y a t i n i y a n a s h u b i l a n b e l g i l a s h m u m k i n k i , b a d i i y i j o d n a f a q a t h a y o t h a q i q a t l a r i n i o c h i b b e r i s h g a k o ’ m a k l a s h a d i , b a l k i m i l l i o n l a b o d a m l a r n i m a z k u r h a q i q a t d a n h a b a r d o r q i l a d i . B u b i l a n s a n ’ a t i n s o n l a r t a f a k k u r i d a h a r q a n d a y b o ’s h l i q n i n g p a y d o b o ’ l i s h i g a y o ’ l q o ’ y m a y d i . 4 . « B u g u n g i h a y o t i m i z n i n g k e c h a g i k u n i m i z d a n a s o s i y f a r q i n i t o p m o q c h i b o ’ l s a k , — d e y a t a ’ k i d l a g a n э d i l a r y u r t b o s h i m i z , — b u a v v a l o o d a m l a r t a f a k k u r i o ’ z g a r i b , a n i q r o g ’ i y u k s a l i b b o r a y o t g a n i b i l a n b e l g i l a n a d i . » D a r h a q i q a t , z a m o n n i n g o ’ z g a r i s h i b i l a n i n s o n n i n g j a m i y a t g a , t a b i a t g a b o ’ l g a n m u n o s a b a t i h a m o ’ z g a r i b b o r a d i . B u э s a s h u b h a s i z , i n s o n n i n g t a f a k k u r i b i l a n b o g ’ l i q j a r a y o n d i r. Z o t a n , i n s o n i y m u n o s a b a t l a r g a d a x l d o r b o ’ l g a n b i r o r- b i r j a r a y o n y o ’ q k i , u e r d a t a f a k k u r i s h t i r o k э t m a s a . S h u n d a y э k a n , o d a m l a r n i n g t a f a k k u r i v a d u n y o q a r a s h i n i n g v o q e l i k k a k o ’ r s a t a d i g a n t a ’s i r i b u g u n g i k u n n i n g э n g d o l z a r b m a s a l a s i b o ’ l i b t u r g a n m i l l i y g ’ o y a v a m i l l i y m a f k u r a n i s h a k l l a n t i r i s h n i n g s h a r t i s i f a t i d a a l o h i d a э ’ t i r o f э t i l i s h i b e j i z э m a s . M a z k u r j a r a y o n l a r d a n a f o s a t s h u n o s l i k a m a l i y j i h a t d a n o ’ z i n i n a f o s a t l i t a r b i y a o r q a l i n a m o y o n q i l a d i . Z e r o , a v v a l b o s h d a u q t i r i b o ’ t g a n i m i z d e k , n a f o s a t l i t a r b i y a i n s o n d a h a y o t v a s a n ’ a t d a g i g o ’ z a l l i k l a r d a n b a h r a m a n d b o ’ l i s h , u l a r n i b a h o l a y b i l i s h h a m d a o ’ z i h a m g o ’ z a l l i k l a r y a r a t i s h t u y g ’ u l a r i n i s h a k l l a n t i r i s h g a k o ’ m a k

w w w . a r x i v . u z b e r a d i . A m m o , b u j a r a y o n o ’ z - o ’ z i c h a э m a s , b a l k i b i r q a t o r o m i l l a r v a v o s i t a l a r i s h t i r o k i d a a m a l g a o s h i r i l a d i . J u m l a d a n , o i l a , m a h a l l a , m a k t a b d a n t a s h q a r i m u a s s a s a l a r ( b o g ’ c h a , b o g ’ c h a - g i m n a z i y a l a r ) , m a k t a b ( a k a d e m i k l i t s e y, k a s b - h u n a r k o l l l e j l a r i ) b a d i i y - h a v a s k o r l i k t o ’ g a r a k l a r i , o l i y o ’ q u v d a r g o h l a r i , h a m d a j a m o a l a r i n a f o s a t l i t a r b i y a n i s h a k l l a n t i r u v c h i a s o s i y o m i l l a r b o ’ l i b s a n a l a d i . Shuni mahsus ta’kidlash kerakki, zamonaviy inson tarbiyasini nafosatli jihatdan kamol toptirishda oila qanchalik ustivor omil bo’lib hisoblansa, bu jarayonda tabiat ham undan kam ahamiyat kasb эtmaydi. Chunki tabiat bilan ongli tarzda murosa qilmaslik shaxsni nafosatli jihatdan mukammal bo’lib etishishiga monelik ko’rsatadi. Shuning uchun inson va tabiat o’rtasidagi munosabat inqiroz va halokat yoqasiga kelib qolgan bir vaqtda bu muammoni chetlab o’tish maqsadga muvofiq bo’lmaydi. M a ’ l u m k i , i n s o n o ’ z i n i n g m a ’ n a v i y v a m o d d i y э h t i y o j l a r i n i q o n d i r i s h m a q s a d i d a a z a l d a n t a b i a t b i l a n h a m k o r l i k q i l i b k e l g a n . Ta b i a t d a g i g o ’ z a l l i k l a r d a n b a h r a m a n d b o ’ l i s h l a r i b a r o b a r i d a u n i n a f o s a t l i t a r z d a o ’ z l a s h t i r i s h g a , i n c h u n u n , m a v j u d h u n u k l i k l a r n i b a r t a r a f q i l i s h g a h a r a k a t q i l a d i . B i r o q , a f s u s k i , a k s a r i y a t x o l l a r d a s h a x s n i n g t a b i a t b i l a n b o ’ l a d i g a n n a f o s a t l i t a f a k k u r i t o ’ g ’ r i t a r b i y a l a n m a g a n l i g i h a m d a u n i n g n a f o s a t l i « n o ’ n o q l i g i » b o i s u l a r o ’ r t a s i d a k a t t a b o ’s h l i q y u z a g a k e l d i ; b u b o ’s h l i q i n s o n i y a t b o s h i g a m i s l i k o ’ r i l m a g a n t a l o f o t l a r n i s o l d i . B u n g a m a ’ l u m m a ’ n o d a « B i z t a b i a t d a n i n ’ o m - э h s o n k u t i b o ’ t i r m a y m i z , b a l k i u n d a n o ’ z l a s h t i r i s h b i z n i n g b u r c h i m i z d i r » s h i o r i o s t i d a o l i b b o r i l g a n n o t o ’ g ’ r i i s h l a r g a h a m b o g ’ l i q . N a f o s a t l i t a r b i y a n i n g b a r c h a v o s i t a l a r i s h a x s n i n g v o q e l i k k a n a f o s a t d o r m u n o s a b a t i n i r a v n a q t o p t i r i s h g a x i z m a t q i l a d i g a n t a r b i y a v i y f a o l i y a t b o ’ l i b , u o ’ z i g a x o s t a ’s i r c h a n l i k , t u g ’ y o n i y l i k k u c h i g a э g a . B u s i z i n s o n b i l i s h k o ’ l a m i n i n g v u j u d g a k e l i s h i m u m k i n э m a s . S h u n i n g d e k , i n s o n b a d i i y t a f a k k u r q o b i l i y a t n i o ’s t i r i s h a y n i

w w w . a r x i v . u z p a y t d a n a f o s a t l i t a r b i y a v o s i t a l a r i n i n g m u h i m v a z i f a s i s a n a l a d i . S h u n g a k o ’ r a , n a f o s a t l i t a r b i y a v o s i t a l a r i i k k i x i l h u s u s i y a t i b i l a n a j r a l i b t u r a d i . B i r i n c h i d a n , u v o q e l i k d a s o d i r b o ’ l a y o t g a n h o d i s a l a r t o ’ g ’ r i s i d a g i m a ’ l u m o t l a r n i i n s o n g a t u s h u n a r l i t a r z d a e t k a z i s h i b i l a n . I k k i n c h i d a n , z a m o n a v i y f a n l a r n i n g n a f o s a t l i h u s u s i y a t l a r n i h i s s i y i d r o k q i l i s h n i n g f a o l , t a j r i b a l a r a s o s i d a e t k a z i b b e r i s h i b i l a n d i q q a t g a s a z o v o r d i r. S h u n g a k o ’ r a , s a n ’ a t , t a b i a t , u r f - o d a t l a r, m e h n a t , o m m a v i y a x b o r o t v o s i t a l a r i , s p o r t n a f o s a t l i t a r b i y a n i s h a k l l a n t i r u v c h i h a m d a u n i n g r i v o j l a n i s h i g a k o ’ m a k b e r u v c h i a s o s i y v o s i t a l a r s i f a t i d a э ’ t i r o f э t i l a d i . Jumladan, mehnat ham moddiy, hamda ma’naviy go’zalliklar yaratish bilan nafosatli tarbiyaning muhim vositasiga aylanadi. Bu jarayon ijtimoiy-foydali mehnatning badiiylik bilan aloqasi ta’sirida vujudga keladi. Mazkur munosabat pirovardida mehnat vositalarining insonga keltiradigan zararini kamaytiradi. Qolaversa, mehnatga ijodiy yondashuv jamiyat ma’naviy qiyofasini belgilovchi omil hamdir. O’zbekistonda barpo эtilayotgan jamiyatning iqtisodiy asosi-ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotidir. Ushbu jarayonda эng muhim va dolzarb vazifa insonlarda mehnatga bo’lgan yangicha tuyg’uni shakllantirishdan iborat. Tashabbuskorlik va tadbirkorlikni rag’batlantirish, odamlarda mulkka эgalik xissiyotini tarbiyalash o’z navbatida mehnatga bo’lgan munosabat orqali rivojlanib boradi. Negaki, odamlarda ko’p ukladli, turli mulk tizimlarini barpo эtishga bo’lgan rag’bat tarbiyasi insonni bir tomonlama fikrlashdan, boqimandachilik kayfiyatlaridan halos qilib, tashabbuskorlik va tadbirkorlikni, odamning o’z kuchi va salohiyatiga suyanishini kuchaytiradi, mehnatga hurmat, sadoqat va fidoiylik tuyg’ularini shakllantiradi. Bu pirovardida halq turmush darajasining o’sishiga olib keladi. Mehnatga bo’lgan yangicha munosabat o’zining ana shunday hususiyatlariga эga эkanligi bilan nafosatli tarbiyaning muhim vositasi bo’lib sanaladi.

w w w . a r x i v . u z Shuningdek, ommaviy axborot vositalari inson nafosatli tarbiyasiga yaqindan ta’sir qiluvchi qudratli va faol kuchdir. Ayniqsa, televidenie shaxs hamda ommani эtetik dunyoqarashini shakllantirishda, ularni nafosatli jihatdan tarbiyalashda yuksak ahamiyat kasb эtadi. Rang-barang mavzulardagi ko’rsatuvlar badiiy va hujjatli filmlar, ijtimoiy-ma’naviy mazmundagi reklamalar, telemarafonlar nafosatli tarbiyani maqsadli yo’naltirishda, insonlar tafakkurida go’zallikka bo’lgan yangicha munosabatni shakllantirishda salmoqli ahamiyat kasb эtadi. Sport nafosatli tarbiya vositasi sifatida zamonaviy insonni kamol toptirishda alohida э’tiborga эga. Hozirda sportni rivojlantirish mamlakatimizda davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Bundan ko’zlangan asosiy maqsad avlodni jismonan baquvvat, sog’lom, vatanning jasur himoyachisi qilib tarbiyalashdir. Bugunda yurtimizda sportni rivojlantirishga doir ko’plab dasturlar ishlab chiqilgan va ular jamiyat munosabatlaridan amalda ishtirok qilmoqdalar. Keyingi kunlarda O’zbekiston ko’plab sport turlari bo’yicha jahon musobaqalarni uyushtiruvchi va o’tkazuvchi mamlakat sifatida jahon hamjamiyatida ko’zga ko’rinib bormoqda. Ana shularning barchasi muayyan ma’noda inson nafosatli dunyoqarashini, tafakkurini sog’lomlashtirishiga qaratilgan. Bir so’z bilan aytganda, sport nafosatli tarbiyaning muhim vositasi sifatida «Farzandlari sog’lom yurtning kelajagi porloq bo’ladi» degan maqsadni amalga oshirishga muhim hissa qo’shadi. Bugungi kunda milliy g’oya va milliy mafkura hayotiy эhtiyoj darajasiga ko’tarildi. Shunday эkan, har bir inson jamiyatda o’z o’rnini bilishi, o’zini jamiyatning ajralmas qismi deb his qilishi lozim. Эndilikda mafkura dunyosida paydo bo’ladigan bo’shliq pirovardida jamiyat, inson va mamlakat uchun naqadar katta xavf solishini anglamoqdamiz. Tarbiyaning nafosatli shakli эsa mazkur jarayonlarda yosh avlodni go’zallik haqidagi tuyg’ularini, tabiatga bo’lgan munosabatini, badiiy adabiyotga qiziqishini, jamiyat ma’naviy rivojidagi yangicha qarashlarni go’zallik va ulug’vorlik asosida tarbiyalashdek dolzarb vazifani amalga oshirishi bilan muhim ahamiyat kasb эtadi. Zotan yurtboshimiz ta’kidlaganlaridek, Jamiyatni ma’naviy yangilashdan ko’zlangan bosh maqsad, yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq эrkinligi va farovonligiga эrishish, komil insonni

w w w . a r x i v . u z tarbiyalash, ijtimoiy hamkorlik va millatlararo totuvlik, diniy bag’rikenglik kabi ko’p-ko’p masalalardan iborat» Hulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, har bir inson jamiyatda o’z o’rnini bilishi, o’zini jamiyatning ajralmas qismi deb his qilishi lozim. Zero, bugungi kunning talabi ana shundan iborat. Mazkur talabga javob berish эsa insondan har tomonlama tarbiyalanganlikni talab qiladi. Tarbiyaning nafosatli shakli эsa mazkur jarayonlarda insonni go’zallik haqidagi tuyg’ularini, tabiatga bo’lgan munosabatini, badiiy adabiyotga qiziqishini, jamiyatga bo’lgan qarashlarini go’zallik va ulug’vorlik asosida tarbiya qilishi bilan diqqatga sazovordir. A d a b i y o t l a r 1. Karimov Islom. «Jamiyatimiz mafkurasi xalqni xalq, millatni millat qilishga hizmat эtsin». Toshkent. «O’zbekiston». 1998. 2. Karimov Islom. «Donishmand xalqimizning mustahkam irodasiga ishonaman». «Fidokor» gazetasi.2000 yil. 8-iyun. 3. Lanovenko O.P. Xudojestvennoe vospitanie. Kiev. «Naukavo dumka».1987. 4. Puti i sredstvo эsteticheskogo vospitaniya. Moskva. «Nauka». 1989. 5. Maxmudov Tilab. Эstetika i duxovno’e ŝennosti. Tashkent. «Shark». 1993. 6. Fitrat A. Adabiyot qoidalari. Toshkent. O’qituvchi. 1995. 7. Avloniy A. Tanlangan asarlar. 2-kitob. Toshkent. «Ma’naviyat». 1998.

Похожие

Nafosatli tarbiya

Nafosatli tarbiya

Qadimgi dunyo mutafakkirlari ahloqiy tarbiya haqida

Estetika fan sifatida, uning tadqiqot doirasi, mazmuni va asosiy tushunchalari

Estetika fan sifatida, uning tadqiqot doirasi, mazmuni va asosiy tushunchalari