Марказий Осиё, Яқин ва Ўрта Шарқда ўрта асрлар фалсафаси (VIII-XII асрлар) - Философия - Рефераты

Марказий Осиё, Яқин ва Ўрта Шарқда ўрта асрлар фалсафаси (VIII-XII асрлар)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

392.5 KB

Марказий Осиё, Яқин ва Ўрта Шарқда ўрта асрлар фалсафаси (VIII-XII асрлар) Режа: Моварауннаҳр араблар истилосидан кейин. Исломнинг пайдо бўлиши ва ёйилиши Хаворижлар Исмоилийларнинг фалсафий таълимоти Илк исломдаги баҳслар Муътазилийлар Мутакаллимлар Тасаввуфнинг пайдо бўлиши Ар-Розийнинг фалсафий қарашлари Ал-Киндий Муҳаммад ал-Хоразмий Фарғоний Фаробийнинг фалсафий ва жамиятшуносликка доир қарашлари Абу Абдуллоҳ Хоразмийнинг фалсафий қарашлари Берунийнинг ижтимоий-фалсафий қарашлари Ибн Синонинг фалсафий қарашлари Юсуф Хос Хожибнинг Абу Ҳомид Ғаззолийнинг дунёқараши Умар Хайём Тасаввуф назариётчилари. Тасаввуф фалсафаси ва унинг Марказий Осиёдаги оқимлари Аҳмад Яссавий Кубравия Нақшбандия Ибн Бажжанинг фалсафий қарашлари Ибн Туфайлнинг фалсафий қарашлари Ибн Рушд фалсафаси

Марказий Осиё араблар истилосигача майда феодал мулкларга бўлинган эди. VII асрнинг охири- VIII асрнинг бошларида Маворауннаҳр 1 халқлари Араб халифалиги ҳокимияти остида қолдилар. Араб ярим ороли исломнинг келиб чиқиши арафасида уруғ-қабилачилик муносабатларининг инқирози босқичида эди. VI - асрда араб қабилалари ўртасида марказлашишга бўлган тамойил кучайиб борадики, у ўз ифодасини ханифларнинг (воизларнинг) қабила санамларига (ширк) қарши қаратилган яккахудоликни (тавҳид) тарғиб қилишларида топади. Охирги ханифлардан бири Қурайш қабиласидан келиб чиққан Муҳаммад (570-632) эди. Муҳаммад ва унинг саҳобаларининг фаолияти натижасида хан а фийлик янги диний оқим ислом сифатида шаклланди. Ислом Арабистонда арабларнинг синфий жамиятга ўтиш ва Араб давлатининг ташкил топиши даврида пайдо бўлди. Илк исломнинг бош ёдгорлиги бўлган Қуръонда мутлақ яккахудолик асосий ақида бўлиб, араб қабилаларининг ягона давлат ҳокимиятига бирлашишини ифодалар эди. Қуръон (арабча қар а ъа – ўқимоқ) мусулмонларнинг асосий муқаддас китоби бўлиб, улар уни эрамизнинг VII асрида Муҳаммад пайғамбар томонидан етқазилган илоҳий ваҳий, деб тан оладилар. Бизгача етиб келган кўринишда Қуръон 114 сурага (боблар) бўлинган бўлиб, сураларнинг узунидан қисқа томонга бориши тартибида тузилган. Ҳар бир сура сарлавҳага эга: масалан, «Бақара» («Сигир»), «Юнус», «Ҳадид» («Темир»), «Шамс» («Қуёш»). Қуръон Муҳаммад (с.а.в.) вафотларидан кейин тўплашга бошланди. Ривоят қилишларича, унинг биринчи расмий матни халифа Усмон (644-656) даврида таҳрирдан чиққан. Ўрта асрларда муомалада бўлган Қуръоннинг бошқа нусхалари бизгача етиб келмаган. Қуръоннинг расмий Усмон матни VII асрнинг бошларигача ўзгаришларга (қисқартиришлар ва қўшимчаларга) дучор бўлди. Унли белгилар унга VII асрнинг охирларида киритилди. Қуръон мазмуни хилма-хил бўлиб, ундаги материалларни қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин: 1) афсунарлик (шеманлик) ўқишлари; 2) нариги дунё, яъни охират; 3) қадимги араблар оғзаки ижоди; 4) яҳудийлик ва христианликнинг мазҳабий ақидалари ва афсоналар; 5) ҳуқуқий меъёрлар. Бу материалларнинг барчаси Қуръонда тизимга солинмаган ҳолда жойлаштирилган. Қуръон хусусий мулкни сақлаш ва қўриқлашга алоҳида диққат-эътибор қаратади. Шунинг учун Қуръонда мулкни меросга олиш, васийлик ва бошқалар ҳақида аниқ кўрсатмалар бор. Мулкий ва ижтимоий тенгсизликни (жумладан, қулликни) Қуръон Аллоҳ томонидан ўрнатилган тартиб ҳисоблайди. Қуръон ва Муҳаммад (с.а.в.) пайғамбар ҳадислари амрига кўра, инсонлар ўртасида ҳақиқий ва адолатли муносабатлар ўрнатишнинг асосий ва зарурий шарти тинчликдир. Бундан ташқари, ҳақиқий мусулмон – бу ҳамма вақт адолат учун муросасиз равишда дадил курашадиган курашчидир. Аммо бунинг учун, унинг дини бу олий тушунчага қандай маъно сиғдирганлигини билиш учун, унинг ўзи етарли даражада яхши билимлар билан қуролланган 1 Моварауннаҳр – Амударё ва Сирдарё ўртасида ерларнинг VII асрдан бошлаб арабча номланиши.

бўлмоғи лозим. Масалан, у шуни билмоғи лозимки, ижтимоий адолат остида ислом одамлар орасида қандайдир мажҳул ва мутлақ тенгликни эмас, балки ҳаётнинг барча муҳим соҳаларида, яъни ижтимоий фойдали меҳнат, таълим- тарбия олиш, ижтимоий ҳимояланиш, тиббий ёрдамдан фойдаланиш ва бошқа ижтимоий хизматлар бўйича барча учун тенг имкониятлар яратишни кўзда тутади. Одилона йўл тутган халифалар даври умумий тарзда ана шундай аломатлар билан белгиланган эди. Маълумки, халифа Умар ибн ал- Хаттоб Ислом амр қилган кишилар жамоаси ҳаёт тарзидаги ахлоқий муносабатларнинг асосий меъёрларини ҳаётга татбиқ қилишда айниқса машҳур бўлган эди. У ҳеч иккиланмасдан қудратманд ва бой кишилар адолатсизлик қилганда ожизлар томонини олар эди. Муҳаммад (с.а.в.) пайғамбарнинг кўплаб бошқа саҳобалари ҳам бундай мустаҳкам қоидаларга таянар ва унга риоя этар эдилар. Қуръонга қўшимча сифатида Муҳаммад (с.а.в) пайғамбарга нисбат бериладиган, у кишининг ҳатти-ҳаракатлари ва ҳукмларини ҳикоя қилувчи жуда кўп хадислардан иборат сунна (мусулмонча муқаддас ривоятлар) вужудга келтирилди. Суннада халифатдаги қарама-қарши ижтимоий муносабатлар ва ижтимоий кураш, ҳамда исломга бошқа динлар ва қадимги эллинистик фалсафий тизимлар таъсири ўз аксини топган. Маълумки, Қуръон ислом қонунчилигининг асосидир. Ҳадислар эса, унинг мураккаб жойларини қисқача тушунтириб, янги қирраларини очиб, умумий жойларини муайянлаштириб, уни тўлдиради. Ҳадислар – Муҳаммад (с.а.в.) насиҳатлари ҳам бўлиб, мусулмонларни ҳаётнинг барча соҳаларига йўналтиради. У киши шундай деган: «Мен сизларга икки нарсани қолдирдим, агар сизлар уни маҳкам ушласангизлар, ҳеч қачон адашмайсизлар, бу –Қуръон ва менинг суннатимдир» 1 . Муҳаммад (с.а.в) пайғамбарнинг биринчи саҳобаларидан бошлаб, ҳақиқий мусулмонлар ҳамма вақт у кишининг ривоятлари ва айтганлари ҳақида ишончли билимга эга бўлишга ва уни ўрганишга алоҳида эътибор бердилар. Уларни эсда сақлаб, эҳтиёткорлик билан бошқа одамларга етказишга ҳаракат қилдилар. Муҳаммад (с.а.в.) ҳаётлари вақтида ислом шариати нинг асоси Қуръон ва у кишининг ўзларининг намунавий ҳаёти – сунна эди. Муҳаммад (с.а.в.) вафотларидан кейин исломнинг жуда тез ва кенг тарқалиши диний илмлар қонун-қоидаларини ривожлантиришни долзарб заруриятга айлантирди. Бу мақсадда жуда тезлик билан турли-туман жойларда кўплаб марказлар шакллана бошлади. Ҳадислар ишончли деб фақат шундагина тан олиниши мумкин эдики, уни ривоят қилувчилар занжирининг барча бўғинлари аниқланган бўлса, ҳадислар тўпламининг энг ишончлисини бизнинг ватандошимиз имом ва ал- Бухорий ёзган. У киши ҳадисларни фиқҳ бўйича, унга мувофиқ келадиган бобларга бўлиб, жой-жойига қўйиб тасниф қилди. Шундай усулдан имом Муслим ҳам фойдаланди. Кейинчалик уларнинг ҳар иккиси изидан машҳур муҳаддислар Абу Довуд, Ан-Насам, ат-Термизий ва Ибн Можалар бордилар. 1 Ш.З. Бабаханов. Становление хадисоведения и выдающиеся мухаддиси средней Азии // В кн.: «исследования по истории, истории науки и культуры народов Средней Азии». –Т., Фан, 1993. 130-131 -б.

Олимлар бу олти муҳаддис тўпламларига катта эътибор бериб, уларни талқин ва шарҳлаш билан шуғулландилар. Ҳижрий учинчи аср (Х аср) ҳадислар тўплаш тарихида олтин давр ҳисобланади. Ҳадис илми тараққиётининг ана шу ноёб, сермаҳсул давридагина юқорида айтилган олти буюк муҳаддис ва кўплаб бошқа олимларнинг асарлари ўзининг бутун гўзаллигини намоён қилди. Бу ажойиб ислом фидокорлари зумраси ўзларининг асарларида Пайғамбар ҳадисларининг мутлақ кўпчилигини қамраб олиб, кейинги келадиган бутун мусулмон авлодларига ривоятларнинг ишончлилигини ўрганишда мустаҳкам асос солдилар. Араблар истилоси натижасида янги империя - Араб халифати ташкил топди. Араблар ҳукмронлигига қарши бўйсундирилган халқларнинг чиқишлари кўп ҳолларда исломга қарши маҳаллий диний ақидаларнинг кураши шаклида намоён бўлар эди. Халифаликнинг ўзида эса, ҳокимият учун феодал гуруҳлари ўртасидаги кураш ҳам диний тус касб этиб, турли мазҳаблар ва оқимлар ўртасидаги қарама-қаршиликлар шаклида намоён бўлар эди. Хаворижлар ҳаракати – бу ижтимоий қуйи табақаларнинг феодал гуруҳларининг зўравонлигига қарши кураши бўлиб, оддий араб-мусулмон ва маҳаллий аҳоли манфаатларини ифодалар эди. Хаворижларнинг таълимоти барча мусулмонларнинг тенглигини тарғиб қилар эди. Улар фикрича, келиб чиқишидан қатъий назар, ҳатто у қора танли қул бўлса ҳам, агар у мўъмин бўлса, ҳар қандай одам халифа бўла олади. Улар имом-халифага давлатпаноҳ ёки муқаддас руҳоний шахс сифатида эмас, балки мўъминларнинг ваколатли доҳийси ва улар манфаатини ҳимоя қилувчи киши сифатида қарар эдилар. Халифани сайлаш ва бўшатиш, суд ишлари ва ўлимга ҳукм этиш масалалари жамоага тегишли бўлиши керак эди. Ҳар қандай мусулмон жамоаси ўз имом ёки халифасини сайлаши мумкин эди. Шунинг учун хаворижларнинг кўпчилик йўлбошчилари ўзларини имом ёки халифа деб атар эдилар. Али ва унинг авлодларининг ҳокимиятга бўлган ҳуқуқини қўллаб- қувватловчи унинг тарафдорлари ислом тарихига шиалар (шиа-фирқа) номи билан кирдилар. Шиалар ислом суннасини тан олмай, уни ёлғон, Алининг ҳокимиятга бўлган ҳуқуқини инкор этувчи деб билиб, ўзларининг сунналари бўлган «Ахбор» ни вужудга келтирдилар. Шиалар суннийларнинг етти ақидасига қарама-қарши равишда, асосан беш ақидани тан олар эдилар: тавҳид (яккахудолик), адл (адолатлилик), нубувват (пайғамбарлик), имомат (имомлар ҳокимияти), қиёмат (қайта тирилиш). Шиаликдаги асосий масала шиаларнинг ҳокимият ва давлатга нисбатан бўлган нуқтаи назарларини ифодаловчи имомат ҳақидаги ақидадир. Шундай қилиб, айнан ислом тарихининг тонг отаридаёқ, унда ижтимоий- сиёсий хусусиятга эга бўлган ихтилоф пайдо бўлди. Шу жиҳатдан исмоилийлар ва қарматийлик мафкураси бошқалардан кўра ўзига хосдир. Исмоилийлар тариқати VIII асрнинг ўрталарида шиалик ичидаги ихтилоф натижасида пайдо бўлди. Муросасиз шиалар халифаларга қарши курашни Хаворижлар

давом эттириш мақсадида алоҳида тариқатга бирлашдилар (тариқатнинг номи отаси имом Жафар ас-Содиқ томонидан имомлик меросидан маҳрум этилган Исмоил (ваф. 762) исмидан олинган). Исмоилийлар, таъқиблардан яширинган Исмоилнинг ўғли Муҳаммадни имом сифатида тан олдилар. Шундай қилиб, исмоилийлар орасида яширинган имомга ишониш пайдо бўлди. Яширинган имомлар номидан иш кўрувчи тарғиботчилар, яширин ташкилотлар пайдо бўлди. Ўз атрофларига мазлумларни тўплаган исмоилийлар халифаликнинг турли минтақаларида қўзғолонлар кўтардилар. Исмоилийликнинг бир шаҳобчаси асосила IX - X асрлардаги деҳқонлар ҳаракатида катта ўрин тутган қарматийлик ташкил топди. Қарматлар издошларининг асосий қисми деҳқонлар ва камбағаллардан иборат эди. Қарматлар Баҳрайнда ўз давлатларини ташкил қилдилар. Унда ўзига хос шаклда тенглик, демократия ва ўзаро ёрдам мавжуд эди. Аммо тенг ҳуқуқлиликдан фақат қарматларнинг ўзлари фойдалана олар эдилар. Барча асрга тушган кишилар ва қарматларга мансуб бўлмаганлар қулларга айлантирилар ва барча ҳуқуқлардан маҳрум этилардилар. Қарматлар исломнинг ҳеч қандай расм-русумларини бажармас, судхурликка йўл қўймас, муҳтожларга бепул ёрдам кўрсатар ва солиқларни бекор қилган эдилар. Қарматлар таълимоти илғор мутафаккир ва адиблар ўртасида шуҳрат қозонган эди. Рудакий, Ал-Маарий, Носиир Хисрав, Ибн Сино ва бошқалар қарматлар ғоясини қўллаб-қўлтиқлаган эдилар. Исмоилийлар таълимоти, уларнинг бир-биридан фарқ қилувчи икки турли гуруҳлари учун мўлжалланган бўлиб, икки қисмга бўлинар эди: ташқи, ёки экзотерик (зоҳир) ва ички, ёки эзотерик (ботин). Ташқи таълимот, оддий эътиқод қилувчиларга мўлжалланган бўлиб, шиаларнинг оддий панд-насиҳатлари ва расм-русум талабларидан кўпам фарқ қилмас эди. Ички таълимот фақат юқори босқичларда турган, кўп нарса билувчи тариқат аъзоларига мўлжалланган бўлиб, Афлотун, Арасту, янги афлотунчилик, янги пифагорчилик, христиан гностицизми таълимотлари таъсири остида ташкил топган мураккаб тизимни ташкил қилар эди. Бу тизим бўйича барча мавжуд нарсаларнинг ягона ибтидоси олий сир ( ал-ғайб таъоло ) бўлиб, ҳеч қандай сифатларга эга бўлмаган, номуайян, билиб бўлмайдиган, абадий осойишталикда турган, яъни «мутлақ-худо»дир. У ижодий жавҳар бўлган Умумий ақл ( ақл ал-кулл ) ни ажратиб чиқардики, у худонинг барча сифатларига эгадир. Шунинг учун барча ибодат ва дуолар унга қаратилгандир. Умумий ақл ўзидан нур чиқариб-умумий руҳни ( нафс ал- қулл ) вужудга келтирди. Номукаммал бўлган Умумий руҳ ўзидан нур чиқариб-бирламчи моддани ( ҳайюло ), у эса-ер, осмон ва барча йирик мавжудотларни вужудга келтирди. Бундан кейинги эманация босқичларида- макон, замон, комил инсон келиб чиқди. Етти босқичдаги эманация шундай тарзда вужудга келди. Етти босқич умумий хусусиятга эга бўлиб, катта дунё (макрокосм) га ҳам, кичик дунё бўлган инсонга ҳам хосдир. Демак, пайғамбарлар ва уларнинг ёрдамчилари ҳам еттита бўлган, негаки, инсоният тарихи етти давр Исмоилийларнинг фалсафий таълимоти

пайғамбарлиги: Одам, Нуҳ, Иброҳим, Мусо, Исо, Муҳаммад (с.а.в.) ва келажакдаги Қоимдан иборат. Исмоилийларнинг табақаланиши ҳам етти босқичдан ташкил топган: нотиқ, сомит, имом-барча исмоилийлар бошлиғи, ҳужжа-минтақавий ташкилот бошлиқлари, доя-маҳаллий ташкилот бошлиқлари, мазун - яширин таълимотни ўрганишга рухсат этилган ташкилот аъзоси, ва, ниҳоят, мустажот - ташкилотга янги кирган, оддий исмоилий бўлиб, унга яширин таълимотни ўрганишга рухсат берилмаган. Қарматларда ҳам исмоилийларникидан айрим бир хусусиятлари билангина фарқланадиган илоҳиёт ва фалсафага доир тизим мавжуд эди. Ислом фалсафаси эллинизм даврининг фалсафий анъаналари билан яқиндан боғлиқдир. Эдесса (489) ва Афина (529) даги фалсафий мактаблар ёпилгандан кейин, Византия черкови томонидан несториан ва монофизийларнинг таъқиб этилиши муносабати билан эллинистик анъаналарнинг Осиёда ёйилиши Сурия ва Эронга византиялик олимларнинг муҳожирати билан боғлиқ эди. Нисибин (Сурия) ва Жундашопур (Эрон) шаҳарлари несториан ва монофизитларнинг фалсафага доир ишларининг асосий марказларига айланди. Табиблар, олимлар ва файласуфларнинг машҳур Искандария мактаби ҳам араблар ҳукмронлиги остида ўз ишини давом эттирди. Сурия, Эрон, Миср ва Иберия ярим оролида мавжуд бўлган арамей, юнон ва лотин тилларини ўрнини олган араб тили халифатда яшовчи араблар, форслар, турклар, барбарлар ва бошқа халқларни маданий жиҳатдан бирлаштирувчи қуролга айланди. У турли ирқий гуруҳларга мансуб маълумотли кишиларнинг алоқа воситасига, яъни фан ва маданият тилига айланди. Ўзининг илк босқичида ислом Макка ханифийлигининг мафкураси эди. VII - VIII асрлар орасида диний эътиқод масалалари бўйича муҳокама ва баҳс юритадиган биринчи илоҳиёт тўгараклари ва мактаблари пайдо бўла бошлади. Ирода эркинлиги ва тақдирга ишониш масаласи кескин баҳсларга сабаб бўлди. Қуръонда унга ҳам, бунга ҳам мувофиқ келадиган ва бундай фикрларни мустахкамлайдиган оятларни топиш мумкин эди. Илк исломда инсоннинг тақдири ва ҳатти-харакатлари Худо томонидан белгилаб қўйилган деган эътиқод расм бўлган эдики, Қуръонда кўрсатилган инсоннинг ўз ҳатти- ҳаракати учун жавобгарлиги ва гуноҳ ишлари учун Худо томонидан жазоланиши ҳақидаги ақидага қарама-қарши эди. Илгарилари унчалик англанмаган ушбу қарама-қаршилик, илоҳиётчилар фикрини ва диққат- эътиборини борган сари кўпроқ жалб қила бошлади. Агар Худонинг ўзи томонидан тақдирда белгилаб қўйилган бўлса, инсон қандай қилиб ўзининг гуноҳли ҳатти-ҳаракатларига жавоб беради? Агар худо ёмонлик манбаи бўла олмайдиган бўлса, у қандай қилиб инсоннинг гуноҳли ишларини олдиндан белгилаб қўяди? Инсоннинг ўз ишлари учун жавобгарлиги, унинг ўз ҳатти-ҳаракатларида ирода эркинлигига эгалигини кўрсатмайдими, ва гуноҳли ишлар худо томонидан белгилаб қўйилиши мумкин эмасми? Бундай қарама-қаршиликларни дин ўзининг у ёки бу ақидасидан воз кечмасдан ҳал қилишга кучи етмайди. Бу масала бўйича Илк исломдаги баҳслар

баҳслар VII - IX асрлар давомида жабарийлар (арабча-жабария –мажбур қилиш, зўрлик, жабр), яъни инсоннинг барча ҳатти-ҳаракатлари унинг тақдирида азалдан белгилаб қўйилган деган фикр тарафдорлари билан қадарийлар (арабча-қадария-ҳокимият, яъни инсоннинг ўз ҳатти-ҳаракатлари устидан ҳокимияти) ўртасида олиб борилдики, улар фикрича, худо адолатли бўлиб, ёмонлик манбаи бўла олмаслиги туфайли, гуноҳли ҳатти-ҳаракатлар унинг томонидан олдиндан белгилаб қўйилиши мумкин эмас. Демак, инсон ўз ҳаракатларида озод бўлиб, унинг оқибатлари учун ҳақту Аллоҳ олдида жавоб бермоғи лозим. Катта гуноҳ, тақдир ва ирода эркинлиги ҳақидаги масалалар соф диний ақидавий хусусиятга эга бўлиб кўринсалар ҳам, улар беҳуда эмас эдилар. Улар ўша замоннинг муайян сиёсий муаммолари билан яқиндан алоқадор эдилар. Масалан, оғир гуноҳнинг кечириб бўлмаслиги тарафдори бўлган хаворижлар Уммавийлар ҳокимиятининг қонунийлигини, улар исломда ҳокимият учун уруш бошлаганликлари учун мўъминлар қаторида ҳисобламасдан, тан олмас эдилар. Ана шу ердан халифа тахтини зўрлик билан қўлга олганларга нисбатан кураш олиб бориш зарурияти келиб чиқар эди. Муржийлар эса, бунинг аксича, уммавий халифалар ҳокимиятини қўллаб-қўлтиқлар эдилар. Уларнинг фикрича, Уммавийларни гуноҳлари учун динсиз ҳисоблаш мумкин эмас, нега деганда улар мусулмон ва халифалардир. Уларга бўйсуниш барча мусулмонларнинг бурчидир. Тақдир ҳақидаги баҳс ҳам худди шундай сиёсий аҳамиятга эга эди. Тақдири азални тан олиш Худо томонидан Муҳаммад (с.а.в.) рисолатини олдиндан белгиланганлигини, демакки, Пайғамбар ворислари бўлган халифалар ҳокимияти қонунийлигини тан олиш маъносини берар эди. Баракс, ирода эркинлиги ғояси, халифалар ҳокимияти қонунийлигини шубҳа остида қолдирар эди. Шунинг учун жабарийлар халифалар тарафдори ҳисобланар, қадарийлар, шиалар ва баъзи бошқа мазҳаб ва оқимлар эса, кўп ҳолларда халифалар ҳокимиятига қарши ҳаракатлар бошида турар эдилар 1 . Тақдирнинг белгиланганлиги ғояси доимо «Муқаддас уруш» олиб бориб, қўшни мамлакатлар худудлари ва халқларини босиб олаётган халифаларга қўл келар эди. Иккинчи томонлан бу ғоя харбийларнинг ўз тақдирига ишончини мустахкамлаб, уларнинг мутаассиблиги ва дадилликларини оширар эди. Қадарийлар таълимотини кейинчалик ўз устозлари Ҳасан ал-Басрийни (624-728) тарк этган шогирдлари бўлган муътазилийлар (арабча-муътазила ажраб чиққанлар) ривожлантирдилар. Муътазила таълимотининг асосчиси Восил ибн Ато (699- 748) эди. Бу ўз таълимотини ақлга таяниб баён қилувчи ва шу даврга келиб Араб халифалигига Искандария орқали кириб келган юнон мантиғи ва фалсафасининг тушунча ва усулларидан фойдаланган, биринчи фалсафий илоҳиёт мактаби эди. 1 Қаранг: Очерки истории общественно-философский мысли в Узбекистане. –Т.: Фан, 1977 . 39 -б. Муътазилийлар

Муътазила оқими тарихида муайян мутафаккирларнинг номи билан боғлиқ бўлган кўплаб гуруҳлар мавжуд эди. IX ва Х асрлардаги асосий мактаблар Басра ва Бағдод мактаблари эди. Барча муътазилийлар учун умумий бирдай нарса деб ҳисобланадиган мезон сифатида бешта асосий қоида (усул) хизмат қилади: 1. Яккахудолик (тавҳид) – кўпхудолик, антропоморфизм (одамларга хос хусусиятларнинг нарсалар, жониворлар ва табиат ҳодисаларига ҳам хос деб ҳисоблайдиган ибтидоий тафаккур), ҳамда илоҳий моҳиятдан фарқ қилувчи илоҳий сифатларнинг ҳақиқийли ва чексизлигини муайян моҳиятлар ёки рамзлар эканлигини рад қилувчи Худо ҳақидаги таълимот. Муътазилийлар илоҳий моҳиятлар билан бир хил ҳисобланадиган моҳиятлар сифатини (билим, ҳокимият, ҳаёт) фарқ қилар эдилар. Шунинг учун уларни чексиз ҳисоблаб, ҳаракатлар сифатини (ирода, эшитиш, нутқ) яратилган деб қараб, уларни замон билан бирга ўсиб борувчи ва ўзгарувчи ва шунинг учун ҳам илоҳий моҳиятдан фарқ қилувчи деб билар эдилар. Ана шу ердан антропоморфизмни рад этиш ва Қуръоннинг яратилганлигини тан олиш келиб чиқар эди. Антропоморфизмни рад этиб, улар Худонинг сифатларини ҳам рад этдилар. Уни ягона, мавҳум, бўлинмас, аниқлаб бўлмайдиган ва билиб ҳам бўлмайдиган деб талқин қилдилар. Абадийлик фақат Худогагина хос бўлганлигидан, Қуръон абадий бўла олмайди, негаки, бу нарса икки томонлама мангуликка олиб келади. Демак, Қуръон Худо томонидан яратилган ва унинг томонидан ижод қилинган нарсалардан биридир. 2. Адолат (адл) –илоҳий адолат инсоннинг ўз ҳатти-ҳаракатларида озод бўлишини ва Худонинг фақат «яхши» ( ал-аслах ) ни ярата олишини назарда тутади. Ундан ҳеч қандай ёмонликнинг чиқиши мумкин эмас. Бу нарса ирода эркинлигига асос бўлади ва тақдирнинг азалдан белгиланганлигини рад этишга олиб келади. 3. Ваъда ва қўрқитиш (ал-ваъд ва-л-ваъид) - Худо ўз ваъдаси ва қўрқитишини амалга оширади. Агар у мўъминларга жаннат, гуноҳкорларга қўрқитиб дўзах ваъда қилган бўлса, инсоннинг қилмиши учун Пайғамбарнинг шафоати ҳам, ҳатто яратганнинг раҳм-шафқати ҳам, унга жазо берилишини ўзгартира олмайди. 4. Ўртача ҳолат (ал-манзила байна-л-манзилатайн) –оғир гуноҳ қилган мусулмон, эътиқод қилувчилар сафидан чиқади (уни илгаригидек динга ишонувчи ҳисобловчи либерал муржийларга қарама-қарши), аммо динсиз бўлиб қолмайди (қатъиятли хаворижлар таълим бергандек) ва улар ўртасида ўртача ҳолатда қолади. Восил ибн Ато бундай мусулмонларни гуноҳкорлар (фосиқ) деб атади, Ҳасан ал-Басрий эса – икки юзламачилар (мунофиқ) деб ҳисоблади. Бу нарса улар ўртасидаги ихтилофга сабаб бўлди. Муътазилийлар фикрича, гуноҳкор одам мусулмон жамоаси аъзоси сифатида ўз ҳуқуқларини сақлар, аммо халифа ёки имом бўлиб сайлана олмас эди. 5. Буйруқлар ва таъқиқлар (ал-амр ва-л-маъруф ва-н-нахиъан ал-мунк а р) – бу қоида мусулмонни барча воситалар, шу жумладан, куч ишлатишни ҳам, яъни қилични ишга солишни ҳам истисно этмаган ҳолда эзгуликни ғалабаси

учун ўз мажбуриятини бажариб, уни амалга оширишга ёрдам беришини талаб қилар эди. Халифа Мутаваккил ҳукмронлиги вақтида бошланган муътазилийларни таъкиб қилиш шароитида ва умуман, «калом»га ҳужум даврида муътазалий Ал-Жубоий (ваф. 916) нинг шогирди ва янги «калом» мактаби бўлган ашарийликнинг асосчиси Абул Ҳасан ал-Ашарий (874-933) уни анъанавий диний ақида билан, баъзида расмиятчилик учунгина бўлса ҳам, муросасозлик йўли билан сақлаб қолишга уринди. Шу даврдан бошлаб «калом» (арабча-«таълимот») номини олган илк ислом фалсафаси ишлаб чиқила бошланди. Бу таълимот тарафдорларни мутакаллимлар деб атадилар. Мутакаллимлар анъанадан кўра, ақлга таянишнинг афзаллигини таъкидлар, «тақлид»ни рад этар ва бирор-бир нуқтаи назар ва таълимотни қабул қилишдан олдин эҳтиёткорлик жиҳатидан унга шубҳа билан қарашни насиҳат қилар эдилар. Илгариги илоҳиётчилардан фарқли ўлароқ, Ашарий ва унинг издошлари илк исломни мантик ва фалсафани, яъни ақлий усулни қўллаш йўли билан ҳимоя қилишга уриндилар. Ашарий тақдирга ишониш ва ирода эркинли ҳақидаги таълимотнинг ички қарама-қаршилигини муроса йўли билан ҳал қилишга уринди. «Касб» назарияси унга тааллуқли эдики, унга биноан қазо (қарор, ҳукм) Худонинг абадий ва умумий иродаси бўлиб, қадар (ҳокимият, ирода) эса, Худонинг қарорини дунё ҳодисаларига қисман қўлланилиши эди. Инсон ушбу айрим олинган қарорни фақат ўзиникидек «касб этади» ёки «ўзлаштиради». Бу назарияга мувофиқ ҳатти-ҳаракат Худо томонидан яратилади, аммо ирода эркинлигига эга бўлган инсон томонидан касб этилади ва бажарилади. «Калом»нинг илоҳиётга доир масалалари тараққиётида аш ъ арийа маслакдошлари ўз таълимотларини муътазилийлар билан анъанавий ақида тарафдорларининг нуқтаи назарлари ўртасига қўйдилар. «Калом» тарихида янги босқич XIII асрнинг бошидан, айни мутакаллимлар билан файласуфлар, биринчи навбатда Ибн Сино мактаби ўртасида дўстона алоқалар тикланган вақтда бошланди. Бу тикланиш биринчилар учун Шахристоний (1153 й.вафот этган) ва Фахриддин Розий (1209 йил вафот этган) асарлари туфайли тайёрланган бўлса, иккинчилар учун Насриддин Тусий (1274 йил вафот этган) ижоди баракатидан муяссар бўлган эди. Бунинг натижасида, Ибн Халдун (1332-1405) қайд этгандек, охирги муътазилийлар орасида «калом» ва «фалсафа» муаммолари шундай қўшилиб кетган эдики, бу фанларни бир- биридан ажратиб бўлмай қолди 1 . «Кейинги калом» деб ном олган «калом» тараққиётидаги янги босқич Байдавий (1390 йил вафот этган), Исфаҳоний (1348 йил вафот этган), Ижий (1355 йил вафот этган), Тафтазоний (1390 йил вафот этган) ва Журжоний (1413 йил вафот этган)ларнинг асарларида баён қилинган. Ашарийлик асосан ўз тарафдорларини Ироқ, Сурия ва Мисрда топди. Маворауннаҳрда Х асрдан кейин, Самарқанд яқинидаги Мотурид қишлоғида 1 Қаранг: Ибн Халдун. Ал-мукаддима. Ал-Мутбаъа аш-шарафийя. Бейрут. 1967. 520 -б. Мутакаллимлар

таваллуд топиб, Мутакаллим ас-Самарқандий номи билан машҳур бўлган Абу Мансур ал-Мотуридий (944 йил вафот этган)нинг издошлари бўлган мотуридийа оқимининг жуда кўп мактаблари мавжуд эди. Мотуридий ўзининг калом тизимини Ашарийдан мустақил равишда ишлаб чиққан эди. Умуман, уларнинг қарашлари ва тизимлари бир-бирига ўхшайди. Мутакаллимлар ўрта асрлар фалсафасига хос бўлган бир қатор асосий муаммоларни, жумладан, дин билан ақлнинг алоқалари масаласини ҳал этишда ўз ҳиссаларини қўшдилар. Бу муаммоларга худо ва дунё, табиатдаги жисмларнинг тузилиши, «бўлинмас» заррачалар (чексиз кичик), континуум (узликсизлик) ва бошқа масалалар кирар эди. Муътазилийлар ва мутакаллимлар ўрта асрлардаги зиёлиларнинг энг маълумотли қисмини ташкил этардилар. Улар орасида кўплаб энциклопедик олимлар, файласуфлар (Ан-Наззом, Жоҳиз) бор эди. Улар ичидан Ал-Киндий, Замахшарий каби забардаст файласуфлар ва бошқалар чиқдилар. Тасаввуф – Шарқ халқлари маънавий ҳаёти тарихида энг муҳим ҳодисалардан биридир. Унга хос хусусият тарки дунёчиликка чақириш, бойлик ва дунёвий неъматлардан воз кечишни тарғиб қилиш эди. Биринчи муҳаддислар (Муҳаммад пайғамбарнинг ишлари ва ҳаёт тарзларини ривоят қилувчилар) катта обруга эга эдилар. Улар фақиҳ (ҳуқуқ билимдонлари) ҳам эдилар. Уларнинг ўзлари одатда Қуръонни билар ва шархлар эдилар. Шундай қилиб, улар ўзларида замонларининг илоҳиётига ва ҳуқуқшунослигига доир барча билимларини мужассамлаштирган эдилар. Аммо вақтийки келиб, Уммавий халифаларнинг ҳатти-ҳаракатидан омма норозилиги натижасида бир қатор инқилоблар келиб чиққач, шу нарса маълум бўлдики, баъзи муҳаддислар очиқдан-очиқ ҳокимият томонига ўта бошладилар. Булардан норози бўлган бошқа турдаги муҳаддислар ҳам келиб чиқдилар. Ана шу янги муҳаддислар қуйидаги қоидани олдинга сурдилар: муҳаддисга ишонч шундагина мумкин бўладики, агар у ҳодисаларни ривоят қилибгина қолмасдан, балки уларга ўзи риоя қилса. Ва унинг ҳаёти зоҳидона бўлиб, Худо олдида доимо титраб турса ва ман қилинган нарсаларнинг ҳаммаси унинг учун қабул қилинадиган ҳолатдан ташқарида бўлса, яъни у улардан тўла-тўкис парҳиз қилса. Ана шундай руҳдаги муҳаддислар ичидан тарки дунёчилик ҳаракати бошланиб, ривожланиб бордики, уни тасаввуфнинг биринчи куртак отиши деб қараш мумкин. Бу вақтда ҳали «суфий» атамаси йўқ эди. Бу хилдаги одамларнинг оддий аломати – зоҳид (тарки дунё қилган) ёки обид (Худонинг хизматкори) эди. Ҳозирги вақтда тасаввуфнинг (суфизм) тизим сифатидаги айнан ўхшаш таърифини бериш мумкин эмас. Негаки, ҳали ҳозир фанда Испания, Сицилияни қамраб олиб, Болқон ярим оролигача кирган, ушбу жуда мураккаб, кўп қамровли, қадама (мозаик) диний дунёқарашга нисбатан ягона ҳукм чиқарилган эмас. Тасаввуфнинг илк ривожи VIII - X асрларга тўғри келади. Бу вақтда у тарки дунёчиликдан ажраб чиқиб, мустақил диний- фалсафий-ахлоқий таълимот сифатида шаклланди. Аммо у вақтда ҳам, кейинги даврлардаги ўз ривожи босқичларида ҳам (Х- XII аср охири, XIII - XV ;Тасаввуфнинг пайдо бўлиши

XVI - XVII асрлар), тасаввуф аниқ ифодаланган, тартибга солинган ва муайян қарашлар тизимини берувчи таълимотга айланмади. Бу нарса айниқса ўзининг яққол ифодасини тасавуфнинг гуллаган даври бўлган Х асрдан кейин топди. Бу даврда у ўзига қадимги даврнинг мистик-идеалистик фалсафаси ва христианлик назариясининг ғояларини олиб ва уларни соддалаштириб, маҳаллий диний-анъаналар ва халқ ақидалари билан қўшиб, ҳаракатнинг ташкилий шаклини биродарлик (тариқа) жамиятини барпо қилди. Демак, тасаввуф – бу ислом доирасидаги алоҳида сирли, диний-фалсафий дунёқараш бўлиб, унинг вакилларининг фикрича, инсон ўзининг шахсий руҳий тажрибаси воситасида худо билан бевосита руҳий алоқа (мушоҳада ёки қўшилиш) ўрната олади. Бунга жазава (экстаз) ёки ички порлаш (озарение) йўли билан эришиш мумкинки, дил порлаши юрагида худога нисбатан муҳаббати бўлган ва шу ишқ билан Худо «йўли» дан бораётган инсонга осмондан туширилади. Ўрта асрларда бунга ўхшаш оқимлар ноёб эмас эди. Мистик ақидалар инсоният томонидан вужудга келтирилган барча йирик динний тизимларда (буддавийлик, ҳиндувийлик, яҳудийлик, христианлик) кам ўрин тутмас эди. Мусулмон сўфийлари ўз олдига қўйган ва бутун ҳаётлари давомида унга интилган мақсад - бу худони руҳий, ичку туйғу билан бевосита билиш эди. Уларнинг бутун фикри-зикри ана шу диний орзуга бўйсундирилган эди. Уларнинг тасаввуфий «йўли» ҳақидаги асосий фикрда маънавий покланиш ғояси («руҳий жиҳод» - мужоҳада) ва инсонни камолотга етказиш ётар эди. Бу ғоя ишлаб чиқилган барқарор ахлоқий назарияга (мақомот) ва қисқа вақт сақланувчи, нурнинг бир лаҳзалик учқуни сифатида ичдан келиб чиқадиган руҳий ҳолатларга (ҳол) келиб қўшилди. Тасаввуфнинг назарий асосларини ишлаб чиқишда Ал-Муҳосибий (857 йил вафот этган) муҳим ўрин тутди. У томонидан ёзилган «Аллоҳнинг ҳуқуқларига риоя этиш» китоби «ўзини кузатиш» усули асосларини (муҳосиба (ҳисоблаш), муаллифнинг лақаби шундан олинган) баён қилади. Муҳосибий инсоннинг ташқи ҳатти-ҳаракатлари билан унинг нияти ўртасидаги нисбатни кузатиш вазифасини қўяди. Юракдаги фикрлар ва руҳ ҳаракатининг таҳлили уни «ҳол» тушунчасини аниқлашга, яъни жазава ҳолатини идрок этишга олиб келадики, унга инсоннинг ўз иродаси билан эришиб бўлмайди, балки бу ҳолат унга Худонинг марҳамати сифатида туширилади. Ҳол қисқа дамли ҳолат, ҳатто замондан ташқари, негаки, бу бир лаҳзали, бирданига чарақлаган, руҳий ҳолатнинг у ёки бу оҳанги рангига бурканган бўлади. Худо билан қўшилиш учун диний шакллардаги фарқлар, барча диний расм-русумлар ва кўрсатмаларни бажариш аҳамиятга эга эмас эди. Суфий-пантеист (худо билан табиатни бирдай деб ҳисобловчи)лар Қуръонни сўзма-сўз шарҳлашни рад қилиб, Худони билишда илмни ўзи яхширок ёрдам беради деб ҳисоблар эдилар. Бу қараш илк ислом тарафдорлари томонидан душманлик билан кутиб олинди. Тасаввуф бидъат ақида деб эълон қилинди ва унинг мухлислари таъқиб остига олиндилар. Пантеистик нуқтаи назарда турган суфийлардан биринчиси Ал-Бистомий эди. Суфий Ҳусайн ибн Мансур Ҳаллож эса «Анал ҳақ» («мен-ҳақиқат»,

«Мен Худо») шиорини ўртага ташлаб , шуни исботлашга уриндики, у Худо билан «қўшилиб» кетган. Бундай даъво илк ислом ақидаларига бутунлай қарши бўлиб, Пайғамбар ва Қуръоннинг барча «муқаддас»лигини йўққа чиқарар эди. 922 йилда Ҳалложни бидъатчи сифатида Бағдодда пора-пора қилиб, ўтда ёқдилар. Абу Бакр Розий (865-925) буюк мутафаккир ва аллома (энциклопедик) олим эди. Унинг фалсафий қарашлари Эрон, Ҳинд ва Қадимги Юнон таълимотлари таъсирида шаклланган эди. Ар-Розийнинг қайд этишича, абадий беш ибтидо мавжуд: холиқ, мутлақ макон, мутлақ замон, руҳ ва модда. Дунё ана шулар йиғиндисидан ташкил топган. У Арасту ва бошқа файласуфларнинг ҳаракат манбаи ашёлардан ташқарида жойлашган ва «биринчи туртки» мавжудлиги ҳақидаги таълимотларига мувофиқ нуқтаи назарда эмас эди. Унинг фикрича, ҳаракат ашёларнинг ўзининг ажралмас ҳусусияти бўлиб, унинг манбаи уларнинг ичида эди. Ар-Розий маълум даражада Демокритнинг атомлар ва бўшлиқ ҳақидаги назариясини қайтадан тиклади. У руҳ билан баданнинг бирлиги ҳақидаги қоидани ўртага қўйди. Билиш назариясида файласуф табиатни билиш имконияти борлигидан келиб чиқди. Розий тажрибага катта аҳамият берди. У ҳатто бир кишининг тажрибаси, амалиётда текширилмаган мантиқий хулосалардан кўра, афзаллигини қайд этди. Диний масалаларда Розий пайғамбарлар ва уларнинг рисолати ҳақидаги ғояларни, ҳамд Инжил, Қуръон каби китобларнинг «муқаддас»лигини танқид остига олди. Розий бизгача етиб келмаган икки динга қарши қаратилган «махорик ал-анбиё» («Пайғамбарларнинг қилмишлари») ва «Хийол ал-мутанаббий» каби асарларнинг муаллифи эди 2 . Абу Юсуф ибн Исҳоқ ал-Киндий (800-879) йирик файласуф бўлиб, Шарқ арастучилиги деб аталган оқимнинг бошлаб берувчиси эди. Ал-Киндий турли билим соҳаларига –геометрия, астрономия, оптика, метеорология, табобат, мусиқа ва философияга бағишланган 150га яқин асар ёзган. У фалсафа мавзусини бошқа хусусий фанлар мавзусидан фарқ қилар эди. «Хусусий нарса, - деб ёзган эди Киндий, - фалсафа мавзусини ташкил этмайди. У ўзининг мавзуси сифатида фақат умумий ва асосий, туб масалаларнигина қамраб олади» 3 . Киндий ақидасича, ҳар қандай ашё бир-бири билан ўзаро боғланган беш қисмни, яъни модда, шакл, ҳаракат, макон ва замоннинг мавжудлигини тақозо қилади. Мутакаллимларга қарши ўлароқ, Киндий табиатда сабабий боғланишларнинг мустаҳкамлигини қайд этади, Худо билан дунёнинг ўзаро муносабатини эса, сабаб ва оқибат сифатида қараб чиқади. Калом илмига қарши у ўзининг илмий билишнинг уч босқичи ҳақидаги таълимотини кўндаланг қўядики, унга биноан биринчи босқич бўлган мантиқ ва 2 Қаранг: У.И. Каримов. Неизвестное сочинение ар-Рози «Книга тайны татн» Ташкент, 1956. –С. 33-35. П.Г.Шад. Рази – выдающийся материалист // «Вопросы философии». 1998, №6. 3 Избранные произведения мыслителец стран Ближнего и Среднего Востока. –М., 1961. 57-75 -б.Ар-Розийнинг фалсафий қарашлари Ал-Киндий

риёзиётдан, иккинчи босқич бўлган табиатшунослик орқали учинчи босқич бўлган фалсафий муаммоларга чиқиб борилади. Ал-Киндий Арасту фалсафасига алоҳида эътибор қаратиб, қадимги давр тафаккури меросига катта ҳурмат билан муносбаатда бўлди. У «Арасту рисолаларининг миқдори ва фалсафани ўзлаштириш учун нималар зарурлиги ҳақида китоб» ёзиб, унда кимки, ўзини фалсафага бағишлаган бўлса, Стагирит (Арасту) фалсафасини ўрганмоғи зарурлигини исботлаб берди. У Қуръонга ишонмовчилик билан қараб, уни танқид қилди. Илк мусулмончилик эътиқодидагилар назарида у бидъатчи эди. Жаҳолатпарастлик даврида унинг китоблари йўқ қилинди. Муҳаммад ал-Хоразмий (780-850) IX асрнинг энг йирик энциклопедик олими бўлиб, Хоразмда туғилган. У риёзиёт, астрономия, жугрофия соҳаларида тадқиқотлар олиб бориб, илмий экспедицияларда иштирок этган. Олим сифатида ал-Маъмун, Мутасим ва Ал-Восиқ каби халифалар саройида ижод қилди. Шарқнинг биринчи Академияси бўлган Бағдоддаги «Байтул ҳикма» - «Донишмандлик уйи»да Ал-Хоразмий раҳбарлиги остида Аҳмад ибн Муҳаммад ал-Фарғоний , Аҳмад ибн Абдулла ал-Марвазий , Холид Марварудий , Аббос Жавҳарий каби ўша замоннинг энг йирик олимлари хизмат қилдилар. Хоразмий қаламига «Астраномик жадваллар», «Ҳинд ҳисоби ҳақида рисола», «Қуёш соатлари ҳақида рисола», «Мусиқа бўйича рисола» ва бошқа асарлар мансубдир. Хоразмийнинг асосий кашфиёти алгоритмни кашф этиши бўлиб, у барча математик тенгламаларни ечишнинг умумий воситасидир. Ал-жабр, яъни алгебранинг кашф этилиши бир-бирига қарама-қарши муносабатда турган икки миқдор: «маълум» ва «номаълум» нинг диалектик таҳлил қилиш натижасидир. Ҳар қандай тенглама бу бир-бирини инкор қилувчи тушунчаларнинг диалектик бирлигидир. Қарама-қаршиликнинг бирлиги, маълум ва номаълум, - бу масаладир. Ушбу қарама-қаршиликни ечиш – масалани ечишдир. Тенгламалар Хоразмийгача ҳам маълум эди. Аммо у ҳар сафар, турлича, якка ҳолда, айрим йўл билан ечилар эди. Хоразмийнинг хизмати шунда эдики, у турли хусусий тенгламалар таҳлили асосида умумий кўринишни вужудга келтирди. «Алгоритм» сўзи ал-Хоразмий исмининг лотинча талаффузидир. Асосий пойдеворини Хоразмий қўйган алгоритмлар назарияси бугунги кунда замонавий математика, информатика ва кибернетиканинг энг муҳим қисмидир. Шахамаиддин Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Касир ал- Фарғоний (797-865) Фарғонада туғилган бўлиб, Марказий Осиёда, Ироқ ва Мисрда ижод қилди. Унинг асосий тадқиқот мавзуси астрономия, жуғрофия, геодезия соҳаларида эди. У ўз асарларида ўқувчини дунёнинг тузилишига доир маълумотлар билан таништиради, сайёралар ҳаракати, тақвим ва жуғрофияни шарҳлаб беради. Ўз тадқиқотларининг натижаларини у араб, эрон, юнон, форс, Миср ва бошқа мамлакатлар олимларининг илмий хулосалари билан солиштиради. Фарғоний фикрича, осмон доирага ўхшашдир, негаки, самовий жисмларнинг бурчакли ҳаракатлари тезлиги бир хилдир. Ер ҳам доирадир. Унинг катталиги осмон диаметрига нисбатан озгинадир. Бу шу билан тасдиқланадики, инсон ҳамиша Муҳаммад ал-Хоразмий Фарғоний

осмоннинг тенг ярмини кўради. Қуёшнинг чиқиши ва ботиши турли кенгликларда қуйидагича: қутбларда барча қишки кечалар бир кечани ташкил этади; бу ерда йил бир кеча ва кундузга тенг, кундуз кун 6 ойга, қоронғу кеча ҳам 6-ойга тенг. Осмон экваторининг доираси уфқ доираси билан мос тушади, зенит (осмоннинг кузатувчи боши устидан кўринган энг юқори нуқтаси) эса қутб билан мос тушади. Фарғоний сайёралар ҳаракатининг таснифини беради. Собит юлдузларнинг ҳаракати – бу барча сайёраларга зарур бўлган, ягона ҳаракатдир. Қуёш икки ҳаракатда иштирок этади: ғарбдан шарққа томон ва эклиптика (Ернинг Қуёш атрофидаги йўли жойлашган текислик) қутблари атрофида. Ой бешта айланма ҳаракатларда иштирок этади. Осмон доирасидаги эклиптика билан экватор ўртасидаги энг аниқ бурчак ҳисобининг натижаларидан бири Фарғонийга тегишлидир 4 . Уни стереографик проекция (бирон предметнинг текисликдаги акси, тасвири) асосчиси деб ҳисоблаш мумкин. У биринчилардан бўлиб астролябиянинг назарияси ва амалиётини ишлаб чиқди. Фарғонийнинг энг муҳим хизмати шундаки, у «астрономия фанига далилий усул»ни олиб кирди. Унинг томонидан азимутлар, юлдузлар, радиуслар, параллелларнинг жадваллари тузилган. Фарғоний Қоҳира атрофида жойлашган Рад оролидаги геодезик ишларга раҳбарлик қилди. Баъзи фан тарихчилари километрнинг ўзини тушунчасини ҳам Фарғоний номи билан боғлайдилар. Ўзининг энциклопедик (ҳамма томонлама) билимлари шарофати билан «Шарқ Арастуси» ва «Иккинчи муаллим» (Арастудан кейин) унвонларига сазовор бўлган Абу Наср ибн Муҳаммад Форобий (873-950) буюк файласуф эди. Форобий 873 йилда Фороб шаҳрида (Арис дарёсининг Сирдарёга қуйиладиган жойи) туғилди. Фанларни ўзлаштира бориб, Форобий Шошда (Тошкент), Самарқанд, Бухоро, Бағдодда бўлди, Эронга сафар қилди. Ўз ҳаётининг охирги йилларини Форобий Ҳалаб ва Дамашқда ўтказди ва ўша ерда 950 йили вафот этди. Унинг 160 жилддан кўпроқ асарларининг барчасини икки гуруҳга бўлиш мумкин: қадимги юнон олимлари рисолаларига шарҳ шаклида ёзилган асарлар, ва асл нусхадаги тадкиқотлар. Форобийнинг борлиқ ҳақидаги таълимоти . Форобий фикрича, ягона борлиқ олти босқичдан иборат бўлиб, улар айни бир вақтда барча мавжуд нарсаларнинг ибтидоси сифатида бир-бирлари билан сабабий боғланишдадирлар. Биринчи босқич – биринчи сабаб (Худо); иккинчиси – самовий жисмлар борлиғи; учинчиси – фаол ақл, тўртинчиси –руҳ; бешинчиси – шакл; олтинчиси – модда. Шундай қилиб, худо ва модда, ягона бир бутунни ташкил этиб, бир қатор босқичлар орқали бир-бирлари билан сабабий боғланишдадирлар. Ўзларининг сабабий боғланишлари туфайли ушбу ибтидолар икки кўринишга ажратиладилар: «вожибул вужуд» - шундай нарсаки, мавжудлиги ўзидан келиб чиқади; «мумкинул вужуд» - шундай нарсаки, унинг мавжудлиги бошқа нарсадан келиб чиқади. «Мумкинул вужуд» ўзининг бор бўлиши учун сабабга эҳтиёж сезади, ва қачонки у пайдо 4 Қаранг: Б.А. Розенфельд, Н.Д. Сфеева. Стереографическая проекция. –М., 1973 .Фаробийнинг фалсафий ва жамиятшуносликка доир қарашлари

бўлса, бошқа нарса туфайли, «вожибул вужуд» га айланади. Форобийнинг ибтидолар ҳақидаги таълимоти шундан гувоҳлик берадики, унга янги афлотунчиликнинг эманация назарияси таъсир ўтказган бўлиб, у илк ислом эътиқодидагиларнинг нуқтаи назарларидан моҳиятан фарқ қилади. Биринчи сабаб (вожибул вужуд) абадийлик хусусиятига эга бўлганлигидан, модда ҳам, унинг оқибати сифатида абадийликка дахлдор бўлади. Ердаги ва осмондаги доираларнинг барчаси жисмийлик (моддийлик) хусусиятига эгадирлар. Барча нарсалар олти кўринишга бўлинадилар: самовий жисмлар, ақлли ҳайвон (инсон), ақлга эга бўлмаган ҳайвонлар, ўсимликлар, минераллар, тўрт унсур-олов, ҳаво, тупроқ ва сув. Охиргилари моддийликнинг асоси бўлиб, модданинг энг оддий кўринишини ифодалайдилар. Қолган беш турдагиси мураккаб бўлиб, ушбу бирламчи унсурларнинг турли даражадаги қўшилишлари натижасида пайдо бўладилар. Форобий фикрича, «барча ашёлларнинг умумий тури дунё» бўлиб, оддий жисмлардан ташкил топган ва «дунёдан ташқарида ҳеч нарса йўқ» 5 . Ҳар қандай жисм, аввало имкониятда мавжуд бўлади ва ундан кейингина воқейликка айланади. Имкониятдан воқейликка ўтиш модданинг муайян шакл билан қўшилиши натижасида содир бўлади. Форобийнинг қарама- қаршиликлар ва уларнинг қарама-қарши шаклларининг бир-бирлари билан тўқнашиши ҳақидаги фикрлари, табиатдаги ўзгаришларни тушуниш манбаи сифатидаги уринишга қаратилган бўлганлигидан, жуда ҳам қимматлидир. Фанлар таснифи. Билимни Форобий амалий (касб-ҳунар) ва назарий (фан)га бўлади. Назарий билимлар доирасида бош ўринни фалсафа эгаллайдики, Форобий уни борлиқнинг умумий хусусиятлари ва қонунлари ҳақидаги фан деб ифодалайди ва унинг муайян фанларга бўлган нисбатини умумнинг хусусийга бўлган муносабати сифатида белгилайди. Форобий тизимида фалсафа ҳақидаги «фанлар фани» деган қоида ўз ифодасини топган. Форобий ўрта асрлар даврида биринчи бўлиб фанлар таснифини вужудга келтирдики, у ўша вақтдаги илмий билимларнинг энциклопедияси ҳисобланар эди. Барча фанларни Форобий беш гуруҳга бўлади: 1. Етти бўлимдан иборат тил ҳақидаги фан. 2. Мантиқ. 3. Етти мустақил фанга бўлинадиган риёзиёт, яъни арифметика, геометрия, оптика, юлдузлар ҳақидаги фан, мусиқа ҳақидаги фан, оғирликлар ҳақидаги фан ва механика. 4. Табиий ва илоҳий фанлар, ёки метафизика. 5. Шаҳарни бошқариш ҳақидаги фан (ёки сиёсий фан), ҳуқукшунослик ва калом. Ўзининг фанлар таснифида Форобий ҳар бир фан ўрганадиган нарсанинг ўзига хослиги, унинг қонунларининг хусусияти ва уларга хос бўлган билиш воситаларини ҳисобга олади. 5 Фараби. Существо вопросов// Вкн.: Избранные произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока. 172 -б .

Форобий фикрича, фан ва умуман барча билимлар субъектив хоҳиш ва истакдан эмас, балки уларга нисбатан тобора ошиб борадиган инсон эҳтиёжлари натижасида келиб чиқадилар. Форобийнинг фанлар таснифи Шарқда ҳам, Европада ҳам, келгусидаги фанлар таснифига кучли таъсир ўтказиб, улар тараққиётида катта ўрин тутди. Билиш назарияси. Табиат қабул қилувчидан (субъект) олдин келади, «ҳис- туйғу орқали қабул қилинадиган нарса, уни идрок қилишдан олдин келганидек, билиб олинадиган нарса, унга тааллуқли билимдан олдин мавжуд бўлади» 6 . Форобий табиатни билиш жараёнининг чексизлигини қайд этиб, уни билмасликдан билиш томон кўтарилиши, оқибатдан сабабга, ҳодисадан моҳиятга, ораздан (акциденция) жавҳар (субстанция) томон боради, деб ҳисоблайди. Форобий билишнинг икки босқичини – ҳиссий ва фикрийни бир-биридан фарқлаб кўрсатади. Ҳиссий билимнинг ўрнига тўхталиб, Форобий инсонни ташқи дунё билан боғлайдиган беш хил сезгининг ҳар бирига алоҳида эътибор қаратади. Форобий сезгининг ҳар бир турини уни муайян ҳис қилувчи бадан аъзоси билан боғлиқ равишда кўриб чиқади. Форобий фикрича, ҳар қандай сезги баданнинг ҳис қилувчи аъзоларига ҳеч кимга боғлиқ бўлмаган (объектив) ҳолда мавжуд бўлган нарсаларнинг муайян хусусиятларининг ташқи жисмоний таъсири натижасидир. Форобий хотира, тасаввур ва хаёлга ҳис қилиш ва фикрлаш орасидаги ўрталик жойни ажратиб, уларни билишнинг ҳиссий босқичлари билан боғлайди. Унинг фикрича, уларнинг жисмоний аъзолари миянинг олдинги қисмида жойлашган. Аммо инсон учун хос хусусият айрим олинган алоҳида ҳайвонларда ҳам учрайдиган сезги ва зеҳн эмас, балки ақлдир. Ҳайвонлардан фарқли ўлароқ, «инсон ақл ва сезгилар орқали билим касб этади» 7 . «Ақлий куч» ташқи буюмларнинг фикрий қиёфасини беради. Ҳис- туйғудан фарқли ўлароқ, тафаккур ашёларни фикрлаш жараёнида билиб боради, яъни нарсаларнинг ҳиссий сифатларидан чалғиб, ундаги энг умумий ва моҳият жиҳатдан муҳимларини топиб боради. Бундан ташқари, ақлга, ҳис- туйғудан фарқли ўлароқ, тушуниш хосдир 8 . Мавҳум илмий тушунчалар, жумладан, риёзиётга доирлари ҳам, қанчалик ташқи дунёдан ажралган бўлиб кўринишларидан қатъий назар, муайян мавжуд бўлган жисмларнинг хусусиятларини акс эттирадилар. Билимнинг икки шаклининг усул ва хусусияти – ҳиссий ва ақлий – уларни икки хилда баён қилишни белгилайди: сезиш сифатларидан фикрий моҳиятларга, яъни муайянликдан мажҳулликка ва жисмларнинг фикрий томонларидан уларнинг ҳиссий сифатларига, яъни мажҳулликдан муайянликка. Форобий ақлий билишда бир қатор босқичларни фарқлайдики, бу нарса унинг билинаётган нарсаларнинг моҳиятига чуқур кириб борганлигидан гувоҳлик беради. Бу – муайян нарсадан четлашиб, ундаги умумий нарсани 6 Фараби. Комментариии к «Категориям» Аристотеля// В кн.: Избранные произведения мыслителей стран Бижнего и Среднего Востока. 191 -б. 7 Фаробий. Таълиқот// «Мажму ат-расоиле ал-ҳукама» («Ћакимлар рисолаларининг мажмуаси» тўпламида). Тошкент, 1963. 255 -б. 8 Қаранг: Фаробий. Ал-масойил ал-фалсафийа ва ала жавоб анха// «Мажму ал-Форобий» тўпламида. 94, 105- 106 -б.

ажратиб олиш, сўнгра эса ана шу умумий нарса ёрдамида – муайян нарсанинг моҳиятига чуқурроқ кириб боришида намоён бўлади. Охир оқибатда ақл, барча ердаги моддий нарсалрни билиб олгандан кейин, осмоний жисмларни билишга ўтади ва дунёвий, коинотдагилар билан қўшилиб ва қоришиб кетиб, ушбу дунёвий ақлнинг таъсирида ақлий билим амалга ошади. Инсонни дунёни билиб олишида фаол ақл (ал-ақл ал-фаол) иштирок этади. У ҳис-туйғу маълумотларини тафаккур учун етказади. Тафаккур чуқур ва ҳар томонлама билимга олиб боради. Пировардида, у дунё тўғрисидаги барча билимлар билан бойиб, абадийликка олиб келади. Фаол ақл инсон билан биринчи сабаб ўртасида воситачи сифатида хизмат қилади. Биринчи сабаб унинг ўзига ҳам тааллуқлидир. Фаол ақл баданда жойлашган руҳ билан боғланган, ва шундай қилиб, илоҳий ҳаётнинг хусусияти инсонга ўтадики, унинг билимлари ақлий куч тимсолида абадийликка қадам қўяди. Мантиқ. Форобий мантиқий тизим куллиётнинг асосчиси бўлиб, у туфайли алоҳида унвон бўлган «ал-Мантиқий» лақабини олган. У Арастунинг мантик соҳасидаги барча асарларига шарҳлар ёзган. Бундан ташқари, унинг ўзи ҳам мантиқ бўйича кўплаб асарларнинг муаллифидир. Форобий мантиқда илмий билимнинг усулини кўрди. Мантиқ фикрий жараённинг тўғри ёки нотўғри эканлигини аниқлаш учун хизмат қилади ва категориялар, яъни ақл билан тушуниладиган моҳиятлар билан иш кўради. «Мантиқ, - деб ёзади Форобий, - қачонки фалсафанинг у ёки бу қисмларида қўлланилса, моҳият жиҳатидан қурол бўлиб, унинг ёрдамида назарий санъат нимани қамраб олган бўлса, ўшаларнинг барчаси ҳақида ишончли билимларга эриштиради» 9 . Форобий мантиқий истилоҳларни (атамаларни) ишлаб чиқишга ҳам катта ҳисса қўшди. У мантик билан грамматика, мантиқий фикр ва унинг нутқий ифодаси ўртасида алоқа топишга ҳаракат қилди. Масалан, мантиқ объектини белгилаб, у қуйидагиларни кўрсатади: 1) Истеъдодга эга бўлиш ва унинг ёрдамида инсон тушунчалар орқали фикрлайди, фан ва санъатни эгаллайди; 2) инсон руҳида пайдо бўлган ва ички нутқ деб аталувчи категориялар; 3) ақлда пайдо бўлган ифода – буни ташқи нутқ деб атайдилар. Форобийнинг мантиқ билан грамматиканинг ўзаро алоқаси ҳақидаги талқини ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини сақлаб қолган. Форобий тушунчалар, ҳукмлар ва хулосалар каби мантиқий шаклларни қараб чиқишга катта эътибор берган. Тушунчанинг мантиқий тузилишини текшириб, Форобий муфассал равишда тушунчаларнинг тур ва хилдаги муносабатлари, бўлинишлари ва турли кўринишдаги тавсиф ва белгилари ҳамда илмий тушунчаларнинг хос хусусиятлари – уларнинг оддий тушунчалардан фарқи, уларнинг тилдаги ифодаси, яъни илмий истилоҳлар масаласига тўхтаб ўтади. Ҳукмларни тадқиқ қилиб, Форобий ҳажм ва мазмундан келиб чиқиб, субъект (эга) ва предикат (кесим)нинг ўзаро муносабатларини қараб чиқади. Форобийнинг ҳукмларни уларда предикатлар 9 Al-Farabis intraductoty risolah on logic. The Islamic Quarterly, vol III, 3-4, 1957, h/ 227.

сифатида чиқадиган предикабилларга боғлиқ равишда ажратишга уриниши алоҳида эътиборга сазовордир. Бироқ Форобийнинг энг катта қизиқиши хулосага нисбатан намоён бўлади. Унинг дедуктив ( умумийликдан жузъийликка) хулосадан, бошланиш пайти сифатида келиб чиқиш мумкин бўлган, ҳақиқий муҳокама (посылка)лар ҳақидаги таълимоти ажойибдир. Қиёснинг (силлогизм) биринчи муҳокамасини ва далиллардаги исботларни ташкил этувчи бу ҳақиқатлар тўртта: мақбулот (аниқлаш), машҳурот (умум қабул қилган), махсусот (хусусий сезиш, ҳиссий билим), мақулоти аввал (бирламчи тушунчалар; исботсиз қабул қилинадиган ҳақиқатлар - аксиомалар). Форобийнинг асарларида қиёснинг тузилиши ва шакллари, мантиқий хатоларнинг келиб чиқиш сабаблари, қарама-қаршиликсиз қонунлар, асоснинг етарлигиги ва шунга ўхшаш бир қатор қимматли фикрлар мавжуд. Жамият ва ахлоқ. Форобий ўрта аср мутафаккирларидан биринчи бўлиб жамият ҳақидаги бир бутун таълимотни ишлаб чиқди. Унинг бу хизмати жаҳон илмий адабиётида ҳамма томонидан қабул қилинган. Форобий ўз асарларида сезиларли даражада бир қатор масалаларни ёритиб берган: 1. Ижтимоий фанларнинг мавзу ва вазифалари. 2. Ижтимоий бирлашмаларнинг келиб чиқиши, таркиби ва кўринишлари. 3. Шаҳар-давлат, унинг вазифалари ва бошқарув шакллари. 4. Жамиятда инсоннинг ўрни ва мажбурияти, таълим-тарбия масалалари. 5. Давлат уюшмасининг вазифалари ва пировард мақсади, умумий бахт- саодатга эришишнинг йўллари ва воситалари. Ижтимоий ҳаёт ҳақидаги фанлар жумласига Форобий шаҳар-давлат ёки сиёсий фанни (ал-маданийя), ҳуқуқшунослик (фиқҳ) ва мусулмон илоҳиётини (калом) киритди. Ахлоқ ва таълим-тарбия ҳақидаги фан (педагогика) сиёсий фанларнинг бир қисмини ташкил этиб, умумий бахт- саодатга эришиш йўлларини кўрсатиб бериши лозим. Ахлоқ фани (этика) – бу жамият аъзоларининг ҳатти-ҳаракатлари ҳақидаги билим бўлса, сиёсий фан – умуман барча жамият аъзоларининг феъл-атвори ва ҳатти- ҳаракатларини бошқариш ҳақидаги билимдир. Форобий фикрича, давлатни бошқариш икки хил бўлади: давлат аҳолисини ҳақиқий ёки хаёлий бахт- саодатга етаклаб олиб борувчи. Бошқариш санъати идора қилишнинг назариясини ҳам, амалиётини ҳам назарда тутади. Уларни бирга қўшиб олиб бориш, айрим олинган ҳар бир муайян ҳолатда, давлатни тўғри бошқариш имкониятини беради. Кишиларнинг жамиятга бирлашиши урушлар ва куч ишлатиш натижасида ҳамда одамларнинг ўз эҳтиёжларини қондиришга бўлган интилишлари туфайли келиб чиқади. У кишиларнинг мавжудлиги ва камолот топиши учун зарурдир 10 . Жамият турли халқлардан ташкил топади. Халқларнинг ўзига хос феъл-атворлари ва хислатларини Форобий у ёки бу халқ яшаётган жўғрофий шароит хусусиятлари билан боғлиқ равишда тушунтиради. Форобий шаҳар-давлатларни фозил ёки орзудаги ва жоҳилга 10 Форобий. Фозил шаҳар аҳолси қарашлари ҳақида рисола// В кн.: С.Н.Григорян. Из истории Средней и Ирана VII - XII веков. –М., 1960. 136-б.

бўлади. Орзудагиси – бу шундай шаҳарки, у аҳолисининг ўзаро ҳамкорлиги асосида мавжуддир. Шаҳар-давлатнинг ички ва ташқи вазифалари бор. Ташқи вазифаси – бу шаҳар мудофаасини ташкил қилиш ва уни ташқи ҳужумлардан сақлаш. Ички вазифаси – унинг аҳолисининг бахт-саодатини таъминлаш. Форобий бошқарувнинг уч шаклини кўрсатиб ўтади: якка ҳокимлик, оз сонли кишилар гуруҳининг бошқаруви, халқ томонидан сайланган энг лойиқ шахснинг ҳокимияти 11 . Бунда Форобий учун ҳал қилувчи нарса, бошқарув шаклларининг ўзигина эмас, балки унинг соғлом ақлга тўғри келиши ёки келмаслигидир. Камолотнинг юқори чўққисига эришган жамиятларда касб-ҳунарни озодона танлаш имконияти бор. Бу ерда яккаҳокимлик йўқ бўлиб, ҳақиқий озодлик ва тенгҳуқуқлик ҳукмронлик қилади. Бундай шаҳарларнинг аҳолиси ўз бошлиғини сайлайди, аммо уни ҳар қачон ҳокимиятдан маҳрум қилиши ҳам мумкин. Бундай шаҳарларнинг бошлиқлари ўз фаолиятларида адолатлилик, тенг ҳуқуқлик ва умумий фаровонлик қоидасидан келиб чиқадилар 12 . Бошлиқ – бу ўзига хос муаллим бўлиб, ўз ўқувчиларини билим олишга ва бахт-саодатга эришиш йўлларини ўзлаштиришга ўргатади. Аммо барча талабларни бир кишида мужассамлаштириш қийин, шунинг учун гуруҳ томонидан бўладиган бошқарувни ташкил этиш мумкин. Бундай ҳолатда жамиятнинг ҳар бир аъзоси ушбу хусусиятлардан бирортасини мужассамлаштирмоғи лозим бўлади. Давлат ва жамиятнинг пировард мақсади бўлган умумий бахт-саодатга эришиш муаммоси Форобий таълимотида муҳим ўрин тутади. Бунга йўл – илм-фан ва таълим-тарбиядир. Ҳақиқий бахт-саодатга билимларни эгаллаш йўли воситасида эришилади. Ҳақиқий бахтга шундагина эришиладики, қачонки, ҳар кандай ёмонлик бартараф қилиниб, кишининг руҳи ва ақли ўзининг моҳиятларини ва барча хайрли, эзгу ишларни билишда энг юқори савияга эришиб-абадийликка даҳлдор бўлган дунёвий ақл билан қўшилиб кетса. Инсон ўлади, аммо унинг ҳаёти давомида эришган бахти маънавий кўтаринки ҳодиса бўлиб, завол топмайди, балки ундан кейин сақланиб қолиб, инсониятга хизмат қилиши мумкин. Форобий фалсафасининг инкор этиб бўлмайдиган жойи шундаки, у назарий фалсафани ҳақиқий ва асосий илм, деб билиб, қолган барча фанларни унга тобе бўлган иккинчи даражали соҳалар мақомига қўйди. Фалсафалар ўртасидаги умумий дунёқарашлар билан кифояланмай, дин билан фалсафани ҳам айрим бир қисмга жойлади. Унинг фикрича, фалсафадаги масалалар исботини пайғамбарлар рамзлар шаклида баён қилганлар, зеро, моҳият жиҳатидан фалсафа билан дин ўртасида ҳеч қандай тафовут йўқ. Бундай караш ўз даврида ниҳоят даражада муваффақият қозониб, исломий фалсафанинг асоси ва усулини белгилаб берувчи фикрлаш тарзига айланди. 11 Қаранг: Форобий. Ас-сиёсат ал-маданийа. 40-41-б. 12 Қаранг: Форобий. Мажму ат-расаил ал-ҳукума. Ўз ФА Абу Райҳон Беруний номидаги шарқшунослик институтида араб тилида сақланаётган 2385 рақамли остидаги қўлёзма 250-а саҳифаси.

Форобийнинг таълимоти Шарқда ва Европада ижтимоий-фалсафий фикрларнинг бундан кейинги ривожида муҳим ўрин тутди. У Басрадан чиққан фалсафий тўгарак бўлган «Ихвон ас-сафо» («Соф биродарлар») аъзолари ва Абу Сулаймон Мантиқий, Ибн Мискавейҳ, Ибн Бажжа, Ибн Туфайл, Маймонид қарашларига катта таъсир кўрсатди. Буюк олим Ибн Сино уни ўзининг устози деб ҳисоблар эди. Абу Абдуллаҳ Муҳаммад Хоразмий (997 в.э.) X асрнинг энг йирик энциклопедик олимларидан бири эди. У Хоразмда таваллуд топган бўлиб, кейинчалик Яқин Шарқ мамлакатларида яшади. У Яқин ва Ўрта Шарқда яратилган энциклопедиялардан бири бўлган «Мафотиҳ ал-улум» («Илмларнинг калитлари») асарининг муаллифи сифатида шуҳрат топди. Бу китоб ўша даврдаги илм-фаннинг ҳолати ҳақида тўла тасаввур беради. Асарда ҳуқуқ, фалсафа, мантиқ, шеърият, астрономия, риёзиёт, табобат, мусиқа асослари ва бошқа фанлар таснифини ҳам берган. Барча фанларни Хоразмий «шариат» ва «арабча бўлмаган»ларга бўлади. «Шариат» фанлари устун даражада дин билан ҳамда араб тилида гаплашувчи жамиятнинг тил муаммолари билан боғлиқ бўлса, «арабча бўлмаган»лар (Хоразмий бу ерда «Юнон ва бошқа халқлар»ни назарда тутади) эса, ўша замоннинг барча билимлар мажмуасини ўз ичига олади. Дунёвий фанлар унинг томонидан динга тобеликдан ташқарида қараб чиқилади. Хоразмий фикрича, фанлар таснифи қуйидаги кўринишга эга: I. «Шариат» фанлари ва улар билан боғланган «арабча» фанлар: 1. Фиқҳ, яъни мусулмон ҳуқуқшунослиги. 2. Калом. 3. Сарф ва наҳв (грамматика). 4. Шеърият. 5. Воқеанома (хронология) ҳақидаги фан. II. «Арабча бўлмаган фанлар» («юнон» ва «бошқа халқлар»): 1. Назарий фалсафа. 2. Амалий фалсафа: ахлоқшунослик, уй хўжалиги (уй-рўзғорни бошқариш), сиёсат (шаҳарни, давлатни бошқариш). 3. Метафизика. 4. Риёзиёт фанлари (арифметика, геометрия (ҳандаса), астрономия, мусиқа ҳақида илм). 5. Табиатшунослик фанлари (табобат, метеорология, минералогия, алхимия, механика). 6. Мантиқ. Умуман Хоразмийнинг фалсафасини машоиюн (перипатетизм), яъни Арасту фалсафасига тамойили бор, деб таърифлаш мумкин. Хоразмий фалсафани ўзини «ашёлар ҳақикати ҳақидаги фан» сифатида ифодалайди. Ҳар бир ашё – модда ва шаклнинг бирлигидир. «Бошланғич модда – ҳар бир жисмнинг ўзи бўлиб, у шаклнинг намояндасидир. Шакл – бу ашёнинг тузилиши ва унинг кўриниши бўлиб, унинг бошланғич моддадан Абу Абдуллоҳ Хоразмийнинг фалсафий қарашлари

шаклланганлиги натижасидир» 1 . Ўша вақтдаги долзарб муаммолардан бири жисмнинг бўлиниши ёки бўлинмаслиги эди. Хоразмий жисмларнинг чексиз равишда «қоидавий бўлиниши» имконияти борлигини, яъни тасаввур қилиш мумкинлигини қайтд этдики, кейинчалик Ибн Сино уни «имкониятдаги бўлиниш» деб атади. Бироқ «моддий бўлиниш ўзининг охирги ҳудудига эга, негаки, бўлинаётган жисм шундай зарур кичикликка етиб борадики, ўзининг табиатига кўра у энг кичик бўлади. Ҳиссий қабул килиш учун у жуда ҳам ингичкадир». Ўша замон муаммоларига эргашиб, Хоразмий руҳ тушунчасини ҳам кўриб чиқади. «Табиий», «ҳайвоний» ва «шахсий руҳ» ни ажратиб кўрсатиб, у тирик жисмларда кечадиган моддий жараёнлар билан уларни мустаҳкам боғлайди. Ўзининг «руҳлар»ни тушуниши орқали Хоразмий Афлотунча ақидаларни танқид қилади, айниқса, умумий моҳиятлар дунёсининг мавжудлиги тўғрисидаги нуқтаи-назари билан. У қуйидагиларни қайд этади: «Умумий руҳ умумий одамга (тушунчасига) ўхшайди ва у масалан, Зейд, Умар ва барча алоҳида олинган инсонларга нисбатан турдир. Умумий руҳ ўшадирки, унда Зейд, Умар ва ҳар бир ҳайвонлардан биттасининг руҳи қамраб олинади. У фақат хаёлдагина «умумий одам» ҳамда «умумий ақл»га ўхшайди». Фалсафий фикрловчиларнинг кўплари таъкидлаганларидек, «умумий руҳ мустақил борлиққа эга», деган масалага келсак, шуни айтиш керакки, бу шундай эмас 13 . Абу Райҳон Муҳаммад ибн Аҳмад Беруний (973- 1048) буюк энциклопедик олим, мутафаккир ва инсонпарвар бўлиб, 973 йилда қадимги Хоразмнинг пойтахти Қиёт атрофида таваллуд топди. 16 ёшлигидаёқ Беруний экваторга нисбатан эклиптика текислигининг қиялигини жуда катта аниқлик билан аниқлади. Ёш йигитчалик вақтидаёқ Беруний Марказий Осиёда биринчи бўлиб, Ер курраси қиёфасини (глобус) ясади. Бир мингинчи (1000) йилда Беруний ўзининг биринчи йирик асари бўлган «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар»ни ёзиб тугатдики, у бутун Шарқда унга шуҳрат келтирди. 1010 йилда Беруний Хоразмшоҳ Маъмун ибн Маъмун саройида муҳим мансабга сазовор бўлди. Ибн Маъмун ўз саройига энг йирик олимларни тўплаётган эди. Булар Абу Али ибн Сино, Абу Саҳл ал-Масиҳи, таржимон ва файласуф Абул Хайр Ҳаммор, шоир ва адабиётшунос Абу Мансур ал- Саъолабий, риёзидон ва астроном Абу Наср Мансур ибн Ироқ ва бошқалар эди. 1017 йилда Хоразм Маҳмуд Ғазнавий қўшинлари ҳужумига учради. Ғазнага Маҳмуд Ғазнавий томонидан олиб кетилган олимлар орасида Беруний ҳам бор эди. 1025 йилда у ўзининг муҳим асарларидан бири «Геодезия»ни ёзиб тугатди. Ғазнада Беруний Ҳиндистонни ўрганиш бўйича тадқиқот ишларини олиб борди ва натижада «Ҳиндистон» асарини ёзди (1030). Бу асар унга жаҳоншумул шуҳрат келтирди. Ҳиндистоннинг бош вазири Жавоҳарлал Нерунинг таъкидлашича, Ҳиндистон тўғрисида шу 1 Материалы по истории прогрессивной общественно-философской мысли в Узбекстиане. –Т., 1976, 97 -б. 13 Ўша жойда. Берунийнинг ижтимоий- фалсафий қарашлари

давргача ва бундан кейин ҳам бунга тенг келадиган асар ёзилмаган ва ёзилмаса ҳам керак. Беназир «Ҳиндистон» асаридан кейин табиатшуносликка доир унинг шоҳ асарлари вужудга келди. У ўзининг астрономияга оид «Масъуд қонуни» асарида риёзиёт, астрономия, геофизика ва бошқа кўп фанларнинг муҳим муаммоларини ёритиб берди. 1043-йилда Беруний илмий адабиётда «Минералогия» деб ном олган ўзининг «Қимматбаҳо тошларни билиш учун маълумотлар тўплами» асарини ёзиб тугаллади ва «Фармокология» («Доривор ўсимликлар»)ни ёза бошлади. Аммо ўлим уни тугаллашга имкон бермади. Унинг 150 га яқин асарларининг номи маълум. Борлиқ ҳақида таълимот . Беруний фикрича, фалсафага йўл борлиқни чуқур тушуниб етишга имкон берадиган табиатшунослик фанлари орқали ўтади. Умуман эса, Беруний фалсафани борлиқнинг моҳиятини биладиган фан сифатидаги таърифига қўшилади. Табиат муайян қонунларга бўйсунувчи бутун атрофдаги дунёни қамраб олади. У – фанлар ўз далиллари ва маълумотларини йиғиб оладиган макондир ва объектив воқеликни табиий равишда тушунтиришнинг пировард сабабидир. Беруний Абу Машарнинг: «Табиат ҳамма нарсадан кучлироқдир» 14 - деган нуқтаи назарига қўшилган эди. Беруний ўзининг Ибн Синога ёзган илмий эътирозларида ошкора деистик (дунёни Худо яратган, лекин у табиат ва жамият ҳаётига аралашмайди, деювчи диний-фалсафий оқим) нуқтаи назарда туради: «Сен нимани айтаётган бўлсанг, бу Арастунинг сўзларидирки, унга кўра, дунёнинг ибтидоси йўқдир ва бундан холиқ ва яратувчини инкор этиш келиб чиқмайди дейиши, фойдасиз гапдир, негаки, агар ҳаракат ибтидоси назарда тутилмас экан, унда қандайдир холиқнинг бўлиши ҳам фикрда мавжуд бўлмайди» 15 . Табиатнинг астрономик, геологик ва бошқа ҳодисаларини таҳлил қилиб, Ернинг ва бошқа самовий жисмларнинг пайдо бўлиш вақти ҳақида Беруний шундай хулосага келадики: «ҳисоб қилган одамга минглаб миллион йиллар ҳақида бемалол гапириш мумкин» 16 . Олий ибтидони қабул қилиш билан бирга, табиатга табиий илмий усулни татбиқ қилишнинг зарурияти Берунийга деизмдан ҳам олдинга босиб, модданинг абадий борлигини қабул қилиш руҳидаги қоидаларни айтишга мажбур қилди. Атрофни ўраб турган дунё асосида сув, олов, ҳаво, тупроқ ётади. Улар ҳақида у шундай ёзади: «Оддий жавҳарлар даврий равишда пайдо бўлиш ва завол топишни билмайдилар» 17 . Беруний руҳнинг мавжудлигини тан олади. 14 Абу Райҳон Беруни. Памятники минувших поколений// Избранные прооизведения. –Т., 1957. Т.1. 99 -б. 15 Приложение к ст. А.Шарипов. Малоизвестные страницы переписки между Беруни и Ибн Синой // Общественные науки в Узбекистане. 1965. №11. 39 -б. 16 Абу Райҳон Беруни. Памятники…. 37-б . 17 Абу Райҳон Беруни. Индия // Избранные произведения в 6 томах. –Т., 1963. Т.2. 311 -б .

У жисм билан ўзаро зич алоқада бўлиб, фақат жисмдагина мавжуд бўлиши мумкин: «Руҳ ўзининг кўп ҳолатларида баданнинг ҳароратига бўйсунади, шунинг учун ўз хусусиятларига кўра турли ва хилма-хил бўлади» 18 . Беруний фикрича, ҳаво, тупроқ ва олов бўлинмас заррачалар – атомлардан ташкил топганлар. У жисмларнинг чексиз бўлиниши ҳақидаги таълимотни асоссиз, деб эълон қилди. Бироқ у қайд этади: «ҳандаса (геометрия) аҳллари орасида яхши маълум бўлган анчагина (баҳсли) айтилган фикрлар атомистларга ҳам хосдир …» У атомистик таълимотнинг қарама-қаршилигини ҳал қиладиган йўл қидирди. Диққатга сазовори шундаки, атомистик таълимотга тамойили бўлган Беруний, бўшлиқни рад этди. Бу ўша замондаги фалсафий анъаналар билан боғланмаган эди, негаки, атомистик таълимот бўшлиқнинг мавжудлигини назарда тутар эди. Барча жисмлар ер марказига интилишини қайд этган Беруний, Арастунинг барча жисм ва унсурлар ўзларининг «табий жойларида» жойлашгандирлар, деган муҳим қоидасини шубҳа остига олади. Арасту фикрича, ўзларининг «табиий жойида» жойлашган барча жисм ва унсурлар сокин ва ҳаракатсиз ҳолатда бўладилар. Уларни бу ҳолатдан чиқариш учун қандайдир қарши куч керак. Беруний геометрик тартибдаги далилни келтиради: «марказ» тушунчасининг ўзи шуни назарда тутадики, у фақатгина нуқтадир, шунинг учун барча оғир жисмлар учун Арасту фикрича, «табиий жой» бўлган марказ, унга етиб кела олмайди ва қаердадир марказ атрофида бўлишга мажбур, яъни ўзининг «табиий жойи»дан ташқарида. Шундай қилиб, жисмлар ўз «табиий жойлари»да ҳеч қачон сукунат касб эта олмайдилар. Енгил унсурлар учун ҳам, уларнинг доираларига нисбатан олинадиган «табиий жой» тўғрисидаги далиллар ҳам тахминан худди шундай. «Шундай қилиб,-деб ёзади Беруний,- ҳеч қандай жисм учун алоҳида тарздаги табиий жой йўқ» 19 . Ўзининг Ибн Синога ёзган илмий эътирозларида Беруний дунёларнинг кўплиги ҳақидаги масалага ҳам ўз нуқтаи назарини баён қилади. Олим шундай далил келтиради: агар Худо ҳар нарсага қодир бўлса, у бизникидан ташқари бошқа дунёларни ҳам ярата олади. Арасту абадий ва ўзгармас доиравий ҳаракатни тўғри чизиқлик ҳаракатга қарама-қарши қўйган эди, Беруний бўлса, умуман доиравий ҳаракатни осмонларнинг алоҳида тарздаги имтиёзи, деб ҳисобламади. Келгусидаги кашфиётларни олдиндан сезгандек, у осмон жисмлари ва уларнинг доираларини эллипсоид (эллипснинг ўқи 18 Ўша жойд а. 19 Абу Райҳон Беруни. Возражения (эътирозлар). –Т., 1965. 39 -б .

атрофида айланишидан ҳосил бўладиган геометрик жисм) шаклда бўлиши мумкинлиги ҳақидаги фикрни айтди. Берунийга диалектик ғоялар ҳам хос эди: «Унда (Ерда) турғун қоладиган ҳеч нарса йўқ». Бунинг устига, бутун дунё бу жараёнга дучор бўлади: «… Дунёдаги барча нарсалар маълум муддат ўтгандан кейин бир ҳолатдан бошқасига ўтишга қодирдирлар» 20 . У Ер тараққиётида сакрашлар катта ўрин тутишини қайд этган эди. Олим табиатнинг турли жараёнларида қарама- қаршиликлар, бир-бирига қарши турувчи кучлар қанчалик муҳим аҳамиятга эга эканликларини кўрсатиб ўтган эди. Жумладан, Беруний одам баданидаги қарама-қаршиликлар кураши ҳақида гапириб, уларнинг табиий ҳолат эканлигини қайд этади, негаки улардан биронтасининг ғалабаси оғир касалликларга олиб келади. Беруний бу ерда механик жиҳатдан устун бўлган қарама-қаршилик ғалабаси ҳақида эмас, балки «уни ўзига ўхшашга айланиши» 21 тўғрисида гапиради. Беруний фикрича, тараққиёт даврийлик хусусиятига эга. У ҳинд файласуфларининг даврийлик ҳақидаги таълимотларини маъқуллайди: «Уларнинг замон муддатларининг қайтарилиб туришида даврийлик ҳақидаги тасаввурлари, воқеликда нима кўринса, ўшанга мос келади» 22 . Билиш назарияси . Билишнинг асоси, дунё ҳақидаги бизнинг билимларимизнинг манбаи, ҳис-туйғу аъзолари воситасида қўлга киритилган, ҳиссий билимлардир. Беруний ҳар бир ҳис-туйғу турини тасвирлайдики, у туфайли ҳайвонлар ташқи дунёда маълум йўналишга эга бўлиб, атроф муҳитдаги шароитларга мослашадилар. Инсоннинг ҳис-туйғу аъзолари ҳам шу мақсадга хизмат қиладилар, яъни улар унинг ташқарисида содир бўлаётган ҳодисалардан унга маълумот беришлари лозим. Ҳар бир ҳис-туйғу муайян бир турдаги қўзғатувчидан таъсирланмоғи лозим, шуниси ҳам борки, ушбу қўзғатувчилар моддийдирлар, негаки, фақат шундайларгина сезиш уйғотишлари мумкин. Инсон, ҳайвонлардан фарқли ўлароқ, ақлга эгадирки, шунинг ўзи инсоннинг ҳис-туйғусини ҳайвонникидан фарқлайди. Беруний билимларни касб этиш ва уларни текшириш учун тажрибани қўллашни талаб қилди. Беруний учун тажриба амалан фақат билимларни касб этиш воситасигина эмас, балки ҳақиқатни, унинг мезонини 20 Материалы по истории… 73 -б . 21 Абу Райҳон Беруни. Минералогия.// В. кн.: Собрание сведений для познания драгоценностей. –М., 1963. 11 -б . 22 Абу Райҳон беруни. Индия. 161 -б.

аниқлашнинг ҳал қилувчи қуроли эди. Масалан, зумраднинг илон кўзига таъсири ҳақида тўхталиб, гўё агар бу қимматбаҳо тошга илон қараса, кўзи бузилиши ҳақидаги ривоятга муносабат билдириб, Беруний ёзади: «Аммо ҳикоя қилувчиларнинг якдил фикрларига қарамасдан, бунинг ҳақиқатлиги тажриба орқали тасдиқланмади» 23 . Жамият . Беруний фикрича, ақл кучининг ўзи инсонга ҳал қилувчи имтиёз бера олмайди. Буни жамиятгина таъминлаши мумкин, жамиятни пайдо бўлиши асосида эса – одамларнинг моддий эҳтиёжлари ётади: «Инсон ўзининг яланғочлиги ва заифлиги туфайли, ўзининг (ҳимоя) органларининг йўқлиги туфайли, бошқалар томонидан синовларга дучор бўлиб, доимий равишда ўзини ҳимоя қиладиган ва унинг эҳтиёжларини қондирадиган заруриятни ҳис қилди» 24 . Ҳимояланиш зарурияти ҳамда бошқа эҳтиёжларни қондириш, одамларни, биргаликда яшашга мажбур қилади. «Эҳтиёжлар хилма-хил ва кўп сонли бўлиб, фақат бир неча кишиларнинг бирлашмаси уларни қондириши мумкин. Бунинг учун одамлар шаҳарларни барпо қилишга эҳтиёж сезадилар». 25 Демак, Беруний жамият ҳаётида ўзига хос шартномали ибтидо зарурлигини тан олади. Кишиларнинг ўзлари жамият барпо қиладилар, биргаликдаги ҳаётни ташкил этадилар. Шунга мувофиқ равишда у инсоннинг бурчи, жамиятдаги унинг вазифасини қараб чиқади. Инсоннинг энг асосий мажбуриятларидан бири – меҳнатдир, чунки «хоҳланган мақбул нарса, меҳнат сарфлаш орқали қўлга киритилади» 26 . Беруний пулнинг келиб чиқишини, аввало, меҳнат тақсимоти билан боғлади. «Эҳтиёжларнинг ошиб бориши ва уларни турли вақтларда пайдо бўлиши, шунингдек, бири вақт бўйича бошқада бўлган нарсага эҳтиёж сезмаслиги, - буларнинг барчаси кишиларни алоҳида олинган ҳолдаги турли тенг қийматлик нарсалар ўрнига баҳолаш учун умумий ўлчов қидиришга олиб келди. Бунинг учун одамлар шундай нарсани танладиларки, ўз кўриниши ва ярақлаши билан кўзни қувонтиради, кам учрайди ва узоқ вақт сақланиб қолади» 27 . Унинг таълимотига кўра, одамлар ўртасидаги билимга мувофиқ пул сифатида ишлатиладиган олтин ва кумуш, ўз ўзича қимматга эга бўлмасдан, инсоннинг ҳеч қандай эҳтиёжини қондира олмайди. Фақат айрбошлаш воситасидагина пул умумий ўлчов сифатида, тенг қийматлилик (эквивалент) аҳамиятини қўлга киритдики, унинг асосий вазифасини ташкил этди. 23 Абу Райҳон Беруни. Минералогия. 273 -б. 24 Ўша жойда. 25 Ўша жойда. 9 -б. 26 Абу Райҳон Беруни. Минералогия. 12 -б. 27 Ўша жойда. 12-б..

Кишилар эҳтиёжини қондиришга ёрдам берадиган ҳамда адолатлиликка риоя этилаётганлигини назорат қилиш мақсадида, жамиятдаги тартибларни қўллаб-қувватлаш учун унда ҳокимлик мансаби жорий этилади. Жамиятни бошқаришни Беруний ҳукмдорнинг жамиятга хизмати деб тушунади: «Идора қилиш ва бошқаришнинг моҳияти – зулмдан азоб чекувчиларни эзувчилардан ҳимоя қилиш учун ўз оромидан кечишдир» 28 . Беруний Мағриб шаҳарларидан биридаги тартиблар тўғрисида гапириб маълумот келтирадики, ундаги бошқарув навбатма-навбат «ер эгалари ва аслзодалар орасида» биридан иккинчисига ўтади. Ўша вақтда бошқарувнинг моҳиятини шундай тушуниш ва унга хайрихоҳлик билдириш катта жасорат талаб қилар эди. Подшо айниқса шундай кишилар тўғрисида ғамхўрлик қилиши керакки, улар «ер иши билан бандлар», чунки «дунё деҳқончиликка таянади, ер ишлаш эса, ҳокимият туфайли мавжуддир ва уларнинг бири иккинчисисиз бўла олмайди» 29 . Одил ҳукмдорнинг асосий вазифаси сифатида Беруний «юқоридагилар билан пастдагилар орасида адолатни ва кучлилар билан заифлар ўртасида тенглик» 30 ни ўрнатиш, деб ҳисоблайди. Мамлакат равнақи илм-фаннинг аҳволи ва уларнинг гуллаб–яшнаши билан белгиланади. Инсоннинг олий бахти – билимдадир: «Ҳақиқий лаззатни фақат шундай нарса берадики, инсон унга эга бўлган сари, унга интилиш янада кўпроқ ошиб бораверади. Ва инсон руҳининг ҳолати ҳам, у илгари билмаган нарсасини билиб олса, шундай бўлади» 31 . Инсоннинг олий қадр-қиммати – унинг бошқалар ва айниқса камбағал одамлар тўғрисидаги ғамхўрлиги билан белгиланади. Беруний халқлар ўртасида ўзаро тўғри муносабатлар ўрнатишга ҳалал берадиган миллий ва диний чекланганликка қарши чиқди. У шундай кишиларни маҳкум этдики, уларнинг ишончига кўра «ер – бу уларнинг ери, одамлар – бу фақат улар мансуб бўлган халқнинг вакиллари, подшолар – фақат уларнинг ҳукмдорлари, дин – фақат уларнинг ақидаси, илм – фақат, ўшаларда бор бўлган илмдир» 32 . Абу Али ибн Сино (Авиценна) ( 980-1037) илмий- табиатшунослик ва ижтимоий-фалсафий фикрлар тараққиётига жуда катта ҳисса қўшган, Марказий Осиёнинг буюк мутафаккиридир. Тасодифий эмаски, у «Шайхур раис» - «Олимлар устози» деган юксак унвонга сазовор бўлган эди. Ибн Сино Бухоро яқинидаги Афшона қишлоғида туғилган. У Бухорода таълим олди, астрономия, риёзиёт, мантиқ, физика, метафизика, ҳуқуқ ва 28 Ўша жойда. 31-32 -б. 29 Абу Райҳон Беруни. Памятники … 230 -б. 30 Абу Райҳон Беруни. Минералогия. 12 -б. 31 Ўша жойда. 17 -б. 32 Абу Райҳон Беруни. Индия. 63-67 -б.Ибн Синонинг фалсафий қарашлари

бошқа фанларни ўрганди. Ёшлик йилларидаёқ ўзининг даволаш санъати билан машҳур бўлди. 999 йилда Бухоро Қорахонийлар томонидан босиб олинган вақтда, Ибн Сино Урганчга қочди. Бу ерда Хоразмшоҳ Маъмун саройи ҳузуридаги Беруний раҳбарлик қилган Академияда Ибн Сино жуда кўп машҳур олимлар билан танишди ва ўз билимини бойитиш имкониятига эга бўлди. Хоразмни ғазнавийлар томонидан босиб олиниши хавфи остида Ибн Сино Эронга қочди. 1037 йилнинг 18 июнида Ҳамадонда сарой табиби ва вазир бўлиб ишлаётган вақтида вафот этди. Ўлими олдидан у барча мол-мулкини хизматкорлари ва камбағал кишиларга бўлиб берди. Ибн Синонинг дунёқараши унинг замонининг маданиятини акс эттиради. Унинг дунёқараши Ҳиндистон табиатшунослиги ва Юнонистон фалсафаси таъсири остида шаклланди. Ибн Сино Буқрот (Гиппократ), Жолинус (Гален), Евклид, Архимед, Пифагор, Арасту, Порфирийларнинг асарлари билан яхши таниш эди. Ибн Синога Ар-Розий ва Форобийлар жуда катта таъсир ўтказишди. Ибн Сино 260 номдан кўпроқ бой адабий ва илмий мерос қолдирди. Бизгача унинг 160 асари етиб келган. Улар ичида энг йириги 22 жилддан иборат «Китоб аш-шифо» («Руҳни даволаш китоби») бўлиб, ўз ичига мантиқ, физика, риёзиёт ва метафизикани қамраб олади. Унинг бошқа асарлари «Қонун фит-тиб» («Даволаш илми қонуни»), «Китоб ан-нажот» («Нажот топиш китоби»), «Донишнома» («Билимлар китоби») ва бошқалардир. Ибн Сино қаламига қуйидаги бадиий асарлар ҳам мансуб: «Рисола ат-тайр», «Соломон ва Ибсол», «Ҳай ибн Яқзон». Борлиқ ҳақидаги таълимот. Ибн Сино фикрича, борлиқ вожибул вужуд (зарур бўлган вужуд), яъни биринчи сабаб, Худо, барча ашёларнинг ибтидоси ва мумкинул вужуд (бўлиши мумкин бўлган вужуд), яъни қолган барча нарсалардан иборатдир. Вожибул вужуд ўз-ўзича бор бўлиб, ягонадир. Мумкинул вужуд (мумкин бўлган вужуд) биринчи сабабдан келиб чиқиб, айни вақтда кўпликдир, яъни ўзида кўп ашёларнинг пайдо бўлиш имкониятини сиғдиради. Шундай қилиб, борлиқ бўлинмайдиган ягона ва бўлинадиган кўпликдан ташкил топгандир. Кўплик дарҳол пайдо бўлмайди, балки аста-секин, сабаб ва оқибат шаклида намоён бўлади. Борлиқнинг барча шакллари дастлаб ягонада мавжуд бўлади. Биринчи сабабдан узоқлашган сари ушбу шакллар кўпроқ мустақиллик касб этиб, фақат бевосита олдинги сабабга нисбатангина боғлиқ бўладилар. Шундай

қилиб, турли ашёлар вужудга (зарурий вужуд) нисбатан турлича даражада яқинликда бўладилар. Вожибул-вужуднинг хусусияти кейинги келадиган барча вужудга узатилади. Ибн Сино шундай ёзади: «Вожибул вужуд шундайки, барча ўз мавжудликларини ундан оладиган нарсалар зарурий равишда мавжуддирлар, негаки, шундай бўлмаса вожибул вужудда шундай ҳолат вужудга келар эдики, у унда бўлмас эди, ва ўша вақтда у барча жиҳатлардан вожибул вужуд бўлиб қолар эди» 33 . Бундай таълимотни деистик йўналишдаги пантеизм сифатида баҳолаш мумкин. Мумкинул вужуд (бўлиши мумкин бўлган вужуд) жавҳар (субстанция) ва ораздан (акунденция) ташкил топган энг умумий ва ўзини кўплаб намоён этадиган жавҳар – биринчи ибтидодаги унсурлар (олов, ҳаво, сув, тупроқ)дир. Модда, шакл, руҳ ва ақл – оддий жавҳарлардир, жисм эса – мураккаб жавҳар. Барча ашёларга хос бўлган умумий хусусият – жисмийлик бўлиб, модда ва шаклдан ташкил топади. Улар ўзаро боғлиқдир ва бири иккинчисисиз мавжуд бўлмайди. «…модда жисмий шаклга эга ва жисмий шаклсиз воқелик мавжуд бўлмайди. Бинобарин, у жисмий шакл туфайли ҳақиқий мавжуд бўлган жавҳардир. Шундай экан жисмий шакл ҳақиқатда жавҳардир» 34 . Ибн Сино дунёни ягона бирликда деб ҳисоблайди: «Бўшлик мавжуд эмас … бутун дунё ягона жисмдир». Ибн Сино ҳаракат таҳлилига катта эътибор қаратиб, уни механик тарзда ўрин алмаштириш деб қарамайди: «Ҳаракат деб одатда шундай нарсага айтиладики, у маконда содир бўлади, аммо ҳозирги вақтда бу тушунчанинг маъноси бошқача бўлиб, маконий ҳаракатдан кўра умумийроқ бўлиб қолди». Ибн Сино таъкидлайдики: «Қандайдир ашёнинг ҳар қандай ҳолати ва ҳаракати, имкониятда шундай қандайдир ашё бўлганлиги сабабидан ҳаракат деб аталади» 35 . Фанлар таснифи. Барча фалсафий фанларни Ибн Сино икки турга: назарий ва амалийга бўлади. Амалий фан ўз навбатида сиёсат, ҳуқуқ, уй хўжалиги ва ахлоққа бўлинади; назарий илм – метафизика (олий илм), риёзиёт (ўрта илм) ва табиат ҳақидаги илм (қуйи илм) га бўлинади. Метафизика мутлақ борлиқ ва унинг умумий ҳолатини ўрганади – энг умумий тушунчалар ҳамда илоҳиёт – Худони билишни ҳам қамраб олади. Риёзиёт (математика) миқдорий муносабатлар – андоза ва сонларни ва уларнинг турли шаҳобчалари бўлган: ҳандаса (геометрия), арифметика, 33 Абу Али ибн Сино. Книга спасения // В кн.: Антологния мировой философии. –М., 1974. 730 -б. 34 Абу Али ибн Сино. Даним-намд. Сталинабад. 1957. 152 -б . 35 Ўша жойда. 232 -б.

астрономия, мусиқа, оптика, механика, ҳаракатдаги доиралар ҳақидаги илм, асбоблар ҳақидаги илм ва бошқаларни ўрганади. Табиатшунослик табиатни ўрганади ва 6 бўлимдан иборатдир: бутун табиат учун умумий бўлган масалалар – модда, шакл, одатдаги ҳолат, ҳаракат ва ҳоказо; дунёни асосини ташкил этган жисмлар ҳолати – осмондаги нарсалар, унсурлар, уларнинг миқдори ва ҳоказо; табиий жараёнлар – ташкил топиш, пайдо бўлиш, йўқолиш, ўсиш, жисмнинг заволи ва ҳоказо; қўшилишидан олдинги 4 унсурнинг ҳолати, шунингдек, обу ҳаво муҳитидаги ҳодисалар – шаҳоблар(метеоритлар), ёмғир, момақалдироқ, чақмоқ, шамол, камалак ва ҳоказо; табиатшунослик жонсиз табиатни, ўсимликлар дунёси, ҳайвонлар дунёсини; инсон руҳи ва руҳий кучларининг ҳолатини ўрганади. Табиатшуносликка Ибн Сино табобат, мунажжимлик, қиёфашунослик, туш таъбири тўғрисидаги фан, тумор, афсунгарлик, алхимия ҳақидаги илмларни ҳам киритади 36 . Билиш назарияси. Ибн Сино фикрича, ҳиссий билиш – табиатни билишнинг бошланғич йўлидир. Ҳиссиёт ташқи ва ичкига бўлинади. Кўриш, эшитиш, таъмни сезиш, ис билиш ва пайпаслаш ташқи ҳислардир. Ички ҳислар қуйидагилар: умумий ҳис-туйғу, тахминий билиш кучи ва тасаввурий куч 37 . Ибн Синонинг сўзларига кўра, кўриш қабул қилинаётган буюм томон биздан чиқадиган бирон бир нарсадан боғлиқ эмас. Биз шунинг учун кўрамизки, қабул қилинаётган буюмдан нимадир биз томон келиб тушади ва модомики у буюмнинг жисми эмас экан, демак, у – унинг қиёфасидир 38 . Гарчи биз Ибн Синода ҳиссий билишнинг алоҳида шакли сифатида идрокни учратмасак ҳам, у уни «умумий ҳис-туйғу» ва «тахминий ҳис-туйғу» маъносида қўллайди. Умумий ҳис-туйғу ашёлар қиёфасини умумий кўринишда гавдалантиради. Баданнинг ҳиссий аъзолари ёрдамида олинган тарқоқ сезиш ҳолатлари умумий ҳис-туйғу воситасида ягона бирликка бирлашиб қўшиладилар. Маънони идрок этиш вазифаси Ибн Сино томонидан тахминий билиш кучи деб аталган бошқа ҳиссиётга юкланади. Идрок икки ҳил маънога эга: биринчидан, идрок ҳиссий билишнинг шакли сифатида, ва иккинчидан, идрок фикр шакли сифатида. Билимнинг ушбу турларини мутафаккир «бирламчи» ва «иккиламчи» идрок деб атайди. Бирламчи идрок ашёни муайян тарзда бирор-бир бошқа нарса воситасида 36 Қаранг: У.И.Каримов. Классификация наук по Ибн Сине // материалы первой Всесоюзной научной конференции востоковедов в Ташкенте, 4-11 июня 1957. –Т., 1958. 988 -б . 37 Қаранг: Абу Али ибн Сино. Нажот. Қоҳира. 1331й. ҳиж. 367-саҳифа. 38 Қаранг: Абу Али ибн Сино. Нажот. Қоҳира. 225 -б.

қабул қиладики, у унга ушбу шаклни беради. 39 Бошқача айтганда, иккиламчи идрок, фикр бўлган ҳолда, ҳиссий идрок асосида ташкил топади. Ибн Сино ижодий билимнинг шаклларидан бири бўлган х аёлга катта эътибор қаратди. Унинг вазифаси тасаввур этиш кучи ва зеҳнда сақланадиган ўша қиёфа ва маъноларни ўзгартириб, қайта ишлашдан иборатдир. Хаёлнинг икки шакли: тасвирий ва ўзгартирувчи ижодийси мавжуд. Тасаввур ҳам ҳис- туйғунинг ички шаклларига тааллуқлидир. Бу ашёнинг шундай шаклики, ашёнинг ўзи бўлмаган ҳолда ҳам, онгда сақланади. Бошқача кучлардан ташқари, буюм қиёфаси акс этган тасаввурни сақлаб қолувчи куч-зеҳн ҳам мавжуддир. Ибн Сино янги афлотунчиларнинг руҳ қандайдир жисмий аъзога эга бўлмасдан туриб ҳам, ҳиссий ашёларни қабул қилиб олиши ҳақидаги таълимотларини асоссиз ҳисоблади. Агар ҳиссий идрок бу аъзоларсиз руҳнинг ўзида кечганда, деб ёзади мутафаккир, унда бу аъзолар беҳуда яратилган бўлиб чиқарди ва улардан ҳеч қандай фойда бўлмас эди 40 . Олим фикрича, жон юрак билан боғланган бўлиб, у орқали мия билан ҳам бирлашган. Юракдан чиқадиган сезги ва ҳаракатни унга узатиб борадиган аъзо, ўз ибтидосини мияда олади. Ҳиссий нервларнинг бошланғичи миядир. Нервлар ундан келиб чиқади: мия-нерв тизимининг марказидир. Шундай қилиб, ҳиссий билиш физиологик асосларга эга. Инсон руҳи олий (мукаммал) ва фикрий (ақлий)дир. Инсоннинг ўзига хос алоҳида хусусияти, ҳайвонлардан фарқли ўлароқ, - мажҳул тушунчаларни ўзлаштириш, ақл билан етиш мумкин бўлган ҳар ёклама нарсаларни билиш ва оқилона ҳатти-ҳаракатдир. Ақл – инсон руҳининг олий кучидир. Ибн Сино ақлни руҳнинг мажҳул (абстракт) фикрлаш ва умумий нарсани билишга бўлган қобилияти сифатида тушунади, идрокни эса – руҳ кучи сифатида тассавур қиладики, унинг воситасида билим ҳосил қилинади. Фаросат (вентеллект) бўлса – руҳнинг тезда номаълумдан маълум нарсага, ўрта истилоҳни сакраб, дастлабки заминдан хулосага ва баракс, ўтишга бўлган қобилиятини билдиради. Эҳтимолий ва фаол ақл мавжуд . Бир шахсга тегишли руҳнинг кучи – бу эҳтимолий ақлдир. Бунга қарши ўлароқ, фаол ақл, айрим шахс руҳидан ажратилган ҳамма жойда мавжуд асосдир. У барча одамларда ягона ва умумийдир. Назарий ақлнинг натижаси – умумий тушунчалардир . Улар хусусий, муайян қиёфалар ҳам уларни умумлаштиришдан чалғиш туфайли 39 Қаранг: ўша жойда. 40 Қаранг: ўша жойда. 267 -б.

ташкил топадилар. Назарий билимларни касб этиш шакли сифатида қиёс (силлогизм), яъни дастлабки заминдан хулосага ўтиш майдонга чиқади. Билиш жараёни мутафаккир томонидан ашёларнинг пайдо бўлиш жараёни сифатида тушунтирилади. Модда имконият сифатида мавжуд бўлса, ақл фаол ибтидодир. Имконият даражасида мавжуд бўлган моддий объектларга фаол ибтидо шакл бергандан кейин, улар воқеликка айланадилар. Шунинг учун имконият ҳолатидаги ақлни модда билан солиштириш мумкин. Фаол ақл унга билиш шакллари сифатида шундай шаклларни киритадики, улар моддада борлиқнинг шакллари сифатида юзага чиқадилар. Натижада билим келиб чиқади. Фикрловчи руҳнинг вазифаси қуйидагилардан иборат: биринчидан руҳ ҳар ёқлама ашёлардан айримларини яъни улар учун умумийларини ажратиб олиб, уларни бир-бирларидан фарқлайди, яъни қайсиниси жавҳар, қайси бири эса ораз эканлигини аниқлайди. Тушунчалар ана шундай пайдо бўладилар. Иккинчидан, ақлнинг бундан кейинги ҳаракати тасдиқ ва инкор воситасида ҳукмда тушунчаларни бирга қўшиш ва уйғунлаштиришдир. Учинчидан, ақл эга учун тасдиқ ёки инкор этиш ҳукмига зарур бўлган кесимни ахтаради. Тушунчаларнинг муносабати ҳукмларда қонуний боғлиқлик хусусиятига эга. Тўртинчидан, ақлнинг фаолияти ўз ифодасини шундай қоидаларни идрок этишда топадики, улар умум қабул қилган фикрларнинг бегумонлигига асослангандирлар. Умумий ёки ҳарёқлама нарсалар (универсалиялар) ашёларгача, ашёларда ва ашёлардан кейин ҳам мавжуддирлар. Умумий нарса ашёларгача илоҳий ақлда мавжуддир (масалан, Худо ҳайвонларни яратиш учун, улардан олдин келадиган «ҳайвонлар» ғоясига эга бўлиши керак бўлади). Умумий нарса ашёларда мавжуд бўлади (масалан, ҳар бир ҳайвонда «ҳайвонлик» бор). У ашёлардан кейин, инсон тафаккурида мавжуд бўлади. Бу умумий нарса, моддий ашёларда мавжуд бўлганларнинг тасвиридир. Аммо мутафаккир қайд этадики, умумий тасаввур сифатида ҳеч қандай айрим олинган нарса ва моддий нарса сифатида ҳеч қандай умумий нарса қабул қилинмайди 41 . Мантиқ . Ўзининг мантиқий назариясида Ибн Сино Арастудан илгарилаб кетади. Аммо у «Биринчи муаллим»нинг оддий тақлидчиси эмас эди. «Мантиқ шундай фанки, у инсон ақлида мавжуд бўлган маънолардан касб этишни хоҳловчи маъноларга ўтиш воситаси бўлиб, бу ўтишга хос бўлган маънолар қоидаси ва тартиб ҳамда шаклларнинг кўп турларини билишдир, 41 Қаранг: Абу Али ибн Сино. Нажот. 234 -б.

негаки, улар ҳам, булар ҳам, ва ҳатто уларга олиб бормайдиган кўринишдагилар ҳам тўғри хулосалар чиқаришга олиб келади» 42 . Мантиқ ҳақиқатни ёлғондан, ишончлини эҳтимол тутилгандан, билимни шубҳали фикрлардан фарқлаш учун зарур. Унинг ёрдамида биз тушунчаларни аниқлаймиз, ҳукмлар юритамиз. Шунинг учун мантиқ билим ҳақидаги фандир. Ибн Сино мантиқнинг жуда кўп масалаларини тадқиқ қилади: тушунчаларнинг моҳияти ва тузилиши, тушунча ва белги, тушунчаларнинг турларга бўлиниши; таъриф, тасвир ва унинг турлари; ҳукм, унинг тузилиши ва турлари, ҳукмлар ташкил топишининг воситалари ва уларнинг қайтадан тузилиши усуллари; хулоса ва унинг тузилиши, хулосаларнинг турлари, унинг шакллари ва кўринишлари ва қоидалари, далиллаш (исботлаш) ва раддия, исботлаш асослари, далиллардаги қоидалар ва хатолар. Ижтимоий-сиёсий қарашлари. Инсон билан боғлиқ масалаларни Ибн Сино амалий фалсафага тааллуқли деб билади. Амалий фалсафа мавзуси шахс фаровонлиги бўлган ахлоқ , оила фаровонлигини ўрганадиган иқтисод , давлат равнақини ўрганадиган сиёсат га бўлинади. Ибн Сино ўзининг ижтимоий қарашларида Форобий ғояларига қўшилган бўлиб, орзудаги фозил жамият тарафдори эдики, унинг бошида маърифатпарвар, одил подшо турар эди. Жамиятнинг барча аъзолари ижтимоий фойдали меҳнат билан шуғулланишлари лозим эди. Бажарадиган вазифаларига қараб уларни Ибн Сино уч гуруҳга бўлади: маъмурий хизматдагилар, ишлаб чиқарувчилар ва ҳарбийлар. Ибн Сино кишиларнинг ижтимоий ҳолатларидаги фарқларни табиий ҳисоблайди. Агар барча кишилар подшо ёки қарам бўлганларида, улар яшай олмас ва ҳалок бўлган бўлар эдилар, ва агарда ҳамма мулк ва бойлик бўйича тенг ва бир хил бўлганларида, одамларнинг бир қисми бошқаси учун ишламай қўяр ва натижада бир-бирига ёрдам кўрсатиш тўхтаган бўлар эди. Агарда барча кишилар камбағал бўлганларида, у вақтда улар ҳалок бўлган бўлур эдилар. Демак, мулкий ҳолат ва эгаллаб турган мансаб жиҳатдан мавжуд бўлган фарқ муқаррардир 43 . Кишиларнинг ўзаро муносабатлари асосида қонун ётиши лозим: «Кишилар ўртасида шундай битишув зарурки, унда адолат меъёрлари белгиланган ва шу билан фарқланувчи қонун қабул қилинган бўлиши керакки, уни сўзсиз бажариш қонун чиқарувчи томонидан мажбуриятга 42 Абу Али ибн Сино. Логика.// Книга указаний и наставлений. –М., 1965. 2 -б . 43 Қаранг: Абу Али ибн Сино. Рисолайе тадбири манзил. Теҳрон, 1319 й.ҳ. 6-саҳифа.

айлантирилган бўлсин» 44 . Барча аъзолари учун бажарилиши шарт бўлган қонунлар бор бўлган жамиятда, адолатсизлик бўлиши мумкин эмас. Жамият аъзосининг адолатсизлигини жазолаш лозим. Агар ҳукмдорнинг ўзи адолатсиз бўлса, унга қарши қўзғолиш оқланган ва жамият томонидан қўллаб-қувватланган бўлади. Инсониятнинг асрий орзуси гўзалликка интилиш эди. Гўзаллик эса, Ибн Сино нуқтаи назарида, камолотга интилиш билан баробар эди. Мукаммалликка эришиш сабаби ишқ дир. Ишқ-муҳаббат Ибн Сино томонидан доимий равишда тараққиётга, мукаммалликка интилиш сифатида талқин қилинадаи. Шу билан бирга, борлиқнинг зиналарида тизимнинг ҳолатида қанча юқори бўлса, у шунча катта қобилият ва куч билан мукаммаллик томон тез ҳаракат қилиб боради. Табиат ривожининг гултожи ақл билан сийланган инсон бўлиб, мукаммалликка интилишнинг юқори шакли ва ҳаракати унга хосдир. Ибн Сино илоҳиёти . Ибн Синонинг асарлари мазмун жиҳатидан Европада ўрта асрларда, Шарқда эса ҳозиргача чуқур из қолдирди. Ибн Сино ўрта асрларда башарият эришган комил инсон намунаси эди. Биз бу ерда унинг барча фалсафий ва табиий илмлар соҳасидаги ютуғидан кўра, илоҳиёт соҳасидаги масалаларни ҳал қилишдаги маҳоратини кўзда тутаётирмиз. Назарий ва амалий жиҳатдан Ибн Синонинг энг машҳур асари «Шифо» бўлиб, лотин схоластикасининг уламолари унинг баъзи қисмларинигина тушуниб етдилар. Бу асар уч катта қисмдан, яъни мантиқ, тиббиёт ва илоҳиётдан иборат эди. Ибн Синонинг мақсади ҳаммага манзур бўладиган «Машриқ ҳикмати»ни яратиш эди. Барча назарияларнинг асосида илм ётади. Ташқи кўринишдан умумий назария ақлдан келиб чиқади. Ақл эса илоҳий оламдан, фаришта воситасида етказилади. Бу далилга кўра, фариштани билиш жаҳонни билиш асоси ҳамда ундаги инсон ўрнини белгилаш ҳам илм вазифасига киради. Хилқат (яратилиш) бир марталик тасодифий ёки азалдаги ирода эмас, балки илоҳий заруратдан келиб чиқади. Хилқат илоҳий андиша руҳидан келиб чиқадики, ўзини ўйлайди. Ўзида абадий илоҳий вужудга эга бўлган илм биринчи ақл билан айни замонда содир бўлган нарсадан ўзга нарса эмас. Бу ягона оқибат ва бунёдкор қувватнинг бошланиши илоҳий андиша билан бир нарсадир. Ягоналикдан кўпликка ўтиш, ягонадан бошқа ягоналарга ўтиш қоидасига риоя қилиш оркали юз беради. Ушбу биринчи ақлдан борлиқнинг кўплиги келиб чиқади. Худди Форобий фалсафасида бўлганидек, борлиқ ақл 44 Б.Э.Быховский. Философское наследие ибн Сины. // Вопросы философии. 1955. №5. 139 -б .

тафаккуридан келиб чиққанидек, дунёни билиш, ҳодисаларни мушоҳада этиш ва виждоний малака ҳосил қилиш турига айланади. Биринчи ақл ўз мабдоси (келиб чиқиши)га диққат-эътибор бериб, унда фикран тўхтайди ва биринчи ақл вужудини заруриятга айлантиради. Шунингдек, биринчи ақл ўз вужудининг сарф бўлиш имконига диққат-эътибор бериб, шундай хулосага келадики, унинг гумонича, у ўз мабдосидан ташқарига чиқиб кетган. Биринчи фикрий тўхташдан, иккинчи ақл , иккинчи фикрий тўхташдан биринчи фалак (фалакул афлок)нинг ҳаракатдаги руҳи, учинчи фикрий тўхташдан танланган жисм ва бу биринчи фалакдан юқори турувчи (зулмат ва йўқлик) келиб чиқади. Борлиқни барпо қилувчи бу уч фикрий тўхташ бошқа ақлларда ҳам такрор бўлаверадики, натижада икки босқичдан иборат тартибда такомиллашиб боради. Диний ақллар ва самовий руҳлар силсиласи жисмий қувватга эга эмаслар, яъни улар ҳис-туйғудан маҳрум бўлиб, уларнинг завқу-шавқи ўзлари келиб чиққан ақлга эришадилар. Ақл фалакларнинг ҳар бирида уларга хос бўлган ҳаракатни келтириб чиқаради. Шунга кўра, ҳар бир ҳаракатнинг келиб чиқишига сабаб бўлган коинотдаги инқилоблар шавқу-завқнинг оқибати бўлиб, ҳеч қачон йўқ бўлмайдилар. Кучга эга бўлмаган ўнинчи ақл ўз навбатида ягона ақл ва ягона руҳни ижод қилади. Айтиш мумкинки, ўнинчи ақл билан биргаликда келиб чиқадиган инсоний руҳий сурат, кўп нарсага бўлиниш имкониятига эга бўлган ҳолда пайдо бўлади. Ваҳоланки, унинг зулматли тузилишидан ой остидаги модда вужудга келади. Ана шу ўнинчи ақлни фаол ақл деб атадилар. Бу ақлдан бизнинг руҳимиз келиб чиққан бўлиб, унинг ёғдуси илмий сиймода унга қайтиб келиши мумкин бўлган руҳни топадики, у унга қўшимча бўлади. Инсоний ақл маъқулни ҳис этиладиган нарсадан ажрата олиш вазифасига эга эмас. Ҳар бир илм ва айтилган гап, содир бўлган нарса ва ёғду фариштадандир. Шунинг учун, инсоний ақл қувват жиҳатдан ўзида фаришта табиатига эгадир. Икки томонлама вазият, яъни амалий ва назарий ақл воситасида икки хил «сурат»га эга бўлган инсоний ақл «ердаги фаришталар», деб аталади. Руҳни тақдирининг сири бундан бошқа нарса эмас. Назарий ақл тўрт тарафлама ҳолат воситасида фаришта ақли билан ёки фаол ақл билан қўшиладики, уни муқаддас ақл деб атайдилар. Муқаддас ақл ўзининг энг олий босқичида ўша мумтоз пайғамбарлик ақлидир. Юқорида айтилганлардан шундай хулоса қилиш мумкинки, фаол ақл масаласида аввалданоқ Арасту шарҳчилари орасида ихтилофлар чиққан эди. Ибн Сино Абу Наср Форобийга эргашиб, Тимей ва Аквиналик Томасга қарши ўлароқ, инсоний ақлдан ташқарида бўлган ажратувчи ақлни қабул қилади. Аммо уни Худо тушунчаси билан бирдек ҳисобламайди. Форобий ва

Ибн Синолар бу ақлни борлиқ оламининг ибтидоларилан бири деб билдиларки, инсоний вужуд ана шу ақл воситасида ўша оламга бевосита қўшила олади. Бу файласуфларимизнинг билиш маърифатидаги янгиликлари ана шу ерда яширинган эди. Иккинчи томондан, улар назарича, Арастунинг руҳ тушунчаси органик жисмнинг биринчи камоли сифатида қўйилиши қониқтирарли даражада эмас эди. Ушбу «биринчи камолни қабул қилиш» фақат руҳнинг вазифаларидан бири бўлиб, албатта, унинг асосий вазифаси эмас эди. Уларнинг инсонни билиш назариялари янги афлотунча тарздаги қараш эди. Юсуф Хос Ҳожиб XI асрнинг кўзга қўринган шоири ва мутафаккири эди. У 1017 йилда Боласоғун (ҳозирги Қирғизистоннинг Тўқмоқ) шаҳрида туғилган. Юсуф Хос Ҳожиб ўзининг бирдан бир достони бўлган туркий тилда ёзилган «Қутадғу билиг» («Бахтга элтувчи билиг») билан машҳур бўлган. Достон бизгача тўлалигича етиб келган. «Қутадғу билиг» нинг 3 нусхаси маълум: Ҳирот, Қоҳира ва Тошкент. «Қутадғу билиг» ахлоқий-насихатомуз асар сифатида Шарқ ўрта асрининг дунёвий адабиётига мансуб турк тилидаги энг йирик ёдгорликларидан бири эди. Бу асар араб тилида ёзилган Ибн ал-Муқаффанинг «Китоб ал-адаб ал- кабир», Ибн Қутайбанинг «Уюн ал-ахбор», Жоҳизнинг «Китоб ат-тож» туридаги, шунингдек, форс тилида ёзилган Низомулмулкнинг «Сиёсатнома», Кайковуснинг «Қобуснома» ва шу хилдаги Шарқда кенг ёйилган ўгит- насиҳат жанрига мансуб эди. Ушбу китоб 1069 йилда ёзилган бўлиб, муаллиф уни Қашқар ҳокими Сулаймон Арслон Қорахонга бағишлаган, шунинг учун ҳам хон унга Хос Ҳожиб, яъни буюк хоннинг махсус маслаҳатчиси унвонини берган. «Қутадғу билиг» ахлоққа оид қоидалар ва хулқ-атвор мезонларининг ўзига хос бир қонуни эди. Мазкур китоб шоирнинг ўзи айтганидай: Бошидан охиригача донолар сўзи, Гўёки тизилган маржондек ўзи. Юсуфнинг фикрича, ҳукмдор ва унинг теварагидаги кишилар «давлат илми» қоидаларига биноан бошқаришга ўрганиб олишлари ҳусусида ана шу китобдан барча зарур билимларни топишлари зарур эди. Юсуф Хос Ҳожиб ўз замонасининг жуда билимдон кишиси эди. «Қутадғу билиг» достони унинг адабиёт, тарих, фалсафа, ахлоқшунослик ва Юсуф Хос Хожибнинг

нафосатшунослик соҳасида жуда кенг билимларга эга эканлигидан далолат беради. Гарчанд Юсуф Хос Ҳожиб дунё ва ундаги инсон Худо томонидан яратилган, Худонинг нигоҳи ҳамма ерга етиб боради, деб ҳисобласа ҳам, ҳар ҳолда мутафаккир инсоннинг шундан кейинги қисматини, унинг ҳақиқий ҳаётга бўлган муносабатини Худо оламни яратган, аммо унинг ишларига бевосита аралашмайди, деган нуқтаи назардан туриб ҳал қилади 45 . Достон қахрамонлари – ҳукмдор Кунтуғди адолат рамзи, вазир Ойтўлди бахт (давлат) рамзи сифатида, вазирнинг ўғли Ўгдулмиш ақл рамзи сифатида муаллиф томонидан ўйлаб топилган, бироқ улар мавжуд дунё намоёндаларидир. Мутафаккир инсон фақат жамиятда, бошқа кишилар билан мулоқотда ва ўзаро муносабатларда, ижтимоий фойдали меҳнатдагина чинакам камолотга етишади, деган шиорни илгари суради. «Инсонга фойда келтирмайдиган инсон - ўликдир» 46 деб таъкидлайди. У жамиятда меҳнат аҳли (деҳқонлар, чорвадорлар, ҳунармандлар) ҳал қилувчи мақомдалигини уқтиради. Ўз достонида у қуйидагиларни ёзади «Агарда бек эл ҳақида ғамхўрлик қилса, унинг фуқаролари бойиб кетса, унда бекнинг ҳамма истаклари рўёбга чиқади. Агар халқ ўз ахлоқини такомиллаштириб борса, бек ҳам ахлоқ- одобда камол топиб боради, борди-ю, бек ахлоқли, одобли бўлса, у ўз халқи учун яхшилик қилган бўлади» 47 - деб таъкидлайди. Ягона мақсадни кўзлаб жамиятнинг барча табақаларини оға-инилар сифатида муросага келтириш ва ана шу негизда одил, гуллаб яшнайдиган жамият барпо этиш Юсуф Хос Ҳожибнинг ахлоқий қарашларини ташкил этади. Юсуф илмнинг турли соҳаларини жамиятнинг тараққиётига ва гуллаб яшнашига олиб келувчи куч деб билиб, уларни эгаллашга даъват этади. У илм-фан ва маърифат ёрдами билан ўз даврининг ахлоқий муҳитини соғломлаштириш мумкинлигига ишонади. Юсуф кишини зулмат ичидаги уйга, билимни эса ана шу уйни нурафшон этувчи машъалага ўхшатади. Юсуф Хос Ҳожиб инсоннинг ташқи қиёфаси унинг маънавий дунёсига мос бўлишига катта аҳамият беради, яъни у икки дунёнинг (ташқи ва ички дунёнинг) бирлиги, ақл-заковати расо кишининг ажралмас фазилатидир, деб 45 Юсуф Хос Хожиб. «Қутадғу билиг» . –Т.: Фан, 1972. 26 -б . 46 Ўша жойда. 659-667 -б. 47 Ўша жойда. 309 -б.

ҳисоблар эди. Унингча, ҳалол, ҳақгўй, одобли киши ҳар қандай қимматбаҳо нарсадан ҳам қимматлироқдир, бундай кишига «бахт ҳар икки дунёда кулиб боқади» 48 . Юсуф Хос Ҳожиб оилавий тарбия-болаларнинг ахлоқий қиёфасини шакллантиришда энг асосий омил эканлигини, мабодо болаларнинг хулқ- атвори ёмон бўлса, бунга бола эмас, ота айбдор эканлигини, ота ўз фарзандини ақлли ва фаҳмли қилиб тарбияламоқчи бўлса, у болани доимо диққат-эътибор остида тутиши лозимлигини таъкидлайди. Мутафаккир ўз болаларини ортиқча эркалатиб, бу билан уларнинг келгусида нолойиқ ҳатти- ҳаракатлар қилишга тўғридан-тўғри айбдор бўладиган ота-оналарни қаттиқ қоралайди. Унинг фикрича, болаларни ҳунар ва билимга ўргатиш уларнинг ахлоқ-одобини тарбиялашнинг асосидир. Юсуф Хос Ҳожибнинг таъкидлашича, инсон ким бўлишидан қатъий назар, бошқаларга хайрихоҳ, инсонпарвар бўлиши лозим, негаки, дунёда абадий қоладиган нарса фақат инсонпарварликдир. Шунинг учун, кимки ўзидан кейин яхши ном қолдирмоқчи бўлса фақат эзгу ишлар билан шуғулланиши зарур. Унинг фикрича, дунёда икки хил эзгулик ва икки хил қабоҳат мавжуд. Биринчи- эзгулик ва қабоҳат ( ёвузлик ) –туғмадир, иккинчи хилдагилари бу дунёда касб этилганларидир. Шунга мувофиқ равишда икки хил одамлар- эзгулик қилувчи олижаноб ва ёвузлик қилувчи пасткашлар (ўз табиатига кўра ва муҳит тарбияси натижасида) мавжуд. Жамятдаги барча ёмон ҳатти- ҳаракатлар ўқимаган, жоҳил одамлар борлигидандир. Уларни маърифат орқали тузатиш мумкин. Юсуф нутқ маданиятига ҳам катта аҳамият берган. Нутқ маданияти (унинг мазмунли ва назокатлиги) инсоннинг билим савияси ва ахлоқий етуклигини белгилайди. Ташқи ва ички руҳий дунёсининг бирлиги етук инсоннинг ажралмас фазилатидир. Ҳақиқий инсон шундайки, унинг сўзлари билан амалий ишлари бир-биридан фарқ қилмайди. Фазилатли инсоннинг яна бир хусусияти унинг содда ва камтарлигидир. Юсуфнинг ёзишича, бу дунёда ҳамма нарса ўткинчи, инсон ҳаёти ҳам, юқори мансаб ва бойликлар ҳам. Агар бугун уларга эга бўлсанг, эртага, эҳтимол, улар йўқ бўлади, шунинг учун ҳозирги бойлигинг ва мансабинг туфайли такаббурликка юз тутишинг, бутунлай беъманиликдир. Инсон учун энг хавфли сифатлар таъмагирлик ва бойликка интилишдир. Улар инсон табиатини ахлоқий жиҳатдан бузиб, зўрлик ва ўзбошимчаликка олиб келади. Бойлик инсоннинг ҳатти-ҳаракати ва феълини бузади. Юсуф Хос Ҳожиб шароб ичишнинг зиён эканлигидан айниқса жиддий 48 Ўша жойда. 243 -б.

огоҳлантиради: шароб билим ва ақлнинг душманидир, унинг ҳақиқий номи жанжал ва душманликдир. Юсуф Хос Ҳожиб ўз ижоди билан кўчманчилар давлати шароити ва ҳарбий-демократик тузум анъаналарида ўз аксини топган қадимги турк ёдгорликларидан узоқлашади. У ёдгорликларда эзгулик кўпинча хоннинг яхши ишлари, унинг шахсий жасорати, ҳарбий шон-шавкати, жасурлиги ва саркардалик истеъдоди асосида баён қилинган. Абу Ҳомид ибн Муҳаммад Ғаззолий (1058-1111) Хуросоннинг Тус шаҳрида 1058 йили таваллуд топди. Болалик ва ўсмирлик йилларини ўз туғилган шаҳрида ўтказиб, кейинчалик ўқишни давом эттириш мақсадида Нишопурга кетди. 1085 йили Ғаззолий салжуқлар давлатининг бош вазири бўлган Низомулмулк хизматида эди. Шу вақтда у фалсафа билан жиддий шуғуллана бошлади. 1091 йилда Низомулмулк ўзи томонидан Боғдодда ташкил этилган Низомия мадрасасида фалсафадан дарс беришни Ғаззолийга топширди. Ўша замоннинг энг яхши ўқув юрти бўлган бу даргоҳда Ғаззолий 4 йил дарс берди, сўнгра фалсафа курсини ўз акаси Аҳмадга топшириб, ўзи бутунлай илмий иш билан шуғулланди. У узоқ сафарга отланиб, Макка, Дамашқ, Байтул Муқаддас, Искандария ва бошқа шаҳарларда бўлиб, у ердаги машҳур олимлар билан учрашади ва кутубхоналардаги китобларни ўқиб чиқади. Бу йиллар унинг ҳаётида оғир йиллар бўлганини ёзади: «Мен ҳамма нарсани: иккиланишларни, шак-шубҳаларни, инкор этишларни, эътиқодсизликни ўз бошимдан ўтказдим; ҳақиқатни тасаввуфда топдим» 49 . Унинг олдида кўндаланг турган асосий муаммо – фан билан дин ўртасидаги қарама-қаршиликни бартараф этиш эди. Ғаззолий фикрича, бу нарса тасаввуф асосида бартараф этилиши мумкин эди. У ўз Ватани Тусга қайтиб, бу масалага бағишланган қатор асарлар яратди. Ғаззолий 1111 йилнинг 19 декабрида Тус яқинидаги Табарон қишлоғида вафот этди. Ғаззолий фалсафа, ахлоқ, дин ва тасаввуфга доир бир қанча асарларнинг муаллифидирки, улардан энг муҳимлари қуйидагилардан иборат: «Иҳёи улум ад-дин» («Диний илмларнинг жонланиши»), «Таҳофут ул-фалосифа» («Файласуфларни рад этиш»), «Кимёи саодат» («Бахт – саодат ёки ҳикмат калити»), «Мунқиз минал зилол» («Адашишлардан сақловчи»). 49 Великие люди. Оренбург. 1902. 33-36 -б.Абу Ҳомид Ғаззолийнинг дунёқараши

Ғаззолий Форобий ва Ибн Синоларнинг асарларини яхши билар эди. Уларнинг фалсафий таълимотлари исломни мустаҳкамлаш учун хизмат қилмаслигига ишонч ҳосил қилгач, уларга қарши турди. Ғаззолийнинг энг йирик асари унинг бир неча жилдлик «Ихёи улум ад- дин» бўлиб, унинг арабча асл нусхаси билан бир қаторда тушунишга осонроқ бўлиши учун форс тилида «Кимёи саодат» деб аталувчи қисқача вариантини ҳам ёзган. Марказий Осиёда бунинг қисқачаси «Чаҳор китоб» (Тўртта китоб) деб ҳам юритилади. Бу асар жуда ҳам машҳур бўлиб кетган эди. Тасодифий эмаски, машҳур исломшунос И. Гольдциер қайд этганидек, «агар Муҳаммаддан кейин пайғамбар бўлиши мумкин бўлганда, албатта, бундай киши ал-Ғаззолий бўлар эди» 50 . Абу Ҳомид Ғаззолий фикрича, расмий диний эътиқод мўминнинг ташқи томондан ўз бурчини бажаришинигина талаб қилиб, унда ҳис-туйғуга ўрин қолдирмайди. Иккинчи томондан, тасаввуф, унинг фикрича, агарчи ҳис-туйғуга катта ўрин ажратган бўлса ҳам, ўз таълимотида ҳамма вақт ҳам меъёрни сақламасдан баъзида исломнинг умумий талабларидан чиқиб кетиш даражасига боради. Ғаззолий диний билимларни жонлантиришни қуйидагича амалга ошириш мумкинлигини таъкидлайди: қотиб қолган расмиятчилик ўрнига эътиқодга тасаввуфдан иқтибос қилинган бир қатор илоҳий унсурларни, масалан, жўшқин ҳис-туйғу, меҳр-муҳаббатни киритиш лозим. Бундай тажриба тўла ғалаба қозонди, чунки Ғаззолийдан кейин илгариги анъанавий ақида тарафдорлари жуда ҳам кам қолди. Иккинчи томондан, Ғаззолий тасаввуфнинг барча қоидаларини текширувдан ўтказиб, унинг қайси томонлари суннатга мувофиқ келиши, қайсиниси тўғри келмаслигини аниклаб, мўътадил тасаввуф тизимини яратди. Унда илоҳий унсурлар ва жазава ҳолати энг кам миқдорда келтирилиб, асосий эътибор ташқи маросимларга қаратилди. Шундай қилиб, руҳонийларнинг кучайиб бораётган юқори табақаларини қониқтирадиган ва шу билан биргаликда шайхларнинг таъсир доирасини қисқартирадиган исломга содиқ тасаввуф вужудга келтирилди. Мусулмон илоҳиёти тарихига Ғаззолий исломнинг назарий ақидаларини янгиловчи, илоҳиёт фалсафаси бўлган каломни асосий тизимга солувчи 50 Ўша жойда.

сифатида кирди. Бундай хизмати учун уни «Улуғ имом», «Ҳужжат ул- ислом» («Ислом динининг ҳимоячиси») лақаблари билан шарфладилар. Ғаззолий фалсафа ва диний таълимотларнинг барча вакилларини тўрт тоифага бўлди: 1) мутакаллимлар; 2) ботинийлар; 3) файласуфлар; 4) сўфийлар. Арасту ва унинг Форобий ва Ибн Сино сиймосидаги издошларига қарши чиқиб, Ғаззолий уларнинг «адашганликлари»ни йигирмата қоидада деб билдики, улардан учтаси динга бутунлай қарши, қолган ўн еттитаси – «бидъат» 1 , деб тан олиниши керак эди. Динга бутунлай қарама-қарши бўлган уч қоидага у қуйидагиларни киритди: 1) бадан ўлимдан кейин тирилмайди, мукофот ва жазо руҳий бўлиб, жисмоний хусусиятга эга эмас; 2) Ҳақту Аллоҳ алоҳида айрим олинган нарсалар ҳақида эмас, балки умумий нарсалар ҳақида билимга эга; 3) дунёнинг абадийлиги ва ўлмаслиги ҳақидаги фикр. Унинг фикрича, Арасту таълимоти ислом учун хавф туғдиради, негаки, унинг таъкидлашича, «дунё» ҳамиша ўз-ўзича мавжуд бўлган ва яратувчига эга бўлмаган, ҳайвонлар ҳамиша уруғдан пайдо бўлганлар, уруғ эса – ҳайвондан пайдо бўлган, асрлар давомида шундай бўлиб келган ва шундай бўлиб қолади. Булар кофирлардир 2 . Умар Хайём (1048-1130) Салжуқийлар давлати ижтимоий-сиёсий, фалсафий ва илмий тафаккурининг энг атоқли намояндаларидан биридир. У Хуросоннинг Нишопур шаҳрида туғилди ва ўша ерда табиатшунослик ва фалсафа илмларидан таълим олди. XIII асрнинг ўрталарида яшаган машҳур тарихчи ал-Қифтий ўзининг «Тарихи ҳукамо» («Ҳакимлар тарихи») асарида Хайём тўғрисида қуйидагиларни ёзган: «Астрономия ва фалсафа соҳасида унга тенг келадиган киши йўқ эди» 3 . XIX асрда яшаган Оврупо тадқиқотчиларидан Ренан, Мюллер, Вепка ва бошқалар уни диний эътиқодларни бузувчи, худосиз, моддиюнчи, тарки дунёчилик қарашлари устидан кулган, эркин фикрловчи файласуф сифатида тасвирлаганлар. Хайём риёзиёт, астрономия ва фалсафа соҳалари билан шуғулланган қомусий олим бўлиши билан бирга машҳур шоир ҳам эди. У тақвимни (календар) ислоҳ қилиш билан ўз номини абадийлаштирган олимдир. 1074 йили Умар Хайём Мароғадаги расадхонага астроном лавозимига 1 Е.Э.Бертельс. Избранные труды. Суфизм и суфийская литература. –М., 1960. 42 -б . 2 С.Н. Григорян. Из ситории Средней Азии и Ирана VII - XII веков. –М., 1960. 176 -б. 3 См.: В Жуковский. Омар Хайям и «Странствующие четверостития».// Сб. статей учеников проф. В.Т. Розена. Спб., 1897. 334 -б.Умар Хайём

тайинланади ва у ерда, ўша замон учун энг аниқ бўлган, астрономик жадвал тузади. Ўша йили Маликшоҳ унга мавжуд тақвимни ислоҳ қилишни топширади. Ой тақвимини ўзгарувчан бўлганлигидан ноқулай ҳисоблаган Умар Хайём, Туркистон ва Эрон араблар истилосидан олдин фойдаланиб келинган 365 кундан иборат Қуёш тақвимини қайтадан тузиб чиқади. Хайём тузган таквимда 33 йил бўлиб, улардан 25 йилининг ҳар бири 365 кунлик кеча ва кундуздан иборат бўлдики, бунга кўра, бир йилнинг узунлиги 365 кеча ва кундузу 5 соат 49 дақиқа ва 5,45 сониядан ташкил топди. Кабиса йили: 4, 8, 12, 16, 20, 24, 28, 32-йилларда эди 4 . Умар Хайём ўзининг риёзиётга доир рисолаларида бир қатор йирик кашфиётлар қилди: табиий сонларнинг ҳар қандай даражасидан илдиз чиқариш услубини ишлаб чиқди, куб (муъкааб) тенгламаларининг тўла таснифини берди ва ҳар бир тенгламани ечишнинг геометрик услубини тавсия қилди; ҳақиқатлиги аён бўлмаса ҳам, исботсиз асос қилиб олинадиган (постулат) Эвклид қоидаси исботини ривожлантирдики, у келгусида очиладиган ноэвклид геометрияси кашфиётига моҳиятан тайёрланиш вазифасини ўтади 51 . Умар Хайёмнинг «Борлиқ ва мажбурият ҳақида рисола», «Уч саволга жавоб», «Умумий фанларнинг мазмуни ҳақида ақл чироғи», «Мавжудлик ҳақида рисола» ва «Мавжудликнинг умумийлиги ҳақида рисола» каби фалсафий асарларини унинг худосизликда айбланишига жавоб тариқасида қараб чиқиш мумкин. «Борлиқ ва мажбурият ҳақида рисола» да Худо борми ёки йўқми, унинг пайғамбарига эргашиш лозимми ёки йўқми, деган масалалар муҳокама қилинган. Жавоблар ижобий берилган, аммо ислом ақидалари асосида эмас, балки Ибн Синонинг ақлий тамойилдаги фалсафаси асосида. «Уч саволга жавоб» асарида дунёда қабоҳат ва ёмонликнинг борлиги, детерминизм ва умри узоқлик ҳақида муҳокама юритилган. Бунда Умар Хайём Ибн Сино фалсафасининг энг муҳим унсурларидан бири бўлган детерминизмдан юз ўгиради. Ўзининг фалсафий рисолаларида Умар Хайём фақат умумий тушунчалар табиати ҳақидагина эркин фикр юритади, негаки, бу масала бевосита мусулмон илоҳиёти билан боғланмаган эди. Умумий тушунчалар уч хил: ашёларгача, яъни илоҳий ақлда, ашёларда ва ашёлардан кейин (инсон ақлида) мавжуддирлар, деб ҳисобловчи Ибн Синодан фарқли ўлароқ, Умар Хайём умумий тушунчалар фақат ашёларда ва инсон ақлидагина мавжуддирлар, деб ҳисоблади: «… Мавжуд бўлишлик нисбий 4 Қаранг: С.Б. Морочник, Б.А. Розянерелад. Омар Хайям –поэт, мыслитель, ученый. Столинабад. 1957 . 127, 135 -б . 51 Қаранг: А.П. Юшкевич. Омар Хайям и его алгебра.// В сб.:Труды института истории естествознания. – М.,1978. 519 -б.

бўлиб, икки маънога бўлинадилар… Бу икки маъно – Ушбу … ашёлардаги борлиқдирки, унинг учун одамлар орасидаги «мавжудлик» номи барча учун тўғрироқдир, ва, иккинчидан, руҳдаги мавжудлик» 52 . Борлиқ, Хайём фикрича, мураккаб (ашё, модда) ва содда (биринчи ибтидолар)дан иборат. Умумий нарса бўлинадиган ва бўлинмайдигандан ташкил топган. «Ҳаммага алоқали нарса, - деб ёзади Хайём, - беш хил бўлади: тур, тус, моҳиятий хусусият, алоҳида хусусият, тасодифий хусусият. Масалан, тур кўпликни ўз ичига олади. Моҳият – бу холиқни (яратувчи) истисно қилганда, билиб олинадиган барча нарсаларни англатадиган сўздир» 53 . Хайём моҳиятни ўсадиган ва ўсмайдиганга бўлади. Ўсадиганлар ўз навбатида, ҳайвонот олами ва ҳайвонот олами эмас ларга бўлинади. Ҳайвонот олами икки тусда бўлади: гапирувчилар ва гапирмайдиганлар . Бир бўлимни бошқа билан боғловчи ибтидо турдир. Тур , ўз навбатида, тусларга, туслар – қисмларга бўлинади; Айни вақтда бу қисмларнинг ҳар бирида умумийлик ҳам, хусусийлик ҳам мавжуд бўлади. Алоҳида олинган жисмлар, шу жумладан, инсон ҳам – борлиқ натижасидир. Хайём инсонни табиатга қарама-қарши қўймайди, балки уни ижодий ақлга эга бўлган, борлиқнинг энг мукаммал кўриниши сифатида қарайди. Борлиқ тўхтовсиз ривожланиш ҳолатидир. У аста-секинлик билан тирик бўлмаган дунё ҳодисаларидан, энг юқори бўлган инсон даражасига кўтарилади. Ҳар бир доиранинг ақлига руҳ мувофиқ келади. Руҳ – бу ҳаракатлантирувчи куч, ақл эса – ишқ рағбати ва қўзғотувчисидир. Бу бирликдаги раҳбар куч ақл дир, аммо руҳ ақлдан баланд кўтарилишга интилади. Руҳнинг ақлга қарама-қарши туриши туфайли доираларда ривожланиш юз беради. Дунё моддий бўлиб, ўзининг қонунларига эга. Борлиқ – боши ва охири бўлмаган доимий оқимдир. Модданинг бир аклдан иккинчи шакл мавжудлигига, бир сифатий ҳолатдан бошқасига чексиз равишда айланиши борлиқнинг табиий ҳолатидир. Инсон бахтли яшаш учун дунёга келади. Бу бахтнинг асоси табиатдир, аммо унинг бойликларидан фойдаланиш учун уни ўрганмоқ керак. Хайём инсоннинг маънавий хўрлик ҳолатига қарши хайқиради: Каъбаю бутхона қуллик хонаси, Бутхона занги ҳам шум таронаси. Меҳробу калисо, тасбеҳу салиб – 52 «Уч саволга жавоблар…». А.П.Юшкевича. –М., 1961, 100 -б . 53 Омар Хайям. Книга по требованию. //В кн.: С.Н.григорян. Из истории Средней Азии и Ирана VII - XII веков. 204-205-б.

Барчаси қулликнинг бир нишонаси 54 . Умар Хайём инсон ижодий фаолиятининг ғалабаси учун, унинг ер юзидаги бахт-саодати учун курашди. Уни қуйидаги мисраларидан билиб олиш мумкин: Дунёнинг тилаги, самари ҳам биз, Ақл кўзин қораси – жавҳари ҳам биз. Тўгарак жаҳонни узук деб билсак, Шаксиз унинг кўзи – гавҳари ҳам биз. Фақат илм билан баландмас одам, Аҳду вафо билан баланд – паст одам. Сўзи билан иши бир келса агар Ҳар нарсадан баланд, муқаддас одам. Ўлик – тирик ишин тузаткувчисен, Тарқоқ коинотни кузаткувчисен, Ёмон бўлсам ҳамки, сенинг бандангман, Мен нима ҳам қилай? Яраткувчи – Сен. Фалакка ҳукм этган Тангридай бўлсам, Фалакни қилардим ўртадан барҳам. Янгидан шундай бир фалак тузардим, Яхшилар тилакка етарди ул дам. (форсчадан Шоислом Шомуҳамедов таржимаси). 54 Умар Хайём. Рубоийлар. Т.: «Радуга». 1985. 53 -б . Шоислом Шомуҳамедов таржимаси.

Ўзининг рубоийларида у шароб ҳақида кўп ёзади, аммо шароб шодлик учун эмас, балки ўзининг ички туйғулари ва уни ўйлатган хаёлларни тарқатиш учун сафарбар қилинган. Шуни назарда тутиш керакки, Қуръон шароб ичишни манн этади ва шунинг ўзидан келиб чиқиб, шеърларда шаробга мурожаат этиш бидъат ҳисобланади. Шунинг учун Д.Дармстетер қуйидагиларни ёзганда ҳақ эди: «Хабари йўқ одам дастлаб форс шеъриятида шаробнинг қанчалик ўрин тутганини кўриб, хайрон бўлиб, ҳатто бироз уялиб ҳам қолади. Аммо унда биздаги зиёфатларда қуйланадиган ашулалар билан ҳеч қандай умумийлик йўқ … Ичувчи шоир учун – озод инсон рамзидир» 55 . Бундан кейинги Марказий Осиё ва Эрон халқларининг фалсафий ва ижтимоий-сиёсий фикрлари тараққиёти мўғул босқинчилиги натижасида тўхтаб қолди. Марказий Осиё ва Эрондаги машҳур кутубхоналар (Марв, Бухоро, Балх, Самарқанд, Бағдод, Рей ва бошқалар) хароб қилинди. Худди шу мўғуллар ҳукмронлиги илмий, фалсафий ва ижтимоий-сиёсий фикрлар марказини Марказий Осиё ва Эрондан Араб халифалигининг ғарбий қисми бўлган мусулмон Испанияси ва Шимолий Африка шаҳарларига кўчишига сабаб бўлдики, у ерларда унинг гуллаб-яшнаши учун қулайроқ иқтисодий ва сиёсий шароитлар мавжуд эди. Тасаввуф ислом оламидаги халқларнинг ижтимоий-фалсафий, маданий-маънавий ҳаётида кенг тарқалган, энг муракаб ҳамда ўзаро зиддиятларга тўла ғоявий оқимлардан бири саналиб, пайдо бўлишининг биринчи асрларида ( IX - X ) бидъат таълимотлар қаторига қўйилган, унинг тарғиботчи ва ташвиқотчилари беаёв қувғин этилган, баъзилари шафқатсиз қатл этилган. Кўпчилик муаллифларнинг фикрича, тасаввуф, арабча «суф» сўзидан суфий сўзи ясалган. Суфийлар – аксар қўй жунидан тўқилган чакмон ёки пўстин кийиб юрувчи дарвешлардир. Тасаввуфнинг йирик назариётчилари орасида қуйидагилар алоҳида ўрин тутадилар: Роби’а ( VIII аср), Иброҳим ибн Адҳам ( VIII аср), Боязид Тайфур ал-Бистомий (ваф. 875-878), Абу Бакр аш-Шибли ( X аср), Ҳусайн ибн Мансур ал-Ҳаллож (922 й. қатл эт.), Фаридиддин Аттор (ваф. 1230), Жалолиддин Румий ( XIII аср), Қодирийа тарикатининг асосчиси Абдул Қодир ал-Жилоний ёки Гилоний (1077-1166), Кубравийа тариқатининг асосчиси Надмиддин ал- Кубро (1145-1221), Ибн ал-Арабий (ваф.1260) ва бошқалар. 55 Д.Дарм с тетер. Происхожденипе персидской поэзии. –М., 1925. 61 -б.Тасаввуф назариётчилари. Тасаввуф фалсафаси ва унинг Марказий Осиёдаги оқимлари

Тақводорлар юраги биллур каби шаффоф, «гуноҳкорлар» юраги эса «занг» билан қопланган ва ҳақиқатни эшитишга кар. Юракларни «раҳмдил» қилиш йўли, уларни илоҳий билимларни қабул қилишга ва дунёвий ҳирслардан, истаклардан нафратланишга тайёрлаш тасаввуфнинг билиш назарияси, руҳшунослиги ва амалиётининг мавзусини ташкил этади. Пайғамбар рисолати ҳақидаги таълимотда (нубувват) «Муҳаммад қалби» (шунингдек, кейинги давр тасаввуфида «Муҳаммад руҳи») нур чиқарувчи манба бўлиб, одамлар ҳали бадан шаклига кирмасдан олдин, улар руҳини нурафшон қилган. Юрак (қалб) тушунчаси тасаввуфда зикр билан яқиндан боғлиқдир: ҳақиқий зикрнинг қуроли фақат тил (зикр ал-лисон) гина эмас, балки инсон баданининг бутун аъзолари бўлиб, охирида улардан энг муҳими сифатида юрак (зикр ал-қалб) тан олинади. Қалб орқали амалга ошириладиган зикр натижасида Аллоҳ суфий юрагидан «жой олади» ва унинг барча ҳатти- ҳаракатларининг ягона куйига айланади; суфий илоҳий сиймога айланади. Юрак (қалб) дунёда Худони сиғдиришга қодир бўлган ягона моҳият ҳисобланади. «Қалбшунослик»нинг тасаввуфий унсурларини умумлаштирган Ғаззолий, айни бир вақтда юракни табиий бадан (лаҳм) сифатида ҳам ифодалади, яъни калб ўзида инсон табиатининг олий ва қуйи жиҳатларини бирлаштиради. Бир томондан, истак ва эҳтирослар, иккинчидан бадан қисмлари, юрак яшашини қўллаб-қўлтиқлаш учун зарур ва шунинг учун «қалб қўшиғини» (жунуд ал- қалб) деб атайдилар. Ғаззолий қалбни инсоннинг ҳатти-ҳаракатини акс эттирувчи кўзгуга ўхшатади: эзгу ишлар қалбни «сайқаллаштиради», уни Худони мушоҳада қилишга ва у билан алоқа боғлашга яқинлаштиради, бунинг акси ўлароқ, ёмон ишлар уни «хиралаштиради» ва узоқлаштиради. Ибн Арабий фикрича, инсон юраги шундай жойки, ягона илоҳий Мутлақнинг икки бир-бирига кескин карама-карши бўлган томонлари: руҳий ва моддий учрашадилар. Баъзи суфийлар ҳамда шиалар юракда Қуръондаги маънолар «яширинган» ваҳий ва ҳис-туйғудан юқори турган билимларни англаш аъзосини кўрдилар. Шиалар «қалбий билим»ни (маърифаи қалбия) ўз имомларининг афзаллиги ҳисобладилар, бошқа суфийлар эса – «сирли қутб» ва муқаддас суфийлар (авлиё) қалби деб билдилар 1 . 1 Қаранг: Мслам. Энциклопедический словарь. –М., 1991. 131 -б .

Тасаввуф Марказий Осиёда кенг тарқалган эди. У айниқса Ғаззолий, Аҳмад Яссавий (XI аср), Сулаймон Боқирғоний (XII аср), Баҳоуддин Нақшбанд ва бошқалар номи билан боғланган. Аҳмад Яссавий (1091-1167) ўз «дунёқараши» нима билан нафас олган бўлса, деярли ҳаммасини қуйидагича ифодалади: Ҳақиқатга шундай киши эришадики, у барча дунёвий нарсалардан шариатни афзал кўради; ўзидан, ўз ҳаётидан кечиб Тариқат томон боради; руҳан ва қалбан маърифатга берилади (Аҳмад Яссавий. «Ҳикматлар»). Худога интилувчилар орасида фақат шундай киши унинг жойини биладики, у ўз пирининг (маънавий устоз) буйруқларига бўйсунади, сабру қаноат қилади, ози билан кифояланади, ўзини азобларга, қийинчиликларга маҳкум этади, овқатни кам истеъмол қилади. Дин ва суфийлар айтган кўрсатмаларни бажариш, азоб-уқубат, очлик, сабру қаноат, муайян воқеий эҳтиёжларга бўлган ўз истакларини сўндириш орқали инсон «нафратли» дунёдан озод бўлади ва Худода сингиб кетади. Нажмиддин Кубро (1145-1221) тасаввуфнинг йирик назариётчиси ва суфийликнинг «Кубравия» тарикатининг асосчиси эди. У Хивакда (Хоразм) туғилган бўлиб, Рузбеҳон ал-Ваззон ал- Мисрий, Абу Мансур Хафда, Бобо Фараж Ботризий, Умар ибн Ясир ал- Библисий ва Исмоил ал-Касри каби машҳур суфийларнинг шогирди эди. Урганжда у хонақоҳ ва кубравия биродарлик жамиятини вужудга келтирди. Кубронинг шогирдлари орасида машҳур тасаввуф назариётчилари чиққанлиги учун, уни шайхи валитарош («авлиёлар етқазувчи устоз») деб ҳам атадилар. Улар орасида Нажмиддин Дойа Розий (ваф.1256), Садидин Хамуйа (ваф.1252), Сайфиддин Бохарзий (ваф. 1261) ва бошқалар бор эди. Кубро билишнинг тасаввуфий йўлига асосланган ўз мактабини вужудга келтирди. Кубро фикрича, инсон кичик олам (микрокосм) бўлиб, ўзида катта олам (макрокосм)да нима бўлса, ҳаммасига эга ва, демак, у ўзида «шафқатли, раҳмдил Аллоҳ»нинг сифатларини истисно қилганда, илоҳий хусусиятларни ҳам мужассамлаштира олиши мумкин. Бу хусусуиятлар ўзларига мувофиқ келадиган жойларда, бирин-кетин ўзига хос мақомларда, юқори осмоний доираларда жойлашгандирлар. Аммо ҳақиқат йўлини қидирувчилар бундай юксакликларга кўтарилиб, илоҳий сифатларга эга бўлишлари учун, яъни камолотга эришишлари учун, маълум риёзатли йўлларни ўтишлари зарур. Бу йўлнинг қатъий меъёр ва қоидалари мавжуд: тўғри, ҳалол-пок йўлдан бориш, жиддий равишда рўза тутиш ва ўз иродасини бутунлай пирининг иродасига бўйсундириш. Кубронинг ақидасича, узлатда ўтирган пайтда бутун диқкат-Аҳмад Яссавий Кубравия

эътиборни тўхтовсиз равишда Худонинг исмларига тўплаш илоҳий фаҳмлаш ва билимга олиб келади. У тасаввуф йўлига кирган янги солик ўзининг тасаввуфий машқлари вақтида мушоҳада қилиши мумкин бўлган ранглар рамзидаги бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтишдаги изчилликни аниқ кўрсатиб беради. Бу нуқта, доғ ва доиралар: руҳ ҳис-туйғу босқичларидан ўтадики, у қора ранг билан қизил доғлар аралашиб, ўзгариб турадиган ҳолатда қабул қилинади ва бу шунгача давом этадики, ниҳоят кўк чироқ нури пайдо бўлиб, илоҳий раҳматнинг яқинлигидан хабар беради. Кубро фикрича, ҳақиқатни билишга фақат пир етказиши мумкин, негаки, жазава вақтида (ҳол даврида) суфийда ғира-шира пайдо бўладиган тасвирлар Худодан ҳам, шайтондан ҳам, юракдан ҳам, шунингдек, танадаги жондан ҳам чикишлари мумкин. Кубро инсоннинг онги ва руҳидаги тутиб бўлмас маънавий марказлар (латоиф) ҳақидаги назариясини ҳам ишлаб чиқди. Ўзининг кубравия тариқатининг ўнта асосий қоидаларини белгилаб берди: 1. Тавба – ўз хоҳиши билан Худога қайтиш, ўз иродаси билан Худога меҳр қўйиш, ўзининг «мен»идан кечиш. 2. Зуҳд фид-дунё – барча дунёвий нарсалардан (мол-мулк) воз кечиш, уларга эга бўлиш истаги ва рағбатини ҳам сўндириш. 3. Таваккал алал-лоҳ – барча соҳаларда Худонинг раҳмати ва кудратига ишониш, бу дунёдаги фаол фаолиятдан воз кечиш. 4. Қаноат – барча соҳаларда мўътадилликка риоя этиш ва оз нарса билан қаноатланиш, паст ниятлардан қутилиш (овқат ейишда меъёрни сақламаслик, ҳашаматли, бой кийимларга ҳирс қўйиш, бекорчиликка ружу қўйиш ва шунга ўхшашлар). 5. Узлат – ёлғизликда бўлиб, руҳни мустаҳкамлаш, одамлар билан алоқага чек қўйиш: гапирмаслик, эшитмаслик, қарамаслик. Фақат шайхга хизмат қилиш ва унинг қўлида, худди ғассолнинг қўлида мурда қандай бўлса, ўшандай бўлиш. 6. Мулозамат аз-зикр (узлуксиз зикр) – ўз хоҳишича Худонинг исмини фикрида ёд қилиб туриш ва бутун қалбни у билан тўлдириш. Шундай қилганда, пасткашлик, ҳасад, очкўзлик, иккиюзламачилик каби разиллик ва риёкорлик кўнгилга йўл топа олмайди. 7. Таважжух илал-лоҳ - бутун ички моҳиятини Худога қаратиш, унга чексиз муҳаббат қўйиш, ундан бошқа нарса борлигини ҳис этмасликдир. Ўз вужудини йўқотиш, Ҳақнинг абадий ва азалий вужудини бошқа билим билан кўра билишдир. 8. Сабр – ўз ихтиёри билан нафс доирасидан машаққатлар чекиб бўлса ҳам, ўзини олиб қочишдир. Мақбул бўлган тўғри йўлдан адашмасдан бориш учун, киши ўз майлларини сўндириши лозим. Бундан кўзланган мақсад шундаки, дил кудуратлардан покланиши, руҳ эса, агар нафс натижасида занглаб қолган бўлса, жило топиши зарур.

9. Муроқаба (тафаккурга ғарқ бўлиш) – эришилган даражада мушоҳада юритиш, қалбни арзимас ҳис-туйғулардан ҳоли қилиб тозалаш ва хотиржамликка эришиш. Кураш, риёзат чекиш йўли билан ҳосил қилинган йўл ҳаққоний туҳфа этилган табиий амал бўлиб, яратилиш ҳақиқатининг ғалабаси сифатида пайдо бўлади ва шунинг учун ҳам ривожланиб боради. 10. Ризо - шахснинг нафс эркинлигидан чиқиб, Худо хушнудлигига кириши ва азалдан нимага ишонган бўлса, ўщани ўз бўйнига олишидир. Ўз иродасича, тоабад қоладиган нарсага воқейлик сифатида қайтиб, ўлимга ўхшаш ўткинчи нарсага эътироз билдиришдир. Кубро Ал-Бағдодийнинг «хушёрлик мактаби» таълимотига таянадиган 12 бош бўғиндаги биродарлик фирқасидан бири бўлган кубравия тариқатига асос солди. У суфийликнинг Марказий Осиёдаги мактаби бўлиб, суннавийликка асосланар эди. XV асрга келиб, кубравиядан икки мустақил шиалик биродарлиги – Заҳобия ва Нурбахшия тариқатлари ажраб чиқди. Ташкилий жиҳатдан Кубравия хонақоҳларда ўз-ўзини бошқарадиган озод анжуман бўлиб, унинг бошида халифа турар эди. Дастлаб бу биродарлик тариқати жамоа бўлиб зикр тушиш пайтида жаҳрий зикрни (баланд овоз чиқариш) қўллар эдики, Марказий Осиё тасаввуфи анъаналарига зид эди. Кейинчалик кубравиянинг баъзи шаҳобчалари ва гуруҳлари бу амалиётдан воз кечиб, фақат секин ёки шахсий зикр билан қаноатлана бошладилар, аммо Соктарий (Бухоро яқинидаги) қишлоғидаги кубравий хонақоҳида XVIII асрнинг охирларигача ҳар икки хилдаги зикрдан фойдалана бошладилар. Кубравия мактаби бир қатор мустақил шаҳобчалар вужудга келишига сабаб бўлдики, улар мусулмон дунёси Шарқида кенг тармоқ отдилар. Булар қуйидагилар эди: Фирдавсия – Сайфиддин Боҳарзий шогирдининг халифаси бўлган, 1300 йилларда вафот этган Нажибуддин Муҳаммад томонидан ташкил этилган ва Ҳиндистонда (Деҳли, Биҳар) тарқалган. Нурия – 1317 йилда вафот этган Абдураҳмон ал-Исфароиний томонидан асос солинган бўлиб, Кубравиянинг Бағдод шаҳобчаси ҳисобланади. Рукния – ўз келиб чиқишини 1261-1336 йилларда яшаган Рукниддин ас- Симнонийдан олган «ваҳдат аш-шуҳуд» таълимотидаги биродарлик тариқати. Хамадонияи олия – Кашмирда исломни ёйишда фаоллик кўрсатган Саййид Али ибн Шаҳобиддин Ҳамадоний (1314-1385) асос солган, рукниядан ажраб чиққан биродарлик тариқати бўлиб, Кубравия тариқати силсиласининг бошқа шаҳобчаларига қараганда энг машҳуридир.

Иғтишошия – Ҳамадонияи олиянинг Хуросон шаҳобчаси бўлиб, Исҳоқ ал-Хутталоний (1433-йилда ўлдирилган) томонидан асос солинган. Унинг шогирдлари эса, икки мустақил шиа тариқатига асос солишган. Заҳобия – асосчиси XV аср ўрталарида вафот этган Абдуллоҳ Барзишободий Машҳадий. Нурбахшия – асосчиси Нурбахш (1392-1466) лақабли Саййид Муҳаммад ибн Муҳаммад. Кубравия тариқатида рангли-нурли рамзлар тизими пухта ишлаб чиқилган эдики, ундаги ҳар бир ранг Худони билиш йўлида солик эришган муайян босқични англатар эди. Оқ рангни кўриш исломни, сариқ ранг – имонни, қора-кўк ранг – илоҳий раҳмат (эҳсон)ни, зангор ранг – турғун хотиржамлик (этминон)ни, ҳаво ранг – ҳақиқий ишонч (иқон)ни, қизил ранг – ички туйғуга асосланган билим (ирфон)ни, қора ранг – Худога чексиз муҳаббатни ва жазава ҳолатидаги изтироб (ҳайронлик)ни ифодалайди. Ўн асосий қоида каби рангли рамзлар ҳам, кўрган нарсаларини ва тушларини устоз-пирга айтиш шартининг бир қатор қоидалари билан биргаликда кейинчалик бошқа биродарлик тариқатлари (қодирия, нақшбандия, хилватия) ва уларнинг шаҳобчалари томонидан ўзлаштирилди. Баҳовуддин Муҳаммад Бурҳониддин Муҳаммад ал- Буҳорий Нақшбанд (1318-1389) – XIV аср Марказий Осиё тасаввуфининг энг йирик вакили эди. Нақшбандия тариқатининг маънавий асосчиси Хожа Юсуф ал-Хамадоний (ваф. 1140) ҳисобланади. Нақшбанд Бухоро яқинида туғилди. У вафотидан кейин муқаддас шахс ҳисобланиб, Худо олдида воситачи, каромат кўрсатувчи ва Бухоронинг ҳомийси сифатларига эга бўлди. Қабри устига ўрнатилган мақбара зиёрат қилинадиган жойга айланди. Нақшбанд ўз таълимотида тасаввуфнинг икки мактаби – Аҳмад Яссавий ва Абдулҳолиқ ал-Ғиждувоний (ваф. 1180) қоидаларини бир-бирларига қўшди. Нақшбанд таълимоти Марказий Осиёнинг туркий қабилалари орасида исломнинг сунний оқимини ёйди ва мустаҳкамлади. Нақшбанд ҳақиқий солиқни чалғитувчи зоҳирий тақводорлик ва маросимчиликни рад қилди: 40 кунлик рўза тутиш, дайдилик, гадойлик, кўпчилик олдида мусиқа, ашула ва рақс ижро этишни, баланд овоз билан зикр айтишни маъқулламади. У силот ал-барака нинг («шарофат занжири»), яъни гўё муқаддаслик шарофати тариқатнинг раҳбарига унинг асосчиси томонидан берилишини фойдасиз, деб ҳисоблади. Чунки барака ҳар қандайНақшбандия

соликка бевосита Худо томонидан берилади. Шунинг учун у жазава вақтида «пирни кўриш» (мушоҳада) зарурлигини ҳам рад этди. Руҳий поклик, манфаатпарастликдан юз ўгириш, кўнгилли равишда фақирликда яшаш, ҳокимият вакиллари билан ҳеч қандай алоқада бўлмаслик ва ҳонақоҳда яшаш – унинг асосий талаблари эди. Ал-Ғиждувонийнинг тариқат қоидаларига (қотимати қудсия) у яна уч қоидани қўшди: 1. Вуқуф-и-замоний – вақтинчалик тўхташ, сўфий ўз вақтини қандай ўтказаётир: тақво биланми ёки йўқлигини доимий назорат қилиш. 2. Вуқуф-и-ададий – ҳисоблаш учун тўхташ. Фикрий равишда бажариладиган шахсий зикр муқаррар қилиб белгиланган қайтаришлар сонига аниқ мувофиқ келадими ва у тайин этилган ифодаларга мос келадими ёки йўқми эканлигини назорат қилиш. 3. Вуқуф-и-қалбий – қалбан тўхташ. Фикран Худо номи унда нақшланган юрак қиёфасини тасаввур қилиш ва бу билан яна бир бор шу нарсага ишонч ҳосил қилишки, қалбда Худодан бошқа ҳеч нима йўқ. XV асрдан бошлаб Нақшбандия тариқати Қоҳира ва Босниядан то Ганьсу ва Суматра, Волга бўйлари ва Шимолий Кавказдан то Ҳиндистон жануби ва Ҳижоз (Саудия Арабистони)гача бўлган жуда катта ҳудудларда энг кўп тарқалган тариқатга айланди. Бу тариқат бир қанча кучли шаҳобчалар вужудга келишига сабаб бўлдики, улар ўз минтақаларида мустақил тариқатларга айландилар. Нақшбанддан кейин, Алоуддин Аттор (ваф. 1400) ва Хожи Муҳаммад Порсо (1345-1420) нақшбандиянинг ташкилий тузилишини мустаҳкамладилар ва унинг таъсирини кўчманчи турк қабилалари орасида кенгайтирдилар. Нақшбандия ўз таъсирининг чўққисига хожи Убайдуллоҳ Аҳрор (1404-1490) даврида эришдики, у зот савдо ва ер эгалари доираларининг қўллаб-қувватлашига таяниб, темурий шаҳзодаларнинг ўзаро урушларига фаол ва уддабуронлик билан аралашиб, 40 йил давомилда бутун минтақанинг амалдаги ҳукмрони бўлди. Тариқат Моварауннаҳр, қирғиз уруғлари, қозоқ қабилалари ва Шарқий Туркистон аҳолисининг узил-кесил исломга ўтишлари ишида ниҳоятда муҳим ўрин тутди. Нақшбандиянинг асосий қарашлари унинг барча шаҳобчалари учун ягоналигича қолди. Истисно фақат ҳокимиятга нисбатан бўлган қарашдан келиб чиқди. Хожи Аҳрор замонидан бошлаб, нақшбандия ягона тариқат сифатида нафақат ҳокимият билан ҳамкорлик қилиш мумкин, деб ҳисоблади (масалан, сухравардия каби), балки у билан алоқани мажбурият даражасига кўтарди, негаки, «улар руҳини ром этиб», улар сиёсатига таъсир этишни

фойдали деб топди. Ана шу ердан нақшбандияни бошқалардан доимо ажратиб турадиган сиёсий фаоллик бошланди 56 . Вестготлар қироллиги араб ва берберлар қисуви остида VIII асрнинг бошларида ҳалокатга учрагандан сўнг, Испаниянинг кўпчилик қисми араб ҳалифалиги таркибига киритилди. XI асрда Мағрибда (Шимолий Африка) Алмоваридлар, сўнгра Алмохадлар давлати вужудга келди. Алмохадлар халифалигида, бутун мусулмон Шарқида бўлганидек, деҳқончилик, ҳунармандчилик ва савдо-сотиқнинг ривожланиши фан ва маданиятнинг равнақи учун иқтисодий замин бўлди. Мусулмон Испаниясининг маданияти, Шарқдаги араб маданияти каби бир неча халқлар маданиятларининг, масалан, араб, бербер, эрон, Марказий Осиё, ҳинд ва Византия, ҳамда маҳаллий маданиятларнинг ўзаро таъсири ва ўзлаштирилиши натижасида вужудга келди. VIII аср бошида Испанияни босиб олган араб ва берберларнинг маданий савияси маҳаллий испан-рим аҳолисиникидан юқори эмас эди. Аммо IX - X асрларда улар шундай муваффақиятларга эришдиларки, уларнинг тасарруфидаги жойлар фақат мусулмон Шарқидагина эмас, балки бутун христиан Оврўпасидаги маданият ўчоғига айланди 57 . Испаниянинг босиб олинган вилоятларида араблар Марказий Осиё, Эрон ва Ироқдан кўра тубдан фарқ қилувчи сиёсат олиб бордилар. Агар юқорида зикр қилинган жойларда араблар аслзода мулкдор табақалаларнинг шаклланишига асос солган бўлсалар, Испанияда мавжуд феодал муносабатлар ва қулдорликнинг қолдиқларини тугатишга ёрдам бердилар. Уларнинг бу иши турли миллат вакилларининг бир-бири билан яқинлашишига олиб келди. Испаниянинг ўрта асрлардаги машҳур ёзувчиси Бласко Ибаньес бу ҳақда шундай ёзади: «уйғониш Испанияга шимолий варварлар билан биргаликда шимолдан эмас, балки араб истилочилари билан биргаликда жанубдан кириб келди. Бу юриш босқинчиликдан кўра, маданийлаштириш юриши эди… У бизга Византия илмлари, Форс ва Ҳиндистооннинг буюк анъаналарининг энг яхшисини ўзида мужассамлаштирган маданиятни олиб келди…» 58 . 56 Қаранг: ислам. Энциклопедический словарь. –М., 1991 . 187-188 -б. 57 Қаранг: С.Н.Григорян. Средневековая философия народов Ближнего и Среднего Востока. –М., 1966. 250 - б. 58 Ўша жойда. 251 -б.Мусулмон Испаниясида маданият тараққиёти. Мусулмон Испанияси (Андалузия) фалсафаси

Араблар фақатгина Юнонистоон, Марказий Осиё, Эрон,Миср, Бобил ва Ҳиндистоннинг қадимги маданиятини қабул қилиб, ўзлаштирибгина қолмай, уни янада ривожлантириб, мусулмон Испанияси орқали бу бой маданиятни Оврупо халқларига етказиб бердилар. Бу ҳақиқатни қайд этган Хегел шундай ёзади: «Араблар ва уларнинг диний мутаассиблиги (фанатизмни) шарқий ва ғарбий дунё бўйлаб қанчалик тезликда тарқалган бўлса, улар маърифат зинапояларидан ҳам шунчалик тез кўтарилдиларки, тез орада ғарбий дунёга нисбатан ақлий маданиятда жуда катта муваффақиятларга эришдилар» 59 . Мусулмон Испаниясининг пойтахти Қуртаба (Кордова) ўша вақтдаги замондошлар томонидан «дунё дурдонаси» ва «фанлар маскани» деб аталди ва Х асрдаёқ Оврупо шаҳарлари ичида энг бойларидан бири эди. Марказий Осиё ва Эрондаг қувилган ва таъқиб этилган олимлар Қуртабага келиб, ўз ижодий фаолиятлари учун бу ерда қулай шароит топдилар. Илмий адабиётларни қидириб топиш мақсадида, Холид Ҳакам II буйруғига мувофиқ, Қуртабадан Марказий Осиё, Эрон ва Ироқнинг қадимги марказларига сафарлар уюштирилди. Қуртабага дунёнинг барча ўлкаларидан китоб бойликлари тўплана бошлади. Холид Ҳакам II нинг машҳур кутубхонаси хазинасида 400 минг қўлёзма асар сақланар эди. Солиштириш учун қайд этиш лозимки, бундан 400 йил кейин Франция қироли Доно Карл ўз кутубхонасида зўрға 900 жилдлик китоб тўплаган эди, халос. Китоблар ишқивози бўлиш мусулмон Испаниясида ҳақиқий ҳавасга айланган эди. Х аср охирида Испанияда яшаган христиан муаллифларидан бири ёзган эди: «Христиан ёшларидан энг кўзга кўринганлари араб тили ва адабиётидан бошқа нарсани билмайдилар; улар берилиб араб китобларни ўқийдилар ва ўрганадилар; улар катта пуллар эвазига улардан бутун бошли кутубхоналар ташкил этиб, ҳамма жойда араб илмларини кўкларга кўтариб мақтайдилар. Иккинчи томондан, агар христиан китоблари эслатилса, улар менсимаслик билан, гўё бундай асарлар эътибор беришшга арзимаслигини айтадилар» 60 . XI асрдан бошлаб Қордова, Малага, Гренада, Толедо ва бошқа шаҳарларда Қадимги Юнонистон, Марказий Осиё, Форс, Сурия ва араб мутафаккирларининг асарларини араб тилидан лотин тилига таржима қила бошладилар. Бу иш европалилар учун биринчи марта Юнонистон, Марказий Осиё, Эрон ва Ҳиндистоннинг бой ақлий маданияти туғрисида тўла тасаввурга эга бўлишга имкон яратди. Араблар Кордовада биринчи бўлиб катта расадхона қурдилар, меридиан градусини ўлчадилар, эклиптика оғишини, қуёш ва юлдузлар йили ўртасидаги фарқни аниқ ҳисобладилар. Араб жуғрофийдонлари ва астрономлари христиан черкови илоҳиётчилари 59 Хегел. Лекции по истории философии. // Сочинения. –М-Л., 1935, Т.11. 99 -б. 60 Г.Лей. Очерк истории средневекового материализма. –М., 1962 . 74 -б.

томонидан рад этилган Ернинг доиравийлиги назариясини қўллаб- қувватладилар. Айниқса физика ва математикага доир билимлар юқори даражада ривожланган эди. Савдо-сотиқ ва ҳисоб-китоб эҳтиёжлари, бир вақтларда финикийликларда бўлгани каби, арабларни ҳам арифметикада тўнтариш қилишга олиб келди. Бутун ўнлик тизими ҳисоблашининг асоси бўлган араб рақамларининг кашф этилиши ва нолни ихтиро этилиши, финикийликлар давридан бошлаб, математикада иккинчи инқилобни юзага келтирди. Оврупо XII асрда бу ихтиролардан фақат араблар туфайли хабар топди. XI асрда Андалузияда яшаган Ибн ал-Хайсам (Алхазен) оптика (физиканинг ёруғлик ҳодисалари ва унинг қонунларини текширадиган бўлими) муаммоларини ишлаб чиқди. Кўзни тузилишини таърифлаш унга мансубдир. Кимё соҳасида мусулмонлар Ғарбга тозалаш усули (дистилляция), қаттиқ жисмни бевосиита буғга ва, аксинча, буғни бевосита қаттиқ жисмга айлантириш (возгонка), ташқи кўриниши тўғри кўп киррали шаклдаги қаттиқ жисмларни қотиштириш (кристализация), коагуляция жараёнларини бердилар ва қуйидаги янги маҳсулотлар олиш йўлини кўрсатдилар: калий, аммиак, азот кислотаси (тезоб), тилла суви, яъни олтинни эритадиган суюқлик (азот ва туз кислотаси аралашмаси), техника ва табобатда ишлатиладиган аччиқ хром симоби (сулема). Улар Оврупо таомилига магнит нинаси, милтиқдори (порок), сув ва механик соатлар, пахта ва зиғирпоядан ясаладиган қоғозни киритдилар. Узоқ вақт давомида Испанияда араб табиблари шак-шубҳасиз катта обрўга эга булдилар, кейинчалик эса уларнинг асарлари Оврупода энг керакли китоблар ҳисобланди. Арабларнинг ақлий ва танқидий руҳи ва нафақат илмий-табиатшунослик фанларида, балки фалсафий муаммолар соҳасида ҳам ўзини намоён этди. «Янги ҳаракатда энг кўзга кўринган ўрин файласуфларга тааллуқли эдики, - деб ёзади инглиз арабшуноси Х.Гибб, - уларнинг таъсири Испания ҳудудларидан узоқларга ёйилиб, эҳтимолки, Оврупо тафаккурига хийла чуқурроқ из қолдирди» 61 . Абу Бакр ибн Яҳё ибн ас-Сайва ибн Бажжа (ўрта аср Оврупо манбаларида Авампаче) XI аср охирида Сарагос шаҳрида туғилди. Гренада ва Сарагосда юқори давлат лавозимларида ишлаб, кейинчалик Марокаш заминида ташкил топган Алморавидлар давлатига келади. Бу ерда ўз фалсафий қарашлари учун 61 Х.А.Гибб. Арабская литература. –М., 1906. 96 -б.Ибн Бажжанинг фалсафий қарашлари

таъқиб остига олинади. Зиндиқликда (бидъат) айбланиб, зиндонга ташланади. 1138 йили у ўз душманлари томонидан заҳарлаб ўлдирилади. Ибн Бажжанинг илмий қизиқишлари жуда кенг эди. У табобат, геометрия ва астрономияга оид рисолалар ёзиб қолдирди. Унинг мусиқа соҳасидаги рисолалари Ғарбда юксак баҳоланди. Илк мусиқа назариялари (жумладан, соф биродарлар «мактублари» да келтирилган) умумий уйғунлик ва «мусиқа доиралари» ҳақидаги тасаввурлар билан боғлиқ эди. Аммо кейинчалик бундай тасаввуфий тасаввурлар мусиқа ҳақидаги ўз таълимотларида тажриба ва кузатишлардан келиб чиққан Форобий, Ибн Сино ва Ибн Бажжалар томонидан танқид остига олинди. Ибн Бажжа фикрича, куйлар ўз келиб чиқишларига кўра, инсон нутқининг оҳанг бойликлари, ҳамда кишиларнинг ҳамма нарсада уйғунлик ва ёқимлиликка интилишлари оқибатидир. Ибн Бажжанинг қуйидаги фалсафий рисолалари машҳурдир: «Инсоннинг фаол ақл билан қўшилиши ҳақида», «Хайрлашув мактуби», «Узлатдаги ҳаёт тарзи ҳақида», «Жон ҳақида». Ибн Бажжа инсонлар яшайдиган жаҳоннигина ягона ҳақиқий олам, деб билди ва ундаги ижтимоий тузумни ақл асосида бошқаришга чақирди. Унинг фикрича, инсоннинг ўз табиатида унинг ахлоқий ҳатти-ҳаракати ётади. Ақл воситасида боқариладиган жамият, эркин фаолият бўлиб, ақлга мувофиқ келадиган мақсадни вужудга келтиради. Масалан, бирор киши тошга қокилиб кетгани учун, уни олиб парчалай бошласа, унинг бу ҳатти-ҳаракатини болаларча телбалик дейиш мумкин, аммо уни бошқалар ҳам қоқилиб кетмаслиги учун майдалаб, четга олиб қўйса, унинг бу ишини нинсонийлик сифатида баҳолаб, ақлга мувофиқ келадиган фаолият дейиш мумкин. Ибн Бажжанинг билиш назарияси «Худо билан кўшилиб кетиш» ҳақидаги тасаввуфий таълимотга ҳам, Афлотуннинг «эслаш» ҳақидаги идеалистик таълимотига ҳам қарши қаратилган эди. «Ибн Бажжа ақлий қарашларининг асоси, -деб ёзади араб фалсафа тарихчиси О.Фарух, - моддиюнча эди: ақл қандайдир ташқаридан бўладиган спиритуалистик таъсир остида эмас, балки мустақил равишда билади» 62 . Ақлий йўналишнинг илғор ғоялари Андалузияда Ибн Бажжанинг кичик замондоши Ибн Туфайл (1110-1185) томонидан ҳам ривожлантирилди. Ибн Туфайл (Абубацер) 1110 йилда Водий Ашда (Гренада минтақаси) туғилди. Вояга етганида Гренада 62 Қ аранг: С.Фарух. Ибн Баджжа ва фалосафйс ал-ма ғ риб (Ибн Бажжа ва Ѓарб файласуфлари). Байрут. 1945. 39 -б.Ибн Туфайлнинг фалсафий қарашлари

ҳукмдори ва Тандер амири Абу Саид ҳузурида табиб ва котиб бўлиб ишлади. Ибн Туфайлнинг фанларнинг турли соҳасидаги чуқур билимдонлиги Алмоҳад халифалари бўлган Абу ал-Мўмин ва Абу Яқуб Юсуф ал- Мансурлар томонидан тақдирланди ва унга саройдаги табиблик ва вазирлик лавозимлари берилди. Ал-Мансур саройида Ибн Туфайл Андалузиянинг жуда кўп машҳур олимлари билан учрашди. Шу даврда у Ибн Рушд билан танишди ва унинг истеъдодини пайқаб, дўстлик алоқаларини ўрнатди. У Ибн Рушдга ҳомийлик қилиб, унинг учун саройдаги биринчи табиблик лавозимини олиб берди. Ибн Туфайл Марокашда 1185 йилда вафот этди. Ибн Туфайл дунёқараши кенг олим эди. У табобат, риёзиёт, астрономия ва шеърият билан қизиқар эди. У табобатга доир икки рисола ёзган. Ибн Рушднинг хабар беришича, Ибн Туфайл қаламига мансуб «Ер юзининг аҳоли яшайдиган ва яшамайдиган минтақалари» ҳақида асар мавжуд бўлган. Ибн Туфайл «хатолардан ҳоли бўлган» ўзининг коинот ҳақидаги ва «Птолемей аниқлагандан кўра, бутунлай бошқа асосларга таянувчи» назариясини яратди, деб ёзади араб астрономи Ал-Битроужий 63 . Ибн Туфайл фалсафа соҳасида асосий эътиборни билиш назарияси масалаларига қаратган. Унинг бизнинг кунларгача етиб келган ягона асари – «Рисолайе Ҳай ибн Яқзон» - «Яқсон ўғли Ҳай ҳақида қисса» [Файласуфлар бошлиғи имом Абу Али ибн Синонинг шарқ донишмандлигининг сирлари ҳақида айтганларидан моҳиятий донларни терган билимдон ва мукаммал файлсуф Абу Бакр ибн Туфайл қиссаси] дир. Бу асарда ибн Туфайл Арасту, Форобий, Ибн Сино ва Ибн Бажжа издоши ва Ибн Рушд салафи сифатида майдонга чиқади. Шундай номга эга бўлган асар Ибн Синода ҳам бор. Шунинг учун ўрта аср китоб кўчирувчилари хато қилиб, Ибн Туфайлнинг асарини Ибн Синога тааллуқли деб ҳисоблаганлар. Гап шу ердаки, Ибн Сино анча илгари «Рисолайе Ҳай ибн Яқзон» («Яқзон ўғли Ҳай ҳақида рисола») ни ёзган. Бу асар мажозий ва мавҳум бўлиб, муфассал шарҳсиз тушуниш қийин эди. Ибн Сино рисоласида биз Ибн Туфайл қиссасидаги барча сиймоларни (номларни) кўрамиз. Аммо Ибн Туфайл асарнинг асосий мақсадини танлашда бутунлай мустақил равишда иш тутган. Қиссанинг фалсафий маъноси қуйидагича. Бу табиат устидан ғолиб чиққан инсон ҳақидаги қисса бўлиб, унинг билиш босқичларини акс эттиради ва қандай қилиб юқори фалсафий ҳақиқатга эришганлиги ҳақида ҳикоя қилади. Қиссанинг мақсади инсон ўзининг билиш ва ижодий қобилиятини тўла ишга солиб, атрофидаги ҳис-туйғу уйғотувчи дунёни мустақил равишда тажриба воситасида била 63 Қ аранг: С.Н.Григорян. Средневековая философия народов Ближнего и Среднего Востока. 263-264 -б.

олиши, мавҳум ҳақиқатларни идрок қилиб, ҳар хил йўллар орқали бир хил моҳиятга эга бўлган фалсафа ва диннинг ўхшашлигини кўрсатиб беришдан иборат эди. Бу мақсадни амалга ошириш учун муаллиф мусулмон ва араб адабиётидаги айрим сиймолардан фойдаланган, аммо уларни сезиларли даражада жонлантирган. Қиссада тасвирланишича, ҳеч ким яшамайдиган бир оролда муайян миқдордаги сув билан лойнинг аралашиши натижасида бола туғиладики, муаллиф унга Ҳай, яъни Тирик, Яқзон, яъни уйғок ўғли номини беради. Атроф дунёни таниб бориб, у аста-секин табиатнинг умумий қонунларини билишга ўтади. Турли ҳайвонларнинг тузилишини кузатиб, Ҳай шуни аниқлайдики, улар бир-бирларига ташқи ва ички аъзолари, ҳис- туйғулари, ҳаракатлари ва табиий майллари (инстиктлар) жиҳатидан ўхшашдирлар. Бундан у шундай хулоса чиқарадики, барча ҳайвонлар ва одам ҳам бирдир. Кейинчалик Ҳай ягоналикни нафақат ҳайвонлар оламидан, балки табиатнинг барча қисмларида мавжудлигини аниқлайди. Ўз нигоҳини осмонга қаратиб, қайд этадики, у ерда ҳам ўша ягоналик мавжуд. Кейин Ҳай шундай савол қўяди: осмон ёритгич ва Коинот абадийми ёки у ва бу замонда ўз ибтидосига эга бўлганми? Пировардида у шундай хулосага келадики, дунё абадийдир . «Ижод қилувчи сабаб» га, яъни Худога келсак, у дунё каби азалийдир. У жисмга эга бўла олмайди, негаки, барча жисмга эга бўлган нарсалар пайдо бўлади ва завол топади. Агарда шундай экан, у ҳиссий идрокнинг объекти ҳам, тасаввурнинг мавзуси ҳам бўла олмайди: Худо ақлий моҳият бўлиб, ҳар қандай жисмий сифатлардан маҳрумдир. Аммо агар у ҳар қандай моддийликдан ҳам маҳкум экан, демак, «ижод қилиш сабаби» бўлган фикрловчи ақл ҳам, моддадан ҳоли бўлган нарсадир ва шундай бўлганлигидан завол топмайди. Шундай қилиб, гоҳ тажрибага мурожаат қилиб, гоҳида ақлий жиҳатдан масалага ёндошиб, Ҳай ўз ҳаёти давомида шундай узоқ йўлни босиб ўтадики, инсоният ўзининг ақлий ривожланиш жараёнида бу йўлни ўтган эди. Билишнинг ақлий йўли ҳақида гапириб, Ибн Туфайл иккинчи йўлни ҳам тасвирлайдики, унда ҳақиқат (Худо) бевосита мушоҳада қилинади. Бу йўлда Ҳайга хос бўлган арастучилик унсурлари ўз жойини янги афлотунчилик ва мусулмон тасаввуфи унсурларига бўшатиб беради. Китоб қаҳрамони тарки дунёчилик тарзида ҳаёт кечириб, ўзини овқат ейишдан чегаралайди, сайёраларга тақлид қилиб, айланади ва юқори самовий доираларга руҳан парвоз қилиб, ўзини шу даражадаги ҳолатга олиб борадики, худди Худо билан қўшилиб кетгандай ҳис қилади. Худо унинг олдида гоҳ ягона нарсадек, гоҳида эса кўплик нарсадек намоён бўлади, негаки, у энди ҳар бир ашёда

олий мавжудотнинг кўзни хира қилувчи нурафшон аксини кўради. Ҳайнинг дунёқараши пантеистик бўлиб қолади. Ҳай тарки дунёчилик машқларига берилиб кетиб, жазава ҳолатида бўлган вақтда, қўшни оролнинг ахолисидан бўлган тақводор Асал ўз ҳаётини узлатда ва тоат-ибодат билан ўтказишга қарор қилганлигидан, ушбу оролга келиб қолади. Кунлардан бир кун Асал Ҳайни учратади. Узоқ суҳбатлардан кейин у шундай хулосага келадики, Ҳайнинг дунёқараши унинг диний ақидаларидан фарқ қилмайди. Ўз навбатида, Ҳай ҳам, бу динда ўзининг фалсафасига қарама-қарши бўлган ҳеч нарса йўқлигини сезади. Асалнинг ватандошларига раҳми келганлигидан, уларга ҳақиқатни очиш мақсадида, Ҳай ўз дўсти билан унинг оролига жўнайди. Асал мамлакатига келган Ҳай шуни кўрадики, бу мамлакат аҳолиси ўз эҳтиросларини илоҳийлаштириб, ўзлари нимани хоҳласалар, ўшанга сиғинар эканлар. Бу аҳолини бойлик тўплаш ва уни кўпайтириш шунчалик банд қилиб қўйганки, бу билан улар пировардигача, яъни қабристонга зиёрат этмагунларича шугулланар эканлар. Уларга панд-насиҳат таъсир қилмас, эзгу сўзлар тўлқинлантирмас экан. Ҳай шундай хулосага келадики, донишмандлик йўли улар учун берк ва улар жаҳолат ботқоғига ботганликларидан доноликдан ҳеч қандай ҳисса уларга аталмаган. Ҳай Асалнинг дўстлари ва орол ҳукмдори Саломон билан кўп соатлик суҳбатларида ўзининг ҳақиқатни қандай тушунишини уларга уқдирмоқчи бўлади. Аммо Ҳайнинг ишончи шу нарсага амин бўладики, орол аҳолисининг ақлий тараққиёти савияси соф фалсафий ҳақиқатларни тушунишдан жуда узоқ. У бунга ишонч ҳосил қилгач, уларга ўз динларига таянишни тавсия этади. Қисса шу билан тугайдики, Ҳай (фалсафа ифодаси) ва Асал (динни эркин талқин қилиш ифодаси) Саломон (муқаддас китобни ақида сифатида тушуниш ифодаси) билан муросага келадилар ва ўз оролларига қайтиб кетадилар. Бу мажозий маъноларда, кейинчалик Ибн Рушд томонидан ривожлантирилган «иккиламчи ҳақиқат» ғояси ётганлигини сезиш мумкин. Ибн Туфайл киссаси нафақат ўрта асрларда, балки у билан XVII асрда танишган Янги давр Оврупо китобхонлари орасида ҳам катта шуҳрат қозонди… Қиссани ўқиган ва унга қизиқиш билан қараганлар орасида Спиноза ва Лейбницлар бор эди. Ибн Туфайл таъсуфини «Робинзон Крузо» қиссасидан топиш мумкин.

Ҳозирги вақтда Ҳай тўғрисидаги қисса, деярли барча Оврупо тилларига таржима қилинган. Бу асар рус тилида 1920 йилда нашр этилган ва 1961 йилда қайта босилган 64 . Абул Валид Муҳаммад бинни Аҳмад ибн Рушд (Оврупода Аверроэс номи билан машҳур) 1126 йилда Қуртабада (Кордова) туғилди. Унинг отаси шаҳар қозиси бўлиб, ўта зиёли одам эди. Ёшлик йилларидан бошлаб Ибн Рушд отаси раҳбарлигида илоҳиёт ва мусулмон ҳуқуқини ўргана бошлайди. Араб адабиёти ва шеърияти намуналари билан танишади, кейинчалик эса табобат, математика ва фалсафани ўрганишга киришади. Ибн Рушд Қадимги Юнонистон, араб ва Марказий Осиё мутафаккирларининг фалсафий асарларига жуда кўплаб шарҳлар ва талқинлар ёзиб қолдирди. Ўзининг йирик асарларининг сони эликка яқин эди. Улардан энг машҳурлари қуйидагилар: «Раддияни рад этиш», «Мантиққа оид асарлар», «Осмоний жисмларнинг ҳаракати ҳақида мулохазалар», «Замон муаммоси», «Биринчи ҳаракатга келтирувчи куч ҳақида», «Абадий ва вақтинчалик мавжудлик ҳақида мулоҳазалар», «Жон ҳақида фан муаммолари», «Ақл ҳақида мулоҳазалар», «Фалсафа масалалари», «Дин билан фалсафанинг мувофиқлиги ҳақида» ва бошқалар. Ибн Рушд асарларидан энг кўп ёйилгани Ғаззолийга қарши қаратилган «Раддияни рад этиш» эди. «Бутун ибн Рушд таълимотини, -деб ёзади француз тадқиқотчиси Э.Ренан, - икки таълимотга олиб келиб тақаш мумкин, ёки, ўрта асрлар ибораси билан айтганда, бир-бири билан яқиндан боғланган икки буюк адашишга ва арастучиликни тўла талқинини қолдирувчи, яъни модданинг абадийлиги ҳақидаги таълимотга ва ақл тўғрисидаги назарияга» 65 . Ибн Рушд «Шарҳловчи» сифатида ҳам машҳур уни «Илоҳий комедия» нинг муаллифи Данте шундай деб атаган. У Арасту таълимотини илк даврдаги соф ҳолатига қайтарди. Маълумки, Арасту қарашларини Искандария шарҳчилари сезиларли даражада бузиб, унга Афлотунча унсурларни қўшган эдилар. Ибн Рушднинг ишончи комил эдики, тўғри тушунилган Арасту таълимоти, инсон эришиши мумкин бўлган олий билимга қарама-қарши турмайди. Унинг фикрича, Арасту сиймосида инсоний ақл ўзининг энг юқори ифодасини топганки, шунинг учун уни 64 См.: Ибн Туфайл. Роман о Хайе, сына Якзана.//Пер. И.Кузьмина, под ред. И.Ю. Крачковского. Тетроград, 1920. Избран. Прооизведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока. –М., 1961. 65 Э.Ренан. Собрание сочинений. Киев. 1960. Т.8. 70- б.Ибн Рушд фалсафаси

илоҳий файласуф деб аташ маъқул бўлади. Унинг замондошлари фикрича, «Арасту табиатни тушунтирди» , Ибн Рушд эса –Арастуни» 66 . Борлиқ ҳақидаги таълимот. Ибн Рушднинг буюк хизмати уни яратилмаган, бирламчи абадий модда, унинг ҳаракати ва билиш мумкинлиги ҳақидаги таълимотидир. Ибн Рушд фикрича, дунё беш жисмдан ташкил топган: осмон, тупроқ, олов, сув ва ҳаво. Табиатда аниқ зарурият ҳукмрон, бутун табиат ўз қонунлари асосида яшайди. Заруриятни Ибн Рушд сабабий шартлик билан боғлади. «Ҳар қандай фаолият заруратан ўз сабабига эга … - деб ёзади у. –Биз мавжуд ашёлар бири иккинчисининг сабаби эканлигига ва бири иккинчиси орқали фаолият кўрсатишига шубҳа қилмаслигимиз керак» 67 . Модда ўзида барча шаклларга эга бўлиб, уларни ўзидан чиқаради. У ҳеч вақт шаклсиз бўлмайди, худди шунингдек, шакл ҳам моддадан ташқарида мавжуд бўла олмайди. Агар модда ва шакл олий ягоналикда бир бирига мос тушса, унда имконият ва воқейлик ҳам бир-бирига тўғри келади. Имкониятнинг воқейликдан фарқи нисбий хусусиятга эга. Агар дунё абадий бўлса, барча мумкин бўлган нарсалар эртами ёки кечми воқейликка айланиши лозим. Ҳаракатнинг манбаи модданинг ўзидадир. Моддадан ташқари унга ҳаракат ва ривожланиш берадиган ҳеч қандай «сабабий шакл» йўқ. Унинг ўзида жойлашмаган ҳеч қандай нарса моддани ўзгартирмайди. Модда шаклдан олдин мавжуд бўлади. Шакл модданинг намоён бўлиш тарзидир. Ибн Рушд фикрича, моддий дунё, - бу объектив равишда ривожланаётган воқейлик бўлиб, нафақат шаклни, балки имкониятни ҳам туғдиради. Пайдо бўлишнинг ўзини у модда ҳаракатининг шакл сифатида намоён бўлиши деб тушунадики, унда миқдорий ва сифатий ўзгаришлар юз бериб туради. «Ҳар қандай мавжуд ашё, - дедйи файласуф, -муайян миқдор ва муайян сифат га эгадир; худди шундай ашёларга уларнинг пайдо бўлиш ва яшаш вақти хосдир» 68 . Бундай фикр Арастунинг ҳаракат модда билан боғлиқ эмас, деган қарашларига зид эди. Ибн Рушд «ҳаракат»ни ҳаракатдаги ашёнинг номи сифатида қарайди. Билиш назарияси. Ибн Рушд фикрича, билиш ҳис-туйғу босқичидан бошланади. Ҳиссий билиш ақлий билишнинг асоси ва бошланғич нуқтаси сифатида хизмат қилади. Ақл токи, баданнинг беш ҳис-туйғу аъзоларидан ўтмагунча, олдиндан ҳеч нарсани билмайди. Аммо ҳиссий билиш мавжуд нарсанинг моҳияти ва ашёларнинг энг муҳим хусусиятлари ҳақида маълумот 66 О.В.Трактенберг. Очерки по истории заподноевропейский средневековой философии. –М., 1957. 65 -б. 67 Избранные произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока. 498 -б . 68 Ўша жойда. 524 -б .

беришга етарли эмас. Бунинг учун мақсади ашёларнинг қонуний мавжудлигини билиш бўлган ақл зарур: «Ақл мавжуд ашёларни уларни сабаблари билан биргаликда тушунишдан ўзга нарса эмас, ва айниқса ана шу уни бошқа билиш қобилиятларидан фарқлайди» 69 . Сабабиятнинг мавжудлигини Ибн Рушд борлиқнинг билиш шарти сифатида қарайди. У табиатда амал қиладиган ва «билиш ва тафаккур асосида»ги оддий ҳаётдаги сабабларни бир-биридан ажратади. Табиий амал, деб қайд этади у., эркин инсоний ирода воситасидаги амалдан кўра ишончлироқ, негаки, «табиат майли бўйича келиб чиқадиган ҳаракат, ўз амалини доимо бажаради, аммо эркин ирода бўйича бўладиган амал ўзини бошқача тутади 70 . Ибн Рушднинг умумий ақл ҳақидаги таълимоти ўзида инсон ақлининг ижодий хусусияти, барча инсонларнинг ақлий тенглиги ҳақидаги илғор фикрни ифодалайди. Бу ғоялар маълум даражада Оврупо университетлари доираларида умумий ақл тўғрисидаги Ибн Рушд таълимотига бўлган катта қизиқишни белгилади. Ибн Рушд фикрича, моддий ва фаол ақл инсонда «илм-фан тараққиёти, фанларнинг янада юқорироқ даражаларга кўтарилиши» натижасида бирлашади. Ақл туфайли инсон «моддийликдан абадий мавжудликка кўтарилади». Ибн Рушд ижоди яқин ва Ўрта Шарқ халқлари фалсафий фикрининг чўққиси эди. У ўзига хос равишда ундан олдинги илғор фикрлар тараққиётини хулосалаб, Оврупо халқларининг ўрта асрлардаги фалсафий фикрига кучли таъсир кўрсатди. 69 Ўша жойда. 474 -б. 70 Г.Лей. Очерк истории средневекового материализма. 183 -б.

Адабиётлар: 1. Фалсафа. Қадимий луғат. – Т., «Шарқ», 2004 йил, 154-152 бетлар. 2. Ж.Туленов Жамият фалсафаси. Олтинчи бўлим. – Т., 2001 йил. 3. Фалсафа. Ўқув қўлланма. Э.Юсуповнинг умумий таҳрири остида. – Т., «Шарқ», 1999 йил, 252-255 бетлар. 4. С.Э. Крапивенский. Социальная философия. Учебник дня вузов.- Москва, Гуманиторно-издательский центр «ВЛАДОС», 1998 йил, 3-17 бетлар. 5. В.С.Барулин «социальная философия» Учебник дня вузов.- Москва, ФАИР- ПРЕСС, 1999 йил, 4-8 бетлар.

Похожие

Ўрта асрлар ва янги давр Ғарб фалсафаси

Ўрта асрлар ва янги даврда ғарб фалсафаси ривожининг асосий босқичлари

Урта асрлар ва янги давр европа фалсафаси

Фалсафа тарихи. Фалсафанинг келиб чиқиши

XIX асрнинг иккинчи ярми – ХХ асрлар Шарқ фалсафаси