Madaniyatning ijtimoiy funksiyalari - Философия - Рефераты

Madaniyatning ijtimoiy funksiyalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Madaniyatning ijtimoiy funksiyalari 2. XVIII-XIX asrlarda o’zbek ma‘rifatparvarlari 3. Sivilizatsiya. 4. Madaniyat va sivilizatsiyaning aloqadorligi

www.arxiv.uz Madaniyat ijtimoiy taraqqiyotga turli-tuman yo’llar va shakllar bilan singib boradi. Ushbu yo’llar va shakllar ijtimoiy mavjudot bo’lishi inson faoliyatining sub‘ektiv-shaxsiy tomonlarini ifodalaydi, hayotiy faoliyat jarayonlarini tartibga solish va muvofiqlashtirish vositalarini o’zida mujassamlash-tiradi. Shuningdek, madaniyatning ijtimoiy funktsiyalari turkumiga inson faoliyati natijasida yuzaga kelgan bilimlar, tajribalar va shu kabilarni saqlab qolish, ajdodlardan avlodlarga yetkazish vazifasini ham kiradi. Tarixiy jarayonga ta‘sir ko’rsatadigan ixtiro, kashfiyot, yangilik bilan intiho topuvchi badiiy, ilmiy, texnik ijtimoiy ijodiyot ham ana shunday funktsiyalarga kiritilishi mumkin. Bunday ixtiro va kashfiyotga ijtimoiy voqelikka joriy etila boshlagan yangi g’oya ham, inson faoliyatining moddiylashtirilgan natijalari ham, ular orasida aloqa bo’g’ini vazifasini o’tovchi faoliyat ham misol bo’la oladi. Misol tariqasida atom energiyasining amalda qo’llani-lishini olaylik. Radioaktivlik ixtiro etilgan vaqtdan atom energiyasini ozod qiluvchi zanjirli yadro reaktsiyasi imkoniyat-lari aniqlanguniga qadar qarayib qirq yil o’tdi. Bu qirq yil mobaynida jahon mikroolamga taalluqli ko’plab bilim-larning dunyoga kelishiga guvoh bo’ldi. Biroq bularning barchasi hali fizika faniga doir faktlar edi, xolos. Ular ijtimoiy hayotning biror bir sohasiga sezilarli ta‘sir o’tkazmasdi. Nihoyat, Gitler germaniyasining atom qurolini kashf etishi mumkinligidan va shuning bilan ikkinchi jahon urushi taqdirini hal qilishdan xavfsiragan Amerika šo’shma Shtatlari Manxetgen loyihasini ishlab chiqdilar. Ushbu loyiha fashizm rejasidan jafo chekkan va fashizmga qarshi fizik-larni birlashtirishga muvofiq bo’ldi. Fiziklar hayratlanarli darajadagi qisqa muddat ichida atom haqidagi fundamental bilimlardan atom bombasigacha bo’lgan ijodiy yo’lni bosib o’tdilar. Afsuski, fiziklar atom bombasi ustidagi ilmiy tadqiqotlarini nihoyasiga yetkazganlari zahoti ularning kashfiyotlari mualliflari nazoratidan chiqdi. Ushbu tadqiqot mahsulidan endilikda siyosatdonlar va harbiylar foydalana boshladilar. Xirosima va Nagasakida portlagan bombalar urush yuritish vositalari tubdan o’zgarganidan xabar berdi. Ushbu dahshatli voqeadan so’ng atom bombasi muttasil

www.arxiv.uz takomillashtirib borildi, uning qudrati o’sib, yadro arsenallari to’lib va boyib bordi. Insoniyat yadro halokati arafasiga borib qoldi. Dahshatli halokatning oldini olish, atom qurollarini ishlatishiga sabab bo’ladigan yangi jahon urushiga yo’l qo’y- maslik xalqaro munosabatlarning bosh muammosiga aylandi. Shu quyi ilm mahsuli ijtimoiy voqelikka aylandi. Keyinchalik ma‘lum bo’lishicha, atom energiyasidan tinchlik yo’lida ham foydalanish mumkin ekan. Albatta, buning uchun insoniyat atom energiyasi ishlatilishi natijasida yuzaga keladigan salbiy oqibatlarni ham nazarda tutishi zarur. Atom energiyasi - ilmiy-texnika taraqqiyoti bahsh etgan yagona yangilik emas. Kompyuterlar, kosmik apparatlar ham shunday yangililar turkumiga kiradi. Tabiiyki, inson dahosining ushbu mahsullari tarixiy taraqqiyot omiliga aylandilar va laboratoriya binolaridan chiqqanlari zahoti ijtimoiy voqelikka qudratli ta‘sir o’tkaza boshladilar. Bu o’rinda kompyuterlarning ahamiyati ayniqsa beqiyos bo’ldi. Kompyuterlarning vujudga kelishi inson hayotini ancha yengillashtirdi. Ayniqsa, inson aqliy faoliyatining bir qismi kompyuterlar zimmasiga yuklandi. Ijtimoiy hayotning turli sohalari kompyuterlashtirildi, ishlab chiqarish texnologiyasi o’zgartirildi, halqaro munosabatlar yangicha tus oldi, umum- sayyoraviy jamiyatning shakllanishi jarayoni tezlashdi. Kompyu-terlar hatto ilmiy ijodiyot jarayonini ham tubdan o’zgartirdi. Yaqindagina oddiy informatsiyani saqlash va qayta ishlash olim uchun ko’plab noqulayliklar to’g’dirgan bo’lsa, kompyuterlarning ilmiy ijodiyot jarayoniga joriy etilishi bu jarayonni ikki-uch barobar tezlashtirdi. Ushbu holatning sharofati o’laroq, ja-hondagi ixtiro va kashfiyotlar soni o’sa boshladi. Masalan, XX asrning 70-yillarida har yili 2750- 2800 tadan kashfiyot qilingan bo’lsa, bizning davrimizga kelib ushbu ko’rsatkich qariyb ikki barobarga oshdi. Ayni paytda, kompyuterlarni joriy etilishi faqat ijobiy yakun topgani yo’q, albatta. Frantsiyada kompyuterlar xatosi tufayli sodir bo’lgan avtohalokat (2001), AšSH prezidentini saylashda kompyuterlarning «sharofati» bilan yuzaga kelgan paradoksal vaziyat (2001), kompyuterlarning terrorchilar say‘-harakatlariga ham

www.arxiv.uz xizmat qilayotgani fikrimizning dalilidir. Madaniyatning ijtimoiy funktsiyasi ana shunday salbiy holatlarning oldini olishdan iboratdir. Insoniyat ijodiy energiyasi yaratgan barcha ixtiro va kashfiyotlar ham jamiyat hayotidan o’rin olavermaydi. Buning bir qancha sabablari mavjud. XVIII-XIX asrlarda o’zbek ma‘rifatparvarlari, keyincha-lik jadidchilik harakatining yirik namoyondalari ta‘lim tizimini isloh qilish jamiyatni inson- parvarlashtirish imko-nini beradigan qator g’oyalarni ishlab chiqdilar. Biroq jami- yatda ushbu g’oyalarni o’z vaqtida ro’yobga chiqarish imkoniyatlari mavjud bo’lmagani bois ular ijtimoiy tafakkur tarixining muhim hodisasi sifatida qoldilar xalos. Platon, Fixte, Navoiy kabi ko’plab mutafakkirlarning jamiyatni boshqarish uslublari haqidagi takliflari xususida ham shu kabi fikrlash mumkin. Bu takliflardagi ratsional jihatlar jamiyatning tayyor emasligi tufayli reallikka aylana olmadi. Ajablanarli joyi shundaki, ushbu mantiqning g’irt tes-karisi sodir bo’lishi ham mumkin: Eng bema‘ni, eng hayoliy g’oyalar insoniyat tarixining ajralmas yo’ldoshiga aylanib kelgan paytlar ham ko’p bo’lgan. Kommunizm g’oyalari, turli millatlarning an‘analari va irim-sirimlariga asos bo’lgan g’oyalar bunga misol bo’la oladi. Madaniyat ana shu ikki mantiqsizlikning oldini olishga xizmat qiladi. U, bir tomondan, insoniyat uchun xizmat etadigan progressiv g’oyalarning ijtimoiy voqelikdan o’rin olishiga zamin yaratadi. Ikkinchi tomondan esa, u insoniyat taraqqiyotiga xalal beradigan g’oyalarning ommaviy tus olishiga to’sqinlik etadi. Yuqoridagi fikrlarimizdan quyidagi xulosalar kelib chiqadi. Madaniyat quyidagi ijtimoiy funktsiyalarni bajaradi: a) bilish funktsiyasi. Madaniyat olam, insoniyat tarixi haqidagi bilimlarni shakllantiradi. b) informativ funktsiya. Madaniyat insoniyat to’plagan tajri-balarni ajdodlardan avlodlarga yetkazadi. v) kommunikativ funktsiya. Madaniyat kishilar orasidagi uzaro munosabatlarni muvofiqlashtirib boradi.

www.arxiv.uz Madaniyat ijtimoiy funktsiyalarining tuzilishi inson hayotiy faoliyatining mazmuni siyqalanishiga, uning nazorat ostidan chiqishiga, jamiyatdagi vorisiylikning buzilishiga, inson ijodiy energiyasi mahsullarining regressga xizmat qila boshlashiga sabab bo’ladi. Madaniyat ijtimoiy funktsiyalarini to’laqonli ruyobga chiqishi, bir tomondan, progressiv taraqqiyotni tezlash-tirsa, ikkinchi tomondan, insoniyat tarixi davomida yuzaga kelayotgan muammolarni o’z vaqtida anglab olish va bartaraf etish imoniyatlarini vujudga keltiradi. SIVILIZATSIYA. MADANIYAT VA SIVILIZATSIYANING ALOQADORLIGI «Tsivilizatsiya» tushunchasi turli falsafiy-gnoseologik kontseptsiyalarda turlicha yondashuvlar asosida talqin qilingan. Ushbu tushunchaning mazmunini batafsil o’rganish uchun falsafiy fikrlar taraqqiyotidagi qarashlarni tahlil qilib, o’rganish maqsadga muvofiq. Tsivilizatsiya dastlab aqlga va adolatga asoslangan progress-ni yovvoyilikka qarama-qarshi qo’yuvchi tushuncha sifatida paydo bo’lgan. Ijtimoiy taraqqiyotning ilk bosqichlarida inson o’zi yashagan jamoa (urug’ yoki qabila) bilan chambarchas bog’liq bo’lib, o’zini ana shu jamoaning bir qismi deb hisoblardi. Ushbu jamoaning taraqqiyot etishi uning ham rivojlanishiga olib kelardi. Bunday sharoitda jamiyat ijtimoiy va madaniy aspektlari bir-biridan ayri qo’yilmasdi: ijtimoiy hayot ma‘lum madaniyatning ham hayotini anglatar, jamiyatda erishil-gan muvaffaqqiyatlar madaniyat yutuqlari hisoblanardi. ša-dimgi jamoaning ongi kishilar moddiy faoliyatiga bog’liq bo’lgani kabi jamiyatning madaniy turmushi ijtimoiy hayotga singib ketgandi. Ilk kishilik jamoasining o’ziga xos xususiyati uning tabiiy xarakterida edi. šabiladagi va qabilalararo munosabatlar kishilarning birgalikdagi va hamkorlikdagi hayoti va faoliyati jarayonida, hayot uchun kurash davomida shakllanardi. Ushbu munosabatlarning barham topishi, ularning o’rniga o’zga xarak-terdagi ijtimoiy munosabatlarning yuzaga kelishi jamiyat taraqqiyotiga tub burilish yasadi. Bunday burilish endilikda tsivilizatsiya shakllana boshlaganini anglatardi.

www.arxiv.uz Jamiyat hayotining ushbu bosqichiga chuqurroq nazar tashla-sak, tsivilizatsiyaning siyosiy xususiyatlari yaqqol namoyon bo’la-di. Ular quyidagilardan iborat: -mehnatning ijtimoiy taqsimoti; -shaharning qishloqdan farqlanishi; -aqliy mehnatning jismoniy mehnatdan farqlanishi; -tovar-pul munosabatlari va tovar ishlab chiqarishning vujudga kelishi; -davlatning shakllanishi; -mulkni meros qilib olish huquqining e‘tirof etilishi; -oila shaklida yuz bergan o’zgarishlar; -ma‘naviy ishlab chiqarishning rivojlanishi; Aynan ana shu xususiyatlar jamiyatning tsivilizatsiyalashgan-ligi darajasini anglatadi. Keyinchalik turli madaniyatlarning tan olinishi bilan barcha xalqlarning o’ziga xos tsivlizatsiyasi mavjud degan «etnografik» kontseptsiya shakllangan. (T. Juffrua) Hozirgi zamon falsafasida tsivilizatsiya mohiyatiga uch xil yondashuv mavjud. Ular quyidagilardan iborat: Unitar yondashuv. Bu yondashuvda tsivilizatsiya insoniyatning yaxlit progressiv taraqqiyotining ideali sifatida tushuniladi. Shuni qayd etish lozimki, bu yondashuvning hozirgi bosqichi vakillari fikriga ko’ra, lokal tsivlizatsiyalarning o’zaro aloqa-dorlik bosqichida ekumenik tsivlizatsiya vujudga keladi. Umum- jahon tarixining realligi ularning fikricha, insoniyatning ma‘naviy yaxlitligi bilan shartlanadi. Karl Yaspers o’zining «Tarix ibtidosi va maqsadi» asarida insoniyat taraqqiyotini to’rt bosqichga bo’ladi: tarixgacha, buyuk tarixiy-qadimiy madaniyat- lar (lokal tarixlar), umumjahon tarixi boshlanishi va texnika davri (yaxlit jaxon tarixiga o’tilishi). Bu fikrlardan ko’rinib turibdiki, K. Yaspers tsivilizatsiyani insoniyat bosib o’tgan tarixiy madaniyat bilan bog’laydi. Bosqichli yondashuv. Bu yondashuvda tsivilizatsiya u yoki bu aksiomatik mezonlar asosida talqin qilinadi. Bunday mezonlar asosida quyidagi tsivilizatsiya

www.arxiv.uz tiplari qayd etiladi: og’zaki tsivilizatsiya, yozma tsivilizatsiya, kitobiy tsiviliza- tsiya, kosmogen sivilizatsiya, texnogen tsivilizatsiya, antropogen tsivilizatsiya, an‘anaviy tsivilizatsiya, zamoniy tsivilizatsiya, evolyutsion va innovatsion tsivi- lizatsiya. Ko’p holatlarda bunday tasnifga texnogen yondashuv asos qilib olinadi. Texnogen yondashuv asosida agrar tsivilizatsiya, industrial tsivilizatsiya va postindustrial (informatsion) tsivilizatsiyalarga bo’linadi. (U. Rostou, D. Bell, E. Toffler) Insoniyat bosib o’tgan tarixiy taraqqiyot yo’lini tsiviliza-tsiyaning yuqoridagi bosqichlari asosida talqin etishni amerikalik faylasuf, sotsiolog E. Toffler o’zining «Uchinchi to’lqin» asarida yaqqol e‘tirof etadi. Bu asarda insoniyat tsivilizatsiyasining dastlabki bosqichi dehqonchilik madaniyatining shakllanishi bilan bog’liq. Tsivilizatsiyaning bu bosqichida jismoniy mehnat aqliy mehnatdan ustuvorlik qiladi, ijtimoiy munosabatlar shakllanish davri bilan, inso- niyatning mifologik va diniy dunyoqarashi shakllanishi bilan bog’liq. Tsiviliza- tsiyaning ikkinchi bosqichi industrial tsivilizatsiya deb atalib, ishlab chiqarish jarayonining o’zgarishi, fan – texnika yutuqlarining xalq xo’jaligida qo’llanishi bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda kishilar faoliyati ilmiy dunyoqarashga asoslanadi. Tsivilizatsiyaning uchinchi bosqichini O. Toffler informa-tsion tsiviliza- tsiya deb ataydi. Bu bosqichda fan va texnika taraq-qiyotining barcha bosqichlari inson hayotiga kirib keladi. Bu davr kompleks avtomatizatsiya davri sifatida xarakterlanadi. 3. Lokal – tarixiy yondashuv. Bunda tsivilizatsiya tushun-chasi o’ziga xos ijtimoiy–madaniy fenomen sifatida talqin qi-linadi (M. Danilevskiy, O. Shpengler, A.Toynbi). Albatta, sivilizatsiyaning bunday ko’p variantlarda ta‘rif-lanishi bejiz emas. Ular tarixiy jarayonning turli tomonlarini ifodalaydi. Biroq ushbu variantlarning kamchiligi shundaki, ularning barchasi tarixiy jarayonning u yoki bu jihatini bo’rtirib ko’rsatadi.

www.arxiv.uz Falsafiy fikrlar taraqqiyotida tsivilizatsiya va madaniyat tushunchalarini aloqadorligini taxlil qiluvchi ko’plab nazariyalar yuzaga keldi. Masalan, O. Shpengler, N. Berdyaev tsivilizatsiya bilan madaniyatni bir-biriga qarama-qarshi tushuncha sifatida tahlil qilinadi. O. Shpenglerning fikriga ko’ra, «tsivilizatsiya – bu texnomexanik omillarning sistemasi bo’lib, har qanday mada-niyatning intihosidir». «Madaniyat bo’lsa o’zining ichki imko-niyatlarini ishlatib, inkor bo’lib tsivilizatsiyaga aylanadi», deb qaraydi. A.Toynbi esa O.Shpenglerdan farqli tarzda tsivilizatsiya bilan madaniyat- ning aloqadorligini inkor etmaydi.U tsiviliza-tsiyani aniq jamiyatning ijtimoiy madaniy shakli (qadimgi Misr, qadimgi Vavilon, qadimgi arab tsivilizatsiyalari) deb hisoblaydi. Madaniyat bilan tsivilizatsiyaning aloqadorligi haqidagi mulohazani A.Veber qarashlarida ham ko’rish mumkin. Uning fikriga ko’ra, madaniyat bilan tsivilizatsiya biri-ikkinchisiga aloqador tushunchalardir, ya‘ni tsivilizatsiya kishilik jamiyatining aniq bosqichini ifodalasa, madaniyat tsivilizatsiyaning sifatiy tomonini ifodalaydi. Yuqoridagi fikr va mulohazalardan quyidagi xulosalar chiqadi: 1. Tsivilizatsiya deganda inson tomonidan tabiatning mada-niylashtirilishi, o’zlashtirilishi, o’zgarish vositalari, mada-niyatning mavjud bo’lishini ta‘minlaydigan ijtimoiy munosa-batlar yig’indisi tushuniladi. Tsivilizatsiya tushunchasiga ana shunday ta‘rif berilganda, ijtimoiy taraqqiyotga tsiviliza-tsion yondashuv formatsion yondashuvdan mazmunliroq ekanligi ma‘lum bo’ladi. Chunki tsivilizatsiya umumsayyoraviy xarakterga ega bo’lsa, formatsiya lokal xarakter kasb etadi. Jamiyatdagi formatsion tafovutlar yaxlit tsivilizatsiya ichidagi tafovut-lardir. Boz ustiga, formatsiya jamiyatdagi iqtisodiy ko’rsat-kichlarning ustuvorligini e‘tirof etadi, tsivilizatsiya esa jamiyatni yaxlit reallik sifatida tadqiq etish imkonini berdi. 2. Masalaga bunday yondashish ko’pgina zamonaviy muammo-larning tabiatini aniqlash va bartaraf etish yo’llarini topish uchun zamin yaratadi. Xususan, bugungi kunda ko’plab umumbashariy muammolar yuzaga keldiki, ularni bartaraf

www.arxiv.uz qilish jamiyatga yaxlit reallik sifatida yondashishni talab etadi. Umumsayyoraviy jamiyatgina umumbashariy muammoni hal etishga qodir. Buning uchun esa jamiyat taraqqiyotiga tsivili-zatsion yondashuvga asoslanishimiz shart. 3. Tsivilizatsiya tushunchasiga turli ta‘rif berilishining asosiy sababi shundan iboratki, ushbu tushuncha jamiyat taraqqiyotining mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish, ijtimoiy munosabatlar, siyosiy fenomenlar, ma‘naviy realliklar bilan bog’liq ko’plab xususiyatlarni ifodalaydi. 4. Jamiyat taraqqiyotining tsivilizatsion yondashuv pozitsiya-sidan talqin etilishi ijtimoiy progressni har tomonlama ifodalash, bugungi kundagi dolzarb muammolarning yechimlarini izlab topish imkonini beradi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1 . Falsafa. q. Nazarov tahriri ostida. Toshkent, 2000, 257-266-betlar. 2. Filosofiya. Pod red. V. P. Koxanovskogo. Rostov-na-Donu, 1999, s. 515-540. 3. Barulin V.S. Sotsialnaya filosofiya. Moskva, 1999, s. 399-427. 4. Falsafa. E. Yusupov tahriri ostida. Toshkent, 1999, 301-321-betlar. 5. Osnovo’ filosofii. Pod red. M. Axmedovoy i V. Xana. Toshkent, 1998, s. 349-356. 6. Spirkin A. G. Filosofiya. Moskva, 1998, s. 762-769. 7. Filosofiya. Pod red. V. D. Gubina, T. Yu. Sidorinoy, V. P. Filatova. Moskva, 1998, s. 284-306. 8. To’lenov J. T., g’afurov Z. g’. Falsafa. Toshkent, 1997, 268-294- betlar. Radugin A. A. Filosofiya. Kurs lektsiy. Moskva, 1996, s. 289-312.

Похожие

Madaniyatning ijtimoiy funksiyalari

Falsafa - ma`naviy-madaniyatning tarkibiy qismi

Falsafa - ma`naviy-madaniyatning tarkibiy qismi

Ijtimoiy ong shakllari

Ijtimoiy prognozlashtirish muammolari