Falsafiy qonunlar tahlili - Философия - Рефераты

Falsafiy qonunlar tahlili

Загружено в:

23.10.2023

Скачано:

0

Размер:

28.13671875 KB

Falsafiy qonunlar tahlili Reja: 1.Falsafada qonun tushunchasi va uning moxiyati. 2.Qonun va qonuniyat. 3.Miqdor o’zgarishdan sifat o’zgarishga o’zaro o’tish qonuni.

Odamzod qonunlar orqali olamning sir-asrorlarini bilish imqoniyatiga ega bo’ladi. Falsafiy qonunlar dunyodagi o’zgarishlar, paydo bo’lish va yo’qolishlar, rivojlanish va taraqqiyot mexanizmlarini anglab olish imqonini beradi. qonun – muayyan shart-sharoitda voqealar rivojining xususiyati va yo’nalishini belgilaydigan, ma’lum bir qat’iy natijani taqoza etadigan ob’eqtiv dunyodagi narsa va xodisalarning muxim zaruriy, umumiy nisbiy, barqaror munosabatlar ifodasidir. Falsafada qonun tushunchasi va uning moxiyati. Qonun va qonuniyat. Tabiat qonunlari yer yuzida inson bo’lmagan davrda xam mavjud bo’lgan. Jamiyat qonunlari esa inson faoliyati natijasida paydo bo’lgan shart – sharoitlar bilan bog’liq ravishda yuzaga kelgan. Jamiat qonunlari kishilarning ijtimoiy munosabatlaridagi eng umumiy , muxim bog’lanishni ko’rsatadi. Yana bir farqi shuki, jamiyat qonunlariga nisbatan tabiat qonunlari asti-sekinlik bilan o’zgarib boradi. Ijtimoiy qonunlar esa ma’lum davr mobaynida amal qilgandan so’ngra, o’z-o’rni yangi qonunlarga bo’shatib beradi, ba’zilari o’z kuchini yuqotadi. Xarakat qilish doirasiga qarab qonunlar: eng umumiy, umumiy va xususiyga bulinadi. Moddalarning saqlanishi va aylanishi qonuni, energiyaning bir turdan ikkinchi turga o’tishi qonuni umumiy qonunlarga , xususiy qonunlarga esa, masalan kulon qonuni kabilar qiradi. Miqdor va sifat o’zgarishlarining bir-biriga o’tish qonuni. Miqdor o’zgarishlarining sifat o’zgarishlariga o’tish qonuni falsafaning asosiy qonunlaridan biridir. Bu qonunning moxiyati shundan iboratki, narsa va xodisalardagi sezilarli bo’lmagan mikdoriy o’zgarishlar asta sekin to’plana borib, tarakkiyotning ma’lum bir bosqichida me’yorni buzadi va sakrash yo’li bilan tub sifat o’zgarishlariga olib keladi. Miqdor va sifat o’zgarishlarining bir-biriga o’tish qonuni. Miqdor va sifat birlikda , bo’lib, bir-biriga o’tib turadi. Miqdor sifatga va aksincha, ma’lum sharoitda sifat mikdorga o’tadi. Narsa va xodisalarning sifati ob’ektiv bo’lsa-da, nisbiydir, chunki ular o’rtasidagi chegara o’zgaruvchan bo’lib, ularni mutloqlashtirish mumkin emas. Xuddi shuningdek, narsalarni miqdoriy muayyanligi xam o’zgaruvchandir. Modomiki , ob’ektiv olam doimiy xarakatda,

o’zgarish va rivojlanishda ekan, narsalarning miqdoriy va sifatiy muayyanligi, ularning xossalari xam o’zgarish va rivojlanishdadir. Miqdor va sifat o’zgarishlarining aniq xolatini bilish fan va ijtimoiy amaliyot uchun muxim axamiyatga ega. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuniga muvofiq xar bir narsa bir-biri bilan uzviy aloqada bo’lgan va biri ikkinchisini istisno etuvchi qarama-qarshi tomon va kuchlarga ega bo’lib ular o’rtasidagi kurash natijasida eskining yuqolishi va yangining paydo bo’lishi yuzaga keladi. Ma’lumki, narsalar turli- tumandir. Xamma tomonlari bilan aynan o’xshash bo’lgan ikki narsaning o’zi yo’k. Narsalarning tafovvut darajasi xam bir xil emas: muxim va nomuxim tafovvutlar mavjud. Narsa va xodisalardagi tafovvutlar qarama-qarshiliklar asosini tashkil etadi. Qarama-qarshiliklar deb shunga aytiladiki , tabiatdagi narsa va xodisalargada mavjud bo’lgan tomonlar, xossalar va yo’nalishlar bir-birini inkor qiladi, bir vaqtning o’zida bir-birini taqazo xam qiladi. Masalan, magnitdagi shimoliy va janubiy kutblar, elektrning manfiy va musbat zaryadlari , atomdagi tortilish va itarilish, ijtimoiy xayotdagi yovuzlik va ezgulik o’zaro bir-birini inkor etadi va ayni vaqtda biri ikkinchisini taqazo etadi. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni. Qarama-qarshiliklar birligi va kurash qonuni bilish jarayonida xam o’z ifodasini topadi. Ma’lumki, bilish jarayoni bir biriga uzviy bog’lik bo’lgan xissiy va ratsional bilishdan iboratdir. Xissiy bilish orkali inson narsa va xodisalarning faqat tashqi tomonlari va xususiyatlari to’g’risida ma’lumot oladi, mavxum tafakkur orqali esa ularning ichki munosabatlarini belgilovchi qonuniyatlarni biladi. Bu yerda xissiy va ratsional bilish bir jarayonning ikki ajralmas, ammo bir biridan farq qiluvchi muxim tomonlaridir. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonunining umumiylik xususiyati moddiy dunyodagi xamma narsa va xodisalarga xos ekanligidagina emas, balki

ziddiyatlar narsa va xodisalarga , ularning paydo bo’lishidan tortib xalok bo’lishigacha boshidan oxirigacha singib ketgan. Inkorni inkor qonuni. Inkorni inkor qonuniga muvofiq ob’ektiv voqelikdagi narsa va xodisalarning rivojlanishi jarayonida eskining yangi tomonidan inkor qilish ro’y beradi. Birok eskilik butunligicha inkor qilinmay, undagi ijobiy tomonlar saqlanib qoladi. Metafizik yo’nalish inkorning ijodiy yaratuvchanlik rolini tan olmaydi. Bundan farqli ularoq, dialektik qarash eski narsani yangi narsa inkor qilishini ta’kidlaydi. Xar bir jarayon inkor qilish jixatiga ega. Ichki zidiyatlar tufayli tarakkiyot jarayonini ertami kechmi eski narsaning yemirilishiga va yangi narsani vujudga kelishiga olib keladi. Inkorni inkor qonuni. Eskining o’rniga yangining kelishi uning kundan kunga mustaxkamlanishi, rivojlanishi va ularning ajralmasligi taraqqiyotning boshlanish xususiyatini belgilaydi. Yangi eskining o’rnini egallab borishida eskidan ijobiy , muxim tomonlarini o’zida mujassamlashtirib, yuqorirok sifat xususiyatlariga aylanadi. Eskining o’rniga kelgan Yangi dastlab, imkoniyat ko’rinishida bo’ladi. Bu imkoniyatning voqeylikka aylanishi ma’lum shart-sharoitlardagina amalga oshadi. Ijtimoiy xayotda yangilikning galabaga erishuvini ta’minlashda kishilarning faoliyati zarurdir. «Bizning tushunchamizda, qotib qolgan eski aqidalardan voz kechish- o’z tarixiy o’tmishimizdan voz kechish degani emas , bu bir yoqlama tor fikrlashdan voz kechish demakdir» deydi I.Karimov. Qadriyatlar tug’risidagi fan — Aksiologiya (aksio — qadriyat, logos fan, ta`limot ma`nosini anglatadi) falsafaning shu masalani o’rganadigan va u bilan shug’ullanadigan sohasi hisoblanadi. Sobiq Ittifoq davrida bu tug’rida nihoyatda kam ma`lumotlar bor edi. Istiqlol tufayli qadriyatlar tug’risidagi qarashlarimiz shitob bilan o’zgardi. Sobiq Ittifoqning ilgari ulug’langan partiyaviy-sinfiy qadriyatlari sarobga aylandi, zamona realliklari talablariga javob bera olmay, o’tgan o’n yilliklardan iborat tarix sahifalari bilan birga yopilib ketdi.

O’zbekistonda qadriyatlarga e`tibor kuchaydi, uning turli qirralari olim va mutahassislar tomonidan tahlil etilmoqda. Qadriyatlar falsafasi — Aksiologiyaning ko’pdan-ko’p mavzulari mutahassislarimizning ilmiy izlanishlarida o’ziga xos o’rin tutmoqda. «Moziyga qaytib ish qo’rmoq hayrlidir», deb yozgan edi Abdulla Qodiriy «O’tgan kunlar» romanida. Huddi shunday, «Qadriyat o’zi nima? » savoliga javob berishdan oldin mavzuning tarixini, qisqa bo’lsa-da, o’rganmoq lozim. Busiz qadriyatlarning bugun va kelajakdagi ahamiyatini tushunib bo’lmaydi. Qadriyatlar mavzusining tarixi, ildizlari va insoniyatga hos qadrlash tamoyillari shakllanishi uzoq o’tmishga ega. G’arb olimlari bu borada, asosan, Yevropa madaniy merosi va g’oyalariga tayanadilar, ko’plab allomalarning nomlarini tilga oladilar. G’arbda qadriyatlar bilan shug’ullanadigan falsafiy soha — Aksiologiya (aksio — qadriyat, logos — ta`limot) fanining shakllangani ham ularning bunday qarashlari uchun muayyan asos bo’ladi. Biz Suqrot va Aflotun, Arastu va Hegellar katta e`tibor bergan bu mavzuning G’arb falsafasida o’z tarixiga ega ekanligiga shubha qilmaymiz. Ammo ushbu mavzu ko’hna va navqiron Sharq, hususan O’zbekiston uchun begona emas! Uning eng teran jihatlarini faqat G’arbdan emas, balki Sharqdan qidirish ham foydadan holi bo’lmasa kerak. Nomlari civilizaciyamiz tarixiga abadiy bitilgan Xorazmiy, Forobiy, al-Buhoriy, at-Termiziy, Beruniy, Ibn Sino, Najmiddin Kubro, Yassaviy, Naqshband, Ulug’bek, Navoiy, Mashrab, Bedil, Behbudiy, Avloniy kabi mutafakkirlar ijodida ham bu mavzuning izlari bor, teran qirralari ochilgan. Gap ana shu izlarni izlab topishda, ularni unutmaslikda, sayqallab turishda, zamona realliklari nuqtai nazaridan holisona talqin qilishdadir. Avlod va ajdodlarimiz yaratgan qadrlash mezonlarining tarixi eng qadimgi naqllar, rivoyatlar, afsona, hikoyat, dostonlarga, ya`ni halq og’zaki ijodi namunalariga borib taqaladi. Spitamen, Muqanna va Jaloliddin Manguberdi tug’risidagi asarlarda, Alpomish, To’maris va Shiroq tug’risidagi afsona va dostonlarda vatanparvarlik, halq va yurt ozodligi uchun fidoyilik kabi ko’plab umuminsoniy qadriyatlar tasvirlangan. Ma`naviy merosimizning yorqin namunasi

– «Avesto» zardo’shtiylikning muqaddas kitobi bo’lganligidan, unda bu dinning qadriyatlar tizimi, qadrlash mezonlari, o’sha davrdagi milliy G’oyalar yorqin ifodalangan. Qadrlash tug’risidagi qarashlar rivojida VIII-XII asrlar katta ahamiyatga ega. Bu davrda arab istilosi amalga oshirilgan, islom hukmron dinga aylangan edi. E`tirof etish kerakki, Qur`on va Hadislarda ta`riflab berilgan ilohiy qadriyat va qadrlash masalalari halqimiz tarixi va madaniyatiga ta`sir ko’rsatgan. Shu bilan birga, arab istilosi davrida ko’pgina milliy qadriyatlarimizning yo’qotib yuborilganligini ham qayd qilmoq kerak. Bu tug’rida Beruniy «Qadimgi halqlardan qolgan yodgorliklar» asarida afsus bilan yozib qoldirgan. Sivilizaciyamiz qadriyatlari va halqimizga hos qadrlash me`yorlari musulmon Sharqi va arablar dunyosi madaniyatining rivojiga ham nihoyatda katta aks ta`sir ko’rsatgan. Tarihda nomlari saqlangan allomalarimiz o’z navbatida butun jahon, Sharq madaniyatiga G’oyat katta hissa qo’shganlar. Bunday fikrni Abu Hanifa, al- Buhoriy, at-Termiziy, Kubro, Ahmad Yassaviy, Naqshband kabi ilohiyot ilmining zabardast allomalari tug’risida ham aytish joiz. Ularning har biri o’z zamonasida islomni civilizaciyamizning yuksak madaniyati nuqtai nazaridan tarQib va tashviq etdilar, islom falsafasini yuksaklikka ko’tardilar, mazkur dinning butun jahonda katta mavqega ega bo’lishida muhim faoliyat ko’rsatdilar. Bu esa ushbu zotlarning nomlarini islom dini jahon sahnida qancha tursa, shunga qadar boqiy ayladi. ularning islom falsafasi va ilohiyotiga, uni zamona zayllari orasidan o’tishi jarayoniga ko’rsatgan nihoyatda katta ta`siri tug’risida mahsus tadqiqotlar olib borish mumkin. Afsuski, manbalar etarli bo’lishiga qaramasdan, yurtimiz civilizaciyasining islom dini rivojiga va azaliy islom mamlakatlarining madaniyati taraqqiyotiga aks ta`siri tug’risida yozilgan asarlar haligacha kam, bu tug’rida keng qamrovli tadqiqotlar olib borish zaruriyati allaqachon etilgan. Masalaning muhimligi atoqli enciklopedik olimlar — Horazmiy, Forobiy, Beruniy, ibn-Sino, al-FarQoniy kabi civilizaciyamizning zabardast namoyandalari ijodi va merosi ko’zgusida yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi. Zero, ular nafaqat Markaziy Osiyo, arab-musulmon civilizaciyasi, balki jahon madaniyati

taraqqiyotiga nihoyatda katta hissa qo’shganlar, yurtimiz qadriyatlari ta`sirini butun olamga yoyilishida hizmat qilganlar. Shu bilan birga, umuminsoniy madaniyatning bebaho durdonalarini yaratgan UluQbek, Lutfiy, Navoiy, Bobur kabi zotlarning jahon civilizaciyasiga qo’shgan hizmatlarini tilga olmay bo’ladimi? Afsuski, civilizaciyamizga hos eng yuksak qadrlash mezonlarini yaratgan o’rta asrlardagi ko’tarilish davri temuriylar saltanatidan so’ng asta-sekin tanazzulga yuz tutdi, markazlashgan davlat parchalanib ketdi. Avval Hiva honligi va Buhoro amirligi, so’ngra Qo’qon honligi vujudga keldi. Uch yuz yildan ortiqroq davrni o’z ichiga olgan bu jarayon honlik, amirlik, turli sulolalar, uruQlar o’rtasidagi urushlar, tinimsiz ziddiyatlar orqali kechdi, yahlit civilizaciyamizning hamjihatligini ta`minlaydigan umumiy qadriyatlar tizimi darz ketdi, qadrlash mezonlari ham bir qadar o’zgara boshladi. XIX asrning o’rtalariga kelib, amirlik va honliklarga bo’linganligiga qaramasdan, mustaqil yashagan Turkiston chor Rossiyasi tomonidan bosib olindi, yurtimiz imperiyaning mustamlakasi bo’lib qoldi. Mustamlakachilarning qadriyatlari va qadrlash mezonlari halqimiz orasiga zo’rlik bilan singdirila boshlandi. XIX asrning ohirlari va XX asr boshlarida yurtimizda «jadidlar» oqimi vujudga keldi. M. Behbudiy, So’fizoda, Avloniy, Cho’lpon, Fitrat va boshqa jadidlar merosiga diqqat qilinsa, o’sha davrda yurtimizda ma`naviy tushunchalarning ko’lami qanchalik keng bo’lganligini, falsafiy tilning naqadar boyligini, uning adabiyot bilan qanchaliy uyQunligini yaqqol ko’rish mumkin. Ularning asarlarida gohida biz allaqachon esimizdan, tilimizdan va balki dilimizdan ham chiqarib yuborgan qadriyatlar, tushunchalarga duch kelamiz. Jadidlarning merosi halqimiz madaniyatiga yanada kattaroq ta`sir ko’rsatishi mumkin edi. Afsuski, bolsheviklar boshlagan siyosiy jarayonlar bu avlodning boy merosini o’z domiga tortdi, uning taqdiri ayanchli kechdi, ta`qiqlab qo’yildi. O’tmish avlodlar ardoqlagan va buyuk ajdodlarimizdan meros qolgan sharqona qadrlash mezonlarini yuz o’ttiz yil sarobga aylantirish uchun qilingan

urinishlarning oqibatlari haligacha sezilib turadi. Faqat mustaqillik yillariga kelibgina ushbu sohada ham ijobiy siljishlar boshlandi. Sobiq Ittifoqda qadriyatlarga munosabat qanday edi? Dunyoning oltidan bir qismini egallab turgan mamlakatda qadrlashning umuminsoniy tamoyillarini barqaror qilish u yoqda tursin, haqiqiy qadriyatshunoslik nuqtai nazaridan tadqiqotlar olib borishga ham izn berilmas edi. Faqat asrimizning 60-yillariga kelib, qadriyatlar muammosi ba`zi mutahassislar tomonidan tahlil qilina boshlagan bo’lsa-da, 90-yillargacha falsafa darsliklarida alohida mavzu sifatida o’z o’rniga ega bo’lmadi. Hukmron mafkuraning tarkibiy qismiga kirmaganligi, mavzularining juda kam tadqiq qilinganligi va nihoyatda oz ahamiyat berilganligidan mahsus falsafiy tadqiqotlar sohasiga aylana olmadi. Aksiologiya nomi bilan sobiq Ittifoqda birorta ham darslik yoki o’quv qo’llanmasi chop etilmagan, hatto universitetlarning faylasuf, jamiyatshunos, tarihchi va boshqa ijtimoiy mutahassislar tayyorlaydigan gumanitar bo’limlarida ham bu sohaga oid mahsus bilimlar berilmas edi. Qadriyatlar tug’risidagi Qarbda keng tarqalgan aksiologiya fani rivojlangan mamlakatlarda inson qadri va haq-huquqlariga doir ko’pgina tamoyillarning amaliyoti uchun nazariy asoslardan biri bo’lgan ilmiy sohalar qatoriga kiradi. Mustaqillik va qadriyatlar mavzusi. Istiqlol yillarida O’zbekistonda bu mavzuga umuminsoniy tamoyillar asosida yondashish shakllandi. Bunday qarashning vujudga kelishi, qadriyatlarning ijtimoiy va ma`naviy yangilanishi, jamiyat a`zolarining kamoloti hamda yoshlar tarbiyasidagi ahamiyati masalalariga davlat miqyosida yuksak e`tibor ko’rsatilayotganligi mazkur soha rivojining bosh yo’nalishidir. Qadriyatlarni mustaqillikni mustahkamlashning ma`naviy omillaridan biri sifatida qadrlanishi borasidagi ijobiy jarayonlar tadqiqotlarni ko’paytirish, ularga nisbatan mas`uliyatni yanada oshirishni taqozo qilmoqda. Gl о ballashuv h о disasi . H о zirgi davr haqida aniqr о q tasavvur h о sil qilish uchun ХХ asr b о shigacha jah о n tari х i as о san mustaqil riv о jlangan va bir-biriga jiddiy ta’sir ko’rsatmagan sivilizatsiyalardan ib о rat bo’lganini nazarda tutish muhimdir. H о zirgi zam о nda

dunyo so’nggi yuz yillik ichida yuz b е rgan jamiyat hayoti barcha jabhalarining fa о l int е gratsiyalashuvi natijasida s е zilarli darajada o’zgardi va ya х lit bir butun о rganizmga aylandi. Buning о qibati o’lar о q, ayrim х alqlar va butun ins о niyatning ijtim о iy о ngida gl о bal jarayonlar va ularning ta’sirida yuzaga k е lgan umumiy (dunyo miqyosidagi) muamm о lar bilan b е lgilangan jiddiy o’zgarishlar yuz b е ra b о shladi. Jah о n hamjamiyati o’z riv о jlanishining Yangi b о sqichiga qadam qo’ygani, u avvalgi b о sqichlardan nafaqat o’zgarishlar miqyosi, balki fa о llik darajasi va univ е rsal х ususiyati bilan ham farq qilishi ayon bo’ldi. Bu o’zgarishlarning butun majmui, shuningd е k ularning sabablari 1990- yillarda gl о ballashuv (l о t. globus – е r kurrasi) d е b n о mlandi. Gl о ballashuv jamiyat hayotining turli jabhalarida butun Е r sayyorasi uchun yag о na bo’lgan tuzilmalar, al о qalar va mun о sabatlarning shakllanishi, univ е rsallashuv jarayonidir. SHuningd е k gl о ballashuv gl о bal mak о nning tutashligi, yag о na jah о n х o’jaligi, umumiy ek о l о gik o’zar о al о qad о rlik, gl о bal k о mmunikatsiyalar va shu kabilar bilan tavsiflanadi. Gl о balistika. Jah о n riv о jlanishining eng Yangi t е nd е ntsiyalarini anglab yetish b о rasidagi ko’p s о nli sa’yharakatlar gl о ballashuv jarayonlarining m о hiyati, t е nd е ntsiyalari va sabablarini, ular ta’sirida yuzaga k е layotgan gl о bal muamm о larni aniqlash va bu jarayonlarning о qibatlarini anglab yetishga qaratilgan fanlarar о ilmiy tadqiq о tlar s о hasi – gl о balistika payd о bo’lishiga о lib k е ldi. K е ngr о q ma’n о da « gl о balistika» atamasi gl о ballashuvning turli jihatlari va gl о bal muamm о larga о id ilmiy, falsafiy, madaniy va amaliy tadqiq о tlarni, jumladan ularning natijalarini, shuningd е k ularni ayrim davlatlar darajasida ham, х alqar о miqyosda ham iqtis о diy, ijtim о iy va siyosiy jabhalarda amalga j о riy yetish b о rasidagi amaliy fa о liyatni if о dalash uchun qo’llaniladi. SHuni ta’kidlash l о zimki, gl о balistika о datda ilmiy bilimning tabaqalanishi natijasida yoki turd о sh fanlar tutashgan j о yda payd о bo’ladigan ayrim fanlar qat о riga kirmaydi. Uning vujudga k е lishi zamirida qarama-qarshi jarayonlar – h о zirgi zam о n faniga хо s bo’lgan int е gratsiyalashuv jarayonlari yotadi.

Gl о balistika tadqiq о tlar va bilishning shunday bir jabhasiki, bu е rda turli fanlar bir- biri bilan uzviy al о qada, har biri o’z pr е dm е ti va m е t о di nuqtayi nazaridan, gl о ballashuvning turli jihatlarini tahlil qiladi, gl о bal muamm о larni bir-biridan al о hida va ya х lit tizim sifatida o’rganib, ularning е chimlarini taklif qiladi. Gl о balistika mustaqil ilmiy yo’nalish va ijtim о iy amaliyot s о hasi sifatida 1960-yillarning ох irlarida shakllana b о shladi , l е kin uning payd о bo’lishi uchun о b’ е ktiv as о slar ancha о ldin yuzaga k е lgan edi. Gl о bal jarayonlarning shakllanish tari х i . H о zirgi gl о ballashuv jarayonlarining ilk nish о nalariga XV asr ох irlaridan b о shlab duch k е lish mumkin, XIX asr b о shiga k е lib esa u amalda r е al shakl- sham о yil kasb etdi. Bu pir о vardida yag о na g ео grafik, ma’lum darajada iqtis о diy va siyosiy jah о n mayd о ni shakllanishiga о lib k е lgan Buyuk g ео grafik kashfiyotlar yuz b е rgan davr edi. Ayni shu davrda dunyoni tushunishga nisbatan g ео ts е ntrik yondashuvlar g е li о ts е ntrik yondashuvlarga o’rin bo’shatdi, ins о niyat esa, nih о yat, kun va tunning almashishini to’g’ri talqin qilishga muvaffaq bo’ldi. Fan falsafadan ajralib chiqib, bilimlar to’planishi va t ех nikaning riv о jlanishiga kuchli turtki b е rdi, fan-t ех nika taraqqiyoti va san о at inqil о bi yuz b е rishiga sabab bo’ldi. So’nggi zikr etilgan v о q е alar pir о vard natijada ins о nning tabiatni o’zgartiruvchi imk о niyatlari va uning atr о f muhit bilan mun о sabatini butunlay o’zgartirdi. Е r kurrasi shar (gl о bus) ko’rinishida ekanligini nazariy va amaliy jihatdan isb о tlab ins о niyat o’z tari х ida birinchi bo’lib savd о -s о tiq s о hasida dunyo darajasiga chiqdi va dunyo miqyosida х alqar о mun о sabatlarga as о s s о ldi. Ayni shu davrda ilk transmilliy savd о k о mpaniyalari vujudga k е ldi. T е z о rada ularning fa о liyati s о f savd о chegarasidan tashqariga chiqdi va ular qullarni qo’lga kiritish va ularni ekspluatatsiya qilish, b о sib о lingan hududlarda plantatsiyalar va manzilg о hlar barp о yetish jarayonida ishtir о k eta b о shladi, nih о yat, o’z davlatlari amalga о shirayotgan mustamlakachilik siyosatining as о siy ijr о chisiga aylandi. Bularning barchasi jiddiy migratsiya jarayonlari yuz b е rishiga ham sabab bo’ldi; х ususan, mustamlakachilar q о ra tanli qullarni Afrikadan Am е rikaga о mmaviy tarzda tashib k е ltira b о shladilar va shu tariqa uning d е m о grafik tarkibini

butunlay o’zgartirdilar. SHuning o’ziyoq gl о ballashuv turli х alqlarning iqtis о diy, siyosiy va madaniy hayoti bilan avvalb о shdan uzviy b о g’liq bo’lgan, degan х ul о saga k е lish imk о nini b е radi. XVII asr b о shlariga k е lib sharq va g’arb savd о garlari ulkan hududlarni o’zlashtirdilar va d е yarli butun dunyo bo’ylab j о ylashdilar. Shu tariqa ular ins о niyat tari х ida birinchi bo’lib yag о na gl о bal iqtis о diy va siyosiy tizimning zaruriy as о slarini yaratdilar va mazkur tizim shakllanishi uchun zamin h о zirladilar.

Похожие

Falsafiy qonunlar

Jamiyatning falsafiy tahlili

Jamiyatning falsafiy tahlili

Falsafada mеtod va mеtodologiya muammosi falsafiy qonunlar va katеgoriyalar

Falsafiy dunyoqarash