Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli - Философия - Рефераты

Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli

Загружено в:

31.10.2022

Скачано:

0

Размер:

39.7548828125 KB

Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli Reja: 1. Falsafa fanining predmeti, muammolar doirasi va vazifasi 2. Dunyoqarash tushunchasi va uning xususiyatlari 3. Mifologik dunyoqarash 4. Diniy dunyoqarash 5. Falsafiy dunyoqarash 6. Falsafa va boshqa fanlar

1. Falsafa fanining predmeti, muammolar doirasi va vazifasi Fan — inson va jamiyat taraqqiyotida katta ahamiyat kasb etadi. Uning yordamida kishilar voqelikdagi narsa va hodisalarning kelib chiqishi, rivojlanishi haqida xolisona ma’lumotlar to’playdilar, o’z ehtiyojlarini qondirish uchun moddiy va ma’naviy qadriyatlar yaratadilar. Mavjud fanlar o’zining xilma-xilligi bilan ifodalanadi. Shularning ichida eng qadimiysi falsafadir. “Falsafa” atamasi ikkita yunoncha so’zdan (“fileo” — sevaman va “sofia” — donolik) olingan bo’lib, “donolikni sevaman”, degan ma’noni anglatadi. Mazkur fanga bunday nom tasodifan berilgan emas. Falsafa paydo bo’lishi bilan kishilar fikrini band etgan turli-tuman savollarga javob qidirishga harakat qilgan. Xususan, bizni qurshab turgan dunyo qanday paydo bo’lgan, u qanday rivojlanadi? Inson ongi, ruhiyatinint materiyaga, tabiatga munosabati qanday? Inson dunyoni bilishga qodirmi yoki yo’qmi? Jamiyat qanday paydo bo’lgan va uning harakatlantiruvchi kuchlari nimalardan iborat? kabi savollar shular jumlasidandir. Falsafaning e’tibor markazidagi savollarning xilma-xilligi va rang-barangligini e’tiborga olib, yunonlar uni “donolik fani” yoki “donishmandlik” deb ataganlar. Falsafa mavjud narsa va hodisalarning eng umumiy aloqadorligi va rivojlanish qonuniyatlarini, ularning tub mohiyatini bilishga qaratilgan fandir. Bu haqda Forobiyning quyidagi so’zlari alohida e’tiborga sazovordir: “Mavjudot haqidagi bilim qo’lga kiritilsa, shu haqida ta’lim berilsa, mavjudotdan bo’lgan narsaning zoti bilinsa, narsaning ma’nosi tushunilsa, ishonchli dalil, hujjatlar asosida shu narsa haqida miyada bir turli ishonch va tasavvur paydo bo’lsa, mana shu ma’lumotga doir fanni falsafa deymiz...” 1 . Shuni alohida eslatib o’tish joizki, voqelikning eng umumiy tomonlari, aloqalarini aks ettiruvchi qarashlar falsafiy darajaga ko’tarilishi uchun ular inson tomonidan mavhum tafakkurlash yo’li bilan qayta ishlab, umumlashtirilib, sistemalashtirilgan nazariy g’oyalar tizimini tashkil etishi lozim. Shundagina ular falsafiy dunyoqarashni hosil qiladi. 1 Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.:“Xalq merosi”, 1993.-183-184 betlar.

Falsafaning paydo bo’lishi qadimgi Yunonistonda eramizdan avvalgi VI asrga to’g’ri keladi, chunki fanning taraqqiyoti uchun zarur bo’lgan ijtimoiy- iqtisodiy, ma’naviy zaminlar aynan ana shu davrda vujudga kelgandi. Har qanday falsafa o’z davrining mahsuli sifatida shu davr ijtimoiy taraqqiyoti ehtiyojlarini ifodalaydi. Shuning uchun insoniyat tarixining turli bosqichlarida turli falsafiy qarashlar mavjud bo’lgan va shunga mos ravishda uning predmeti va vazifalari ham o’zgarib borgan. Dastavval, aniq fanlar mustaqil taraqqiy etmagan paytda, falsafa barcha bilimlarni umumlashtiruvchi, fanlarning fani, “umumiy tizim” vazifasini bajarib kelgan edi. Shu davrning buyuk mutafakkir olimlari Demokrit, Arastu, Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug’bek va boshqalar, ayni vaqtda tabiat fanlarining ham asoschilari bo’lganlar. Shuning uchun dastlabki kezlarda falsafa bir butun ta’limot ko’rinishida mavjud bo’lgan edi. Falsafani maxsus bilimlar bilan birlashtirish qadimgi davrga xos xususiyat bo’lgani uchun u tabiat falsafasi, ya’ni «naturfilosofiya» deb ham hisoblangan. U tabiiy fanlar tushunchalariga asoslangan holda tabiatni yaxlit tasvirlab berishga qaratilgan bo’lib, kishilik jamiyatining ilk bosqichida keng taraqqiy etgan mifologik tasavvurlarni siqib chiqarishga asos yaratadi. Qadimgi davr falsafasida olamni yaxlit izohlab berish bilan bir qatorda narsa va hodisalarning taraqqiyot qonunlarini o’rganish usullari, bilish nazariyasi hamda ijtimoiy fikrlar (axloq-odob, davlatni boshqarish masalalari) ham katta o’rin olgan. Tabiat va jamiyat haqidagi bilimlarning rivojlanib borishi alohida fanlar paydo bo’lishiga, mustaqil tadqiqot sohalari ajralib chiqishiga olib keldi. Uyg’onish davridan, ayniqsa, XVII asrdan boshlab tabiat haqidagi fanlar, jumladan, tajribaga asoslangan tabiatshunoslik, astronomiya, matematika, fizika, mexanika, kimyo muvaffaqiyatli rivojlana boshladi. Ijtimoiy tajribaning xo’jalikning, ayniqsa, sanoatning rivojlanishi, savdo ishlarining o’sishi va aniq fanlar bilan bir qatorda bir qancha ijtimoiy-gumanitar fanlarning: tarix, til,

adabiyot, san’at, iqtisod, huquq va hokazolarning ham rivojlanishiga zamin yaratadi. Endilikda falsafa fani tabiatni yaxlit o’rganish muammolari bilangina emas, balki fan taraqqiyotida ilmiy bilishning ahamiyati, bilish jarayonining asosiy bosqichlari, ilmiy bilishda aniq fanlarda qo’llanadigan uslublarning roli, fan taraqqiyotida mantiqiy tafakkurlashning qonuniyatlari va shakllari kabi masalalar bilan shug’ullanadi. Shuningdek, inson va jamiyat insonning erki va huquqlari, axloq-odob, davlat muammolari ham keng o’rin oladi. XIX asrdan boshlab boshqa fanlar tomonidan hosil qilingan bilimlarni birlashtirish va umumlashtirishga ehtiyoj kuchaya bordi. Xususiy fanlarning erishgan muvaffaqiyatidan kelib chiqqan holda borliq va bilishning falsafiy masalalariga bo’lgan qiziqish yanada kuchaydi. Faylasuflar orasida falsafiy tizim yaratishga intiluvchilar ko’payib ketdi. Bunga misol sifatida nemis klassik falsafasining yirik vakili Gegel tomonidan yaratilgan falsafiy tizimni ko’rsatib o’tishimiz o’rinlidir. U o’zining “Mantiq ilmi” asarda dialektika qonunlariga asoslangan yaxlit falsafiy tizimni yaratgan edi. Gegelning bu ta’limoti hanuzgacha falsafa faniga o’zining ta’sirini ko’rsatib kelmoqda. Fan va texnikaning doimiy ravishda taraqqiy etishi hamda jamiyatning turli sohalarida ro’y berayotgan jarayonlar falsafa fanining rivojlanishiga va uning muammolar doirasini kengaytirishga o’z ta’sirini ko’rsatib kelmoqda. Falsafa yaxlit ilmiy bilim tizimini tashkil etib, muayyan fundamental qoidalarning yig’indisiga asoslanadi. Bu qoidalar bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lgan quyidagi uch turkum, yirik muammolarni qamrab oladi. 1. Borliq va uning rivojlanish muammolari. Borliq — mavjudotni ifodalovchi tushunchadir. U murakkab va ko’p qirralidir. Moddiy borliq, ideal borliq, inson borlig’i va boshqalar shular jumlasidandir. Borliq, uning kelib chiqishi va rivojlanish qonuniyatlarini falsafiy mushohada qilish insonni doimo qiziqtirib kelgan va hozirda ham qiziqtirib kelmoqda. Borliqni ilmiy izohlash, anglashga qaratilgan xilma-xil falsafiy

yo’nalishlar va fikrlar mavjuddir. Ularni atroflicha va batafsil o’rganib chiqish insonning falsafiy dunyoqarashini shakllantirishda katta ahamiyatga ega. 2. Falsafa fani borliq muammosi bilan bir qatorda voqelikning eng umumiy aloqadorligi va rivojlanish qonuniyatlari, ularni inson ongida aks ettirish to’g’risidagi ta’limotidir. Narsa va hodisalarning bir-biri bilan aloqadorligi va ularning doimiy rivojlanib turishi falsafa fanida uning asosiy qonun va kategoriyalari sistemasida o’z aksini topadi. Demak, falsafa fani borliqdagi narsa va hodisalarning eng umumiy aloqadorligi va rivojlanishini aks ettirish uchun qonun va kategoriya tizimini yaratadi va uning yordami bilan inson atrofini qurshab turgan voqelikni aks ettiradi. Inson tafakkurining shakli bo’lgan falsafiy qonun va kategoriyalar yordamida borliqni o’rganish katta falsafiy muammodir. Falsafa — nazariy fikrlarning shakli va qonuniyatlarini ham o’rganuvchi ta’limot bo’lib hisoblanadi. Tafakkur shakllari va qonunlari formal mantiq va falsafa fanlarida o’rganiladi. Formal mantiq narsa va hodisalarni harakatsiz, barqaror, ziddiyatsizlikda tahlil etishni talab etadi. Unga muvofiq, bir faktda, bir jihatdan olingan ikkita qaramaqarshi fikrlar haqiqat bo’lishi mumkin emas. Bundan farqli o’laroq, falsafiy tafakkurlash narsa va hodisalarni harakatda, hamma tomonlarini, ziddiyatlar birligida tahlil etishni talab etadi. Ziddiyatlarni hisobga olgan tafakkurlash mazmun va shakl, mohiyat va hodisa, ziddiyat va tasodif va boshqa kategoriyalar (tushunchalar) hamda falsafiy qonunlar yordamida tahlil etilayotgan narsaning barcha tomonlarini chuqur va atroflicha bilib olish imkoniyatini yaratadi. Empirik bilish formal mantiq qonun-qoidalari asosida fikrlash bilan kifoyalansa, nazariy bilish falsafiy (dialektik) fikrlashni talab etadi. 3. Voqelikni bilish nazariyasi. Borliqni inson ongida aks ettirish — murakkab dialektik jarayondir. Uni atroflicha va chuqur bilish uchun falsafa fani — in’ikos nazariyasini ishlab chiqdi. Falsafaning in’ikos nazariyasi bilish jarayonida sub’ekt bilan ob’ektning aloqadorligi, bilishning asosiy bosqichlari va shakllari, haqiqatga erishish dialektikasi va shunga o’xshash ko’pgina murakkab

masalalarni atroflicha anglab olishga yordam beradi. Ilmiy bilish va inson amaliyoti uchun bu katta ahamiyat kasb etadi. Yuqorida ko’rsatilgan muammolar falsafaning barcha tarixiy tiplari va yo’nalishlari markazida turgan muammolardir. Antik davr, o’rta asr, yangi davr va hozirgi zamon faylasuflarining barchasi o’z asarlarida borliq, uning kelib chiqishi va rivojlanishi qonuniyatlari to’g’risida, insonning borliqqa munosabati, voqeliknint rivojlanish manbalari, uni bilish qoidalari va shu kabi murakkab falsafiy masalalar to’g’risida turlicha fikrlar aytganlar va aytib kelmoqdalar. Bu esa, falsafaning fundamental muammolari davomiyligi va ularning umuminsoniy qadriyatlar ahamiyatiga ega ekanligidan dalolat beradi. 4. Insonning dunyoqarashini, uning ongini falsafa qoidalariga muvofiqlashtirib shakllantirishda jamiyat taraqqiyoti va rivojlanishi qonuniyatlarini anglab olish katta ahamiyatga ega. Jamiyatda ro’y berayotgan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma’naviy hodisalar, ularning kelib chiqishi, rivojlanish yo’nalishlarini falsafiy anglash mazkur jarayonlarni atroflicha va chuqur mushohada etish bilan bir qatorda, insonning ularga qanday munosabatda bo’lishini aniqlab olish imkoniyatini tug’diradi. Shuning uchun bu masalalar ham falsafiy tahlil qilishni taqozo etadigan muammolar qatoriga kiradi. Hozirgi davrda inson va insoniyat, ular taqdirining mushtarakligi, insonning istiqboli, fan va texnika yutuqlaridan barcha insoniyat manfaati yo’lida oqilona foydalanish har qanday urushning oldini olish, tabiatni muhofaza etish, ocharchilikning oldini olish, insoniyatni, uning madaniyatini saqlab qolish, jamiyat taraqqiyotini oldindan ko’ra bilish va shu kabi masalalar ham falsafaning dolzarb muammolari hisoblanadi. Falsafa doirasidagi masalalar hayotdan ajralgan mavhum masalalar emas, balki ular inson va uning hayotidan kelib chiqadigan dolzarb, umuminsoniy xususiyatga ega muammolardir. Gegel ta’biri bilan aytganda, falsafa — inson tafakkurida aks etgan davrdir. Falsafa fani vujudga kelgandan boshlab to hozirgi

kungacha ham hayot yuzaga keltirgan turli-tuman masalalar, insonni avvaldan qiziqtirib kelayotgan muammolar doimo uning diqqat markazidadir. Yuqorida aytilgan fikrlardan ko’rinib turibdiki, falsafa fanining predmeti, muammolari doimo o’zgarib, yangilanib turadi. Falsafaning vazifasi xilma-xil bo’lib, uning eng muhim xususiyati — kishilarda olam haqida bir butun dunyoqarashni shakllantirishga qaratilgandir. Shuningdek, falsafa aniq fanlar vakillarini ilmiy bilishning asosiy shakllari, uslublari va tamoyillari bilan qurollantiradi. Falsafa gnoseologik vazifani ham bajaradi, ya’ni tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarni bilishning qonuniyatlarini, bilish jarayonida ob’ekt va sub’ekt dialektikasini atroflicha ochib beradi. Falsafa shaxsning ijtimoiy-siyosiy dunyoqarashini shakllantiradi. Shfu bilan birga u shaxsda jamiyat oldidagi ijtimoiy ma’suliyat hissini uyg’otadi. Ma’naviy qadriyatlarning ajralmas qismini tashkil etuvchi falsafa fani, o’z navbatida madaniyat, qadriyatlarining mohiyati, rivojlanish qonuniyatlari, jamiyat taraqqiyotidagi o’rni, shuningdek, ma’naviy yetuk komil insonlarni tarbiyalashdagi ahamiyatini atroflicha asoslab beradi. Bu uning tarbiyaviy vazifasini yanada kuchaytiradi. 2. Dunyoqarash tushunchasi va uning xususiyatlari Falsafa insonning tafakkur madaniyatini, dunyoqarashini shakllantiruvchi fan. Dunyoqarash esa, kishilarning olam va uning o’zgarishi, rivojlanishi haqidagi ilmiy, falsafiy, siyosiy, huquqiy, axloqiy, estetik, diniy va hokazo qarashlari va tasavvurlari majmuasidan iborat. Demak, dunyoqarash - olam haqidagi yaxlit umumiylashtirilgan bilimlar to’plamidir. Kishilar tevarak atrofdagi narsa va hodisalar to’g’risida qancha ma’lumotlarga, bilimga ega bo’lsa, ularning dunyoqarashi ham shu darajada mukammal va puxta bo’ladi. Dunyoqarashning yana bir muhim tomoni shundan iboratki, u insonni qurshab turgan voqelikni anglash, tushunish bilan bir qatorda uni baholashi hamdir.

Ilmiy bilimlar dunyoqarash tarkibiga qo’shilib baholangach, insonning tevarak-atrofdagi ijtimoiy va tabiiy reallikda bevosita amaliy yo’l tutish maqsadiga xizmat qiladi. Bundan kurinib turibdiki, dunyoqarash insonning dunyodagi o’z o’rni va rolini belgilab beradigan, ongli ravishda to’plangan, izohlangan va baholangan bilimlar majmuidir. Dunyoqarash tarkibiga kishilarning olamni bilish va baholashga oid bo’lgan ishonch va e’tiqodlari, maqsadlari, ideallari, orzu-umidlari, ular faoliyatiga ma’lum yo’nalish beruvchi barcha qadriyatlar ham kiradi. Dunyoqarashning sub’ektini ayrim kishilar, ijtimoiy guruhlar, sinflar, siyosiy partiyalar, jamiyatni harakatlantiruvchi turli ommaviy kuchlar, davlatlar tashkil etadi. Ular o’z manfaatlaridan kelib chiqib, voqelikdagi jarayonlarga turlicha yondashadi, baholaydi va ta’sir ko’rsatadi. Shunday qilib, dunyoqarash kishilarda olam haqida yaxlit umumlashtirilgan bilimlar, g’oyalar turkumini hosil qiladigan, ularni o’z orzu- umidlari, ideallari maqsadidan kelib chiqib baholaydigan va shunga qarab hayotdagi o’z o’rnini, amaliy faoliyat yo’nalishlarini, maqsadlarini aniqlab olishga imkoniyat beradigan ko’p qirrali va sermazmun tushunchadir. Dunyoqarash tushunchasi, «dunyoni his qilish», «dunyoni tushunish» iboralari bilan uzviy bog’liqdir. Bu bejiz emas, albatta. Olamdagi narsa va hodisalar bizning hissiy organlarimiz orqali kishilarda turli-tuman hissiyotlarni, kayfiyatlarni yuzaga keltiradi. Ular bizning tafakkurimiz yordamida mujassamlashtiriladi va nihoyatda ma’lum fikrlar, tasavvurlar, tushunchalar, qarashlar hosil bo’ladi. Demak, dunyoqarash o’z ichiga dunyoni his qilish, dunyoni tushunish jarayonlarida hosil bo’ladigan idrok, kayfiyatlarni ham qamrab oladigan tushunchadir. Dunyoqarashning ikkita darajasi mavjuddir. Uning birinchisini, kishilarning kundalik hayoti amaliy tajribasi hamda kasbiy faoliyati asosida to’plangan bilimlar, tasavvurlar, qarashlar tashkil qilsa, ikkinchisini esa ilm-fan

tufayli to’plangan nazariy bilimlar, g’oyalar yig’indisi tashkil etadi. Ularning ikkalasi bir-biri bilan uzviy bog’langan bo’lib, bir-birini to’ldiradi. Barcha ijtimoiy hodisalar kabi dunyoqarash ham, ijtimoiy shart- sharoitlar, ijtimoiy munosabatlar majmui bilan bevosita bog’liqdir. Turli ijtimoiy tuzumlarga har xil dunyoqarash shakllari mos keladi. Ijtimoiy mulkka asoslangan ibtidoiy jamoa tuzumining oddiy ishlab chiqarish usuli rivojlanmagan mistik, kollektiv dunyoqarashini tug’dirdi, u orqali ibtidoiy odamning o’rab olgan muhitidagi hodisalarni in’ikos etishi va fikrlab olishi amalga oshadi. Frantsuz olimi L.Levi-Bryul, ibtidoiy odamlar tafakkuri o’z asosiga ko’ra mistikdir “ilohiydir”, degan edi. Xususiy mulkning kelib chiqishi va jamiyatdagi manfaatlari turlicha bo’lgan kishilarning katta guruhlarga bo’linishi atrofdagi mavjud narsa va hodisalarni aks ettirish va fikrlab olish ibtidoiy jamiyatdagidek mistik, kollektiv tasavvurlar orqali emas, balki muayyan mafkura shaklida gavdalangan tasavvurlar, dunyoqarashlar orqali amalga oshishiga olib keladi. Olam mohiyati va uning asosida yotgan qonuniyatlarni bilish zaruriyati turli falsafiy dunyoqarashining vujudga kelishiga olib keladi. Ular insonga olamni va uning rivojlanish qonuniyatlarini nazariy va amaliy jihatdan o’zlashtirib olishga xizmat qiladilar. Eski tuzumning yemirilib, mustaqil davlatning vujudga kelishi — o’z navbatida, yangi tasavvurlar, yangi dunyoqarashning shakllanishiga olib keladi. Kurinib turibdiki, u yoki bu dunyoqarashning vujudga kelishi va hukmronlik qilishi ijtimoiy shart-sharoitlar bilan uzviy bog’langan. Dunyoqarash qotib qolgan, hech qachon o’zgarmaydigan o’lik g’oyalar yig’indisi emas. Jamiyatning o’zgarishi bilan bir qatorda u ham doimo rivojlanib, mazmunan o’zgarib turadi. Buni biz o’z jamiyatimiz hayotidan yaqqol ko’rib turibmiz. Mustaqillik tufayli endilikda umuminsoniy va milliy qadriyatlarimizga asoslangan, hozirgi davr talabiga javob beradigan yangi mafkura yaratilmoqda va uning asosida kishilarda yangicha tafakkur, dunyoqarash shakllanib

rivojlanmokda. Dunyoqarashning doimo o’zgarib rivojlanib turishi esa uning tarixiy turlarining almashuvda yaqqol namoyon bo’ladi. 3. Mifologik dunyoqarash Mifologik dunyoqarash (yunoncha-mifos-naql, rivoyat-tushuncha, ta’limot) - ijtimoiy taraqqiyotning eng boshlang’ich davriga xos bo’lgan xalq og’zaki ijodi - naql va afsonalarda gavdalantirilgan ijtimoiy ongning asosiy shaklidir. Mifologik dunyoqarash ilm-fan taraqqiy etmagan vaziyatda keng tarqalgan ijtimoiy ongning shakli bo’lib, uning kelib chiqish sababining asosini insonning o’zini qurshab turgan olamdan ajralib qarashga ojizligi tashkil etadi. Shuning uchun ham mifologik dunyoqarashda jamiyat bilan tabiat, jonli bilan jonsiz narsalar bir xil tarzda ifodalanadi. Rivoyat, afsonalar tashqi olamni izohlashga qaratilgan bo’lib, unda dunyo qanday paydo bo’ldi, uning asosini nima tashkil qiladi, narsa va hodisalarning birbiri bilan aloqadorligi va bir-biriga aylanishi haqida so’z yuritiladi. Buni biz bushmenlarning oyni paydo bo’lishi haqidagi mifologiyasidan yaqqol ko’rishimiz mumkin. Rivoyat qilishlaricha, “yomg’irdan keyin sehrgar gulxan yoqib, oyog’idagi namlangan sandalni quritishga qo’yadi. Ko’p o’tmasdan qarasa, bitta sandali batamom kuyib kulga aylanib qolibdi, ikkinchisining esa yarmi kuyib bitibdi. Sehrgar zarda bilan yarim kuygan sandalini osmonga uloqtirib yuboradi. U esa, fazoga parvoz etib osmonda oy bo’lib osilib qolgan emish”. Qadimgi Misr mifologiyasida Ra, Shu, Geb, Osiris nomli xudolar nur, havo, yer, suvni ifodalaydi. Marhumning qabriga bitilgan yodgorlikda shunday so’zlarni o’qiymiz “Ra senga nur beradi. Shu senga havo beradi. Geb senga yashashing uchun zarur bo’lgan har xil mahsulotlarni beradi. Osiris senga hayot kechirishing uchun Nilni baxshida etadi”. Miflarda inson va tabiat masalalari katta o’rin tutadi. Ularga ko’ra, inson tabiat bilan munosabatda bo’lar ekan, u ayni paytda tabiatni sevadi ham,

undan qo’rqadi ham, tabiatni sevishning boisi shundaki, inson tabiat beshigidan chiqqan, undan qo’rqishning sababi, inson tabiat sirlarini bilib olishga ojizdir. Mifologik dunyoqarashda qarama-qarshiliklarning birligi va kurashi, boshqa sivilizatsiyalar va ularda hayotning mavjudligi haqida fikr yuritiladi. Qadimgi Xitoydagi mifologik afsonalarga muvofiq dunyo taraqqiyoti ikkita kosmik qaramaqarshiliklarning In va Yan kurashlari bilan belgilanadi. In qorong’ulik, sovuqlik, namlik, o’lim manbai, Yan esa yorug’lik, issiqlik, olov manbai. In ayollik, Yan erkaklik ramzi. Ularning bir-biri bilan birlashishi tufayli koinot vujudga kelgan. In va Yanning uyg’unligi koinot, davlat, oiladagi jismoniy va ruhiy muvozanatni tashkil etadi. Bularning hammasi mifologik dunyoqarashda falsafiy fikrlarning mavjudligi, boshqacha qilib aytganda, mifologik dunyoqarash falsafiy dunyoqarashning dastlabki shakli ekanligidan dalolat beradi. Arastuning fikricha, kimki afsonalarni sevsa, u muayyan darajada faylasufdir, chunki afsonalar xayoliy fikrlash asosida tashkil topadi. Mifologik dunyoqarashning dastlabki ko’rinishlarida narsa va ularning joni, ruhi, bir-biridan ajralmagan yaxlit holda aks ettirilsa, keyinchalik ular bir- biridan ajratilib, alohida tasvirlanadigan bo’ladi. Kishilarning olam haqidagi tasavvurlarining tobora kengayib borishi voqeliqdagi narsa va hodisalar shuningdek, ularning obrazlari (xudolari) barcha insonga xos bo’lgan hissiyot, kayfiyatlar bilan bir qatorda aql-idrok va boshqa insoniy fazilatlarga mansub deb tasvirlanish odatga aylanib qoladi. Mifologik dunyoqarashning xususiyati shuki, unda fazo, tabiat va jamiyatdagi barcha jonli va jonsiz narsalar va hodisalar biri ikkinchisiga ishtirokchi sifatida idrok etiladi. Buning natijasida tabiat kuchlari jonlantiriladi, ularga insondagi xususiyatlar tarqatiladi. Shuning uchun ham u xayolga keng maydon ochib beradi va bu maydonda mifologik tarzda fikr qiluvchi kishi har qanday o’zgarishlar va jasoratlar ko’rsatishi mumkin bo’ladi.

Mifologik dunyoqarashda tabiat va jamiyatning, olam va odamning, bir butun borliqning umumiy birligi, ichki va tashqi aloqadorligi, inson ichki dunyosining manzarasi o’zining dastlabki ifodasini topadi. Mifologik dunyoqarashda badiiy dunyoqarashning kurtaklarini ko’rishimiz mumkin, chunki, undagi voqealar badiiy obrazlar yordamida tasvirlangan. Har bir xalqda o’zining o’tmishiga, boy tarixiga, an’analariga, madaniyatiga xos rivoyat va afsonalar mavjud. Ularda shu xalqlarning dastlabki dunyoqarashlari, ma’naviy dunyosi o’z aksini topgan. Bunga misol sifatida yunon afsonalari “Iliada”, “Odisseya”, hindlarning “Ramayana”, karelo-finlarning “Kalevala”, Eron va O’rta Osiyo xalqlarning “Avesto” kabilarini ko’rsatib o’tishimiz joizdir. Mazkur afsonalarda dunyoning kelib chiqishi, uning taraqqiy etish qonuniyatlari, fazo, tabiat, jamiyatdagi narsa va hodisalarning uyg’unligi, bir-biri bilan bog’liqligi, ularning abadiyligi haqida so’z yuritiladi. Ularda olamning kelib chiqishi tajribiy yo’l bilan noma’lum kuch tufayli yaratilgan degan g’oya olg’a suriladi. Ayrim afsonalarda dunyoning o’tkinchi, u muayyan vaqtda yo’q bo’lib ketishi va qaytadan tiklanishi bayon etiladi. Shuningdek, barcha xalqlarning mifologiyasida jamiyat, inson, ularning kelib chiqishi, qiyinchiliklar haqida hikoya qilinadi. Afsonalarda yana bir asosiy mavzusi insonning ma’naviy yutuqlari, jasoratiga bag’ishlangan bo’lib, olov-otashni qo’lga kiritishi, hunarmandchilik, dehqonchilik ishlari tasvirlanadi. Odatda, afsonalarda o’tmish bilan hozirning hamda kelajakning bog’lanishi haqida, ular o’rtasidagi uzviy aloqa qayd qilingan bo’ladi. Afsonalarda ifodalangan voqealar kishilar tomonidan aniq voqea tarzida qabul qilingan, chunki ibtidoiy jamoa kishilarining tushunchalariga ko’ra, ulardan oldingi avlodlar tomonidan dunyoni his qilish va bilish jarayonida to’plangan tajribalar, ma’lumotlar mujassamlashtirilgan. Ularga shubha bilan qaramasdan mutlaq haqiqat sifatida qabul qilish uqtirilgan.

Mifologik dunyoqarashning yana bir xususiyati shundan iboratki, undagi voqealar, turli hodisalar, afsonaviy xudolar, qaxramonlar obrazlari jozibali va jonli turda kishilarning hissiy a’zolari va tasavvurlariga qattiq ta’sir ko’rsatadigan shaklda berilgan. Yunon mifalogiyasidagi xudolarning xudosi Zevs, barcha dengiz, daryolarning xudosi Poseydon, uning o’g’li Antey, hosildorlik va dehqonchilik xudosi Demetra, muhabbat va go’zallik xudosi Afrodita, donishmandlik, ilm-fan, san’atning xudosi Minerva va boshqalarning obrazlari shular jumlasidandir. Afsonalarda kishilarning voqelikka bo’lgan qarashlaridan tashqari ularning turli xattiharakatlari, raqsi, urf-odat, an’analari ham tasvirlangan. Ma’lumki, urf-odat, udumlar, afsonalar bilan bir qatorda kishilik jamiyatining ma’naviy qadriyatlari tarkibiy qismini tashkil etadi. Dastlabki vaqtlarda afsonalar diniy an’analar, udumlar bilan uzviy bog’liq bo’lib diniy dunyoqarashni rivojlantirishga asos solgan. Keyinchalik mifologik dunyoqarashlarda kishilarning falsafiy, siyosi, huquqiy, badiiy va boshqa qarashlar kurtaklari ildiz otadi va rivojlanadi. Bu esa mifologik, diniy, falsafiy, siyosiy, badiiy qarashlarning o’zaro tutashib ketganligidan dalolat beradi. Ayniqsa, badiiy obrazlarda mifologik qarashlar ko’proq o’z aksini topgan. Shuning uchun ham og’zaki ijodning mahsuli bo’lgan o’rta asr xalqlarining “Alpomish”, “Manas”, “Go’ro’g’li” kabi eposlarda badiiy obrazlar afsonaviy obrazlar bilan tutashib ketgan. Mifologik dunyoqarashning ko’rinishlari hozirgi davrda ham turli badiiy asarlarda uchrab turadi. Afsonalar bu xalqlarning dastlabki ma’naviy madaniyatining shakli bo’lib, ularda dastlabki bilimlarning kurtaklari, falsafiy, diniy, siyosiy, badiiy qarashlar o’z aksini topgan. Afsonalar ijtimoiy ongning yaxlit va umumiy shakli sifatida namoyon bo’lgan. Unda xalqlarning o’z davriga mos keladigan dunyoni his qilishi, bilishi, qarashlari mujassamlangan. Miflarda barcha xalqlarning madaniy boyligi, tafakkuri, donoligi, hayotiy tajribalari o’z aksini topgan.

Mifologik dunyoqarashda diniy dunyoqarashning ham ko’rinishlari mavjud. Buni shundan ko’rishimiz mumkinki, mifologiya ham, diniy ta’limotlar ham, dunyoning yaratilishini afsonaviy xudolar bilan bog’lab ko’rsatadi, lekin ularning o’rtasida farq ham mavjud. Mifologiyada narsa va uning obrazi, moddiylik va ma’naviylik bir-biridan ajralmagan yaxlit holatda tavsiflansa, diniy dunyoqarash bularnibir-biridan ajratibtavsiflaydi. Din yagona dunyoni tabiiy va g’ayri-tabiiy turlarga ajratib qarasa, mifologiyada haqiqiy va g’ayri-tabiiy olam bir-biri bilan qo’shilib ketgan. 4. Diniy dunyoqarash Diniy dunyoqarash mifologiya (afsona) negizida shakllangan va rivojlangan, voqelikning kelib chiqishi, rivojlanishi, istiqbolini xayoliy obrazlar, tasavvurlar va tushunchalarda aks ettiruvchi dunyoqarashdir. Diniy dunyoqarashning o’ziga xos xususiyati shundaki, u tabiiy va ijtimoiy hodisalar mohiyatini xudoning qudrati bilan tushuntiradi. U hamma narsada va har qaerda ilohiy kuchlarning ta’siri, mo’’jizaviy kuchi bor deb uqtiradi. Diniy dunyoqarashning mohiyati dindorlar uchun muqaddas bo’lib hisoblangan adabiyotlarda o’z aksini topgan. Diniy dunyoqarashning shakllanishi tadrijiy va jiddiy jarayon bo’lib, u o’z ichiga fetishizm, sehrgarlik, totemizm, animizm kabilarni qamrab oladi. Jamiyat taraqqiyotida politeizm (ko’pxudolik) va monoteizm (yakkaxudolik) dinlari paydo bo’ladi: buddizm (er.avv.VI—V asrlarda Hindistonda); xristianlik (er. I asrida Rim imperiyasida), islom (er. VII asrida G’arbiy Arabistonda) kelib chiqadi. Diniy dunyoqarashning asosini diniy e’tiqod tashkil qiladi. Diniy e’tiqod bu ilohiy mavjudotlarga sig’inishdir. Diniy e’tiqod dinga ishonuvchi kishilar ruhiyatining tarkibiy qismi sifatida intellektual, hissiy va iroda tomonlarini o’z ichiga qamrab olgan murakkab hodisalar. Diniy e’tiqodning ma’naviy ko’rinishi bu - dinga ishonuvchi kishilar ongida mavjud bo’lgan diniy tasavvurlar,

obrazlardan tashkil topadi va ular dinga ishonuvchi kishilar tomonidan hayotiy zarur narsa sifatida qabul qilinadi. Diniy e’tiqodda hissiyot tushunchalari katta rol o’ynaydi. Kishining turli hissiyotlari (emotsiyasi) qo’rqish, muhabbat, zavqlanish, ehtiros, quvonch, umid va hokazolar diniy tasavvurlar bilan qo’shilib ketib, tegishli yo’nalish, ma’no, mazmun kasb etishi mumkin, ana shunday hollarda ular “xudoga muhabbat”, “gunohkorlik, itoatkorlik”, “bandalik tuyg’usi”, “xudo bilan muloqotda bo’lish quvonchi”, “narigi dunyodagi ajrga umid” va hokazolar kechinmalariga aylanadi. Hissiyot tushunchasini ilohiyotchilar inson ongining oliy darajadagi ko’rinishi, oliy axloqiy qadriyat, bilishning ishonchli shakli deb uqtiradi. Diniy dunyoqarashning asosiy yo’nalishlarini ifodalovchi diniy aqidalar dindorlar uchun majburiy hisoblangan, muhokama yuritmasdan ishonish lozim bo’lgan diniy e’tiqod talablarida o’z aksini topgan. Islom dinining aqidalariga muvofiq, sunniylikda shakllangan va diniy an’analarda e’tirof etiladigan aqidalar yoki imon talablari ettita: Ollohning yagonaligiga, farishtalarga, muqaddas kitoblarga, payg’ambarlarga, oxiratga, taqdirning ilohiyligiga va inson o’lgandan keyin qayta tirilishiga ishonish. Shia yo’nalishidagi musulmonlar 5 ta aqidaga: yakka xudo, payg’ambarlik, taqdir, oxirat va imomatga ishonadilar. Har bir dinning, shu jumladan xristian dinining ham o’ziga xos aqidalari mavjuddir. Aqida qaysi dinda, qanday ko’rinishda bo’lmasin, olam hodisalarini mutlaq ilohiy kuch irodasi va ixtiyori bilan bog’lab ko’rsatadi. Diniy dunyoqarashning yana bir tarkibiy qismini diniy sig’inish tashkil etadi. Sig’inish bu odamlarning kundalik hayotda ular ustidan hukmronlik qiluvchi diniy obrazlar shaklidagi ilohiy kuchlarga toat-ibodat qilishidir. Sig’inish kishilar tomonidan yakka jamoa bo’lib bajariladigan ramziy xatti-harakatlarda namoyon bo’ladi. Qurbonlik qilish, xudoyi qilish, Qur’on o’qitish, diniy bayramlarni nishonlash kabilar islom dinida keng tarqalgan marosimlardir. Sig’inish tufayli kishilarning diniy ehtiyojlari qondiriladi.

Diniy e’tiqod diniy ongning umumiy belgisi, mezoni bo’lib, u diniy g’oyalar, tasavvurlar, tushunchalar, afsonalarni haqiqiy deb hisoblash hamda ilohiy kuchning mavjudligiga ishonishni o’z ichiga oladi. Diniy dunyoqarashning shakllanishi va rivojlanishida diniy dasturlarning ishlab chiqilishi, shuningdek turlicha diniy bayramlar, marosimlarning o’tkazilishi katta ahamiyat kasb etadi. Din o’zining tantanali bayramlari, har turli marosimlari bilan kishilar ko’nglida kayfiyat, xursandchilik, xushfe’llik, rahmshafqat, sabr-toqat, qanoatlilik, hamkorlik, vijdon, burch, poklik, odamiylik va shu kabi insoniy fazilatlarni shakllantiradi, ma’naviy kamol toptiradi. Diniy dunyoqarashning tarkibiy qismida “Muqaddas joylar”ni ziyorat qilish katta o’rin tutadi. Masalan, islom dinida Makka, Madinaga borib u yerdagi “Muqaddas joylar”ni ziyorat qilib, turli diniy urf-odat va marosimlarni bajarish hamda qurbonlik qilish, barcha musulmonlarga farzdir. Shuningdek, islom dinida payg’ambarlar va ularning sahobalari, diniy ulamolar, so’fiylik, shayxlar kabi muqaddas zotlarni, ularning mozorlari, qadamjolarini ziyorat qilish ham keng tarqalgan. O’rta Osiyo hududida bunday joylar ko’p. Samarqanddagi Shohizinda, Go’ri Amir, Ismoil Buxoriy, Buxorodagi Qiz bibi, Xoja Bahouddin, Toshkent viloyatidagi Zangi ota, Turkistondagi Ahmad Yassaviy, Sayramdagi (Shimkent viloyati) Ibrohim ota, Qorasoch bibi maqbaralari shular jumlasidandir. Bunday muqaddas joylar, qadamjolar, maqbaralar xristian, buddizm va boshqa dinlarda ham mavjud. Ular hanuzgacha kishilar ongiga o’z ta’sirini ko’rsatib, diniy dunyoqarashning, diniy e’tiqodning taraqqiy etishiga sabab bo’lib kelmoqda. Diniy dunyoqarashning yana bir afzallik tomoni shundaki, unda har bir inson tomonidan amal qilinishi lozim bo’lgan axloqiy me’yor va ko’rsatmalar ishlab chiqilgan. Ularning aksariyati hanuzgacha o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q, chunki islom va shariat talablari mavjud shaxsiy hayotdagi va umuminsoniy eng zarur va go’zal fazilatlarni o’zida aks ettirgan.

Diniy dunyoqarashning xalq ongiga singib, uning qalbida chuqur ildiz otib ketishining boisi shundan iboratki, ular oddiy kishilarning ruhiyatiga moslashtirilib, ularning hissiyoti, tafakkuriga katta ta’sir etadigan va ko’p vaqtgacha esda saqlanib qoladigan yorqin obrazlar, afsona va rivoyatlar shaklida izhor qilinishidadir. Islom ta’limotidagi har bir afsona va rivoyatlarda katta hikmat, falsafiy fikr, ma’no mavjuddir. Shuning uchun ham ular barhayot bo’lib, avloddan-avlodga o’tib ketavergan va bizning davrimizgacha yetib kelgan. Bunday katta ma’naviy boylikka biz albatta zo’r ehtiyotkorlik bilan qarashimiz kerak. Din kishilarning ongiga o’z ta’sirini o’tkazish bilan bir qatorda jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayotida ham doimo katta rol o’ynab kelgan. Hozirgi davrda, ham u katta siyosiy kuchni tashkil qiladi. Dinlarning orasida keng tarqalgan islom dinidir. Hozirgi kunda 30 dan ziyod Osiyo va Afrika mamlakatlarida islom davlat dini sifatida rasmiy ravishda qabul qilingan bo’lsa, yana qariyb 30 mamlakatning siyosiy hayotida u muhim rol o’ynamoqda. Ularning ichida Turkiya, Misr, Afg’oniston, Eron, Iroq, Suriya, Saudiya Arabistoni, Jazoir va boshqa mamlakatlarni alohida tilga olish joiz. Xristianlik va boshqa dinlar ham turli mamlakatlarning ijtimoiy-siyosiy hayotida muhim rol o’ynamoqda. Bugungi kunda dinning fanga, uning yutuqlariga bo’lgan munosabati haqida ham yangicha fikr hosil bo’lmoqda. O’tmishda biz din bilan fan bir-biriga zid bo’lgan, bir-birini tubdan istisno qiluvchi ijtimoiy ongning shakli, insoniyat madaniyatining tarixi din bilan fan o’rtasidagi kurashdan iborat deb kelgan edik. Ammo hayot shuni qo’rsatadiki, fanning din bilan o’zaro munosabati hamma vaqtda bir xil va bir tekis bo’lgan emas. “Uyg’onish davri”da yashagan G’arbiy Yevropa olimlari, jumladan Jordano Bruno, Galileo Galiley, Kopernik, XVIII asr frantsuz olimlari Pol Golbax, Klod Gelvetsiy, Deni Didro va boshqalar xristian diniga ochiq oydin qarshi chiqib, uning ta’limotini inkor etgan bo’lsalar, O’rta Osiyo mutafakkirlari

fan bilan islom ta’limotini bir-biriga qarama-qarshi qo’ymasdan ikkalasidan ham bahramand bo’lib kelganlar. Forobiy, Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sinolar dunyoni yaratgan Ollohni e’tirof qilsa, Mirzo Ulug’bek o’zining “To’rt ulus tarixi” asarida dunyoni Tangri Taolo bino qilgan, odamni ham u yaratgan degan fikrni olg’a surgan 2 . Hozirgi vaqtda ham G’arbiy Yevropa mamlakatlarida diniy e’tiqod bilan fanni muvofiqlashtirib rivojlantirishga da’vat etib kelayotgan olimlar bor. Masalan, katolik cherkovining rasmiy falsafasi deb e’tirof etilgan neotomizm ta’limotining namoyondalari Mariten, Jelson (Frantsiya), Vetter (Avstraliya), de Remekr (Belgiya) va boshqalar diniy e’tiqod va fan haqiqatga erishishning ikki manbai, shuning uchun ular bir-birini istisno etmaydi, aksincha to’ldiradi degan g’oyani ilgari surib kelmoqdalar. Ularning fikricha, diniy e’tiqod va bilim o’rtasida to’la uyg’unlik mavjud. Neotomistlar bilim bo’lmagan joydagina e’tiqod kerak deb tan oladi, ularni ko’rko’rona irratsional e’tiqod qoniqtirmaydi. Din va diniy dunyoqarash xususida so’z borganda shuni aytish kerakki, o’tmishda biz dinga bir tomonlama yondashib, uning inson manfaati sohasida, kishilarning axloqiy munosabatlarini takomillashtirishdagi ijodiy rolini to’g’ri tushunmay keldik. Dinga qarshi kurashish niqobi ostida xalqimiz asrlar mobaynida amal qilib kelgan marosim va urf-odatlar ta’qiklandi, qanchadan-qancha masjid va madrasalar asossiz ravishda buzib tashlandi. Necha minglab jildlarni tashkil etadigan nodir kitoblar shaxsga sig’inish va qatag’on avj olgan yillarda kuydirib tashlandi. Hozirgi paytda o’tmishda ro’y bergan haddan oshishlar tuzatilmoqda, ijtimoiy adolat tiklanmoqda. O’zbekiston fuqarolarining vijdon erkinligini kafolatlash va amalda ro’yobga chiqarish maqsadida mamlakatimizda diniy maskanlar ochilib, ularda diniy bilimlarni o’zlashtirish imkoniyati yaratildi. Yopib qo’yilgan masjidlar ochildi, ko’plab yangi masjidlar qurilmoqda, diniy adabiyotlarni nashr etish ijobiy hal etildi. 2 Mirzo Ulug’bek. To’rt ulus tarixi. -T., 1994. -15-22 betlar.

Ma’lumki, mamlakatimizda o’n oltita diniy konfessiya erkin faoliyat ko’rsatmoqda. Diniy arboblar odamlarni tinchlikni saqlashga, urushning oldini olishga insoniyat va uning tili, qadimiy tarixi va madaniyatini, madaniy merosi va ijobiy urf-odat va an’analarini avaylab-asrashga va qadrlashga, ekologik va demografik muammolarni ijobiy hal etishga da’vat etmoqdalar. Yoshlarda sharqona axloq-odob madaniyatini tarbiyalashda islom dini alohida o’rin tutadi. «Biz, - deydi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Sh.M., - butun jahon jamoatchiligiga islom dinining asl insonparvarlik mohiyatini yetkazishni eng muhim vazifa, deb hisoblaymiz. Biz muqaddas dinimizni azaliy qadriyatlarimiz mujassamining ifodasi sifatida behad qadrlaymiz. Biz muqaddas dinimizni zo‘ravonlik va qon to‘kish bilan bir qatorga qo‘yadiganlarni qat’iy qoralaymiz va ular bilan hech qachon murosa qila olmaymiz. Islom dini bizni ezgulik va tinchlikka, asl insoniy fazilatlarni asrab-avaylashga da’vat etadi» 3 . Asrlar davomida din odamlarni eng ulug’ maqsadlar yo’lida birlashtirishga, hamjihat bo’lishga undagan. U har doim kishilarni o’z-o’zini idora etishga, yaxshi xislatlarini ko’paytirib, yomonlaridan xalos bo’lishga chorlagan, har bir alohida insonga, oila, jamoa, mintaqa, umumxalqqa rahnamo bo’lgan, uni og’ir-og’ir sinovlarga bardosh berishga, yorug’ kunlarga intilib yashashga da’vat qilgan, ishontirgan. “Demak, din xalq ma’naviyatining, ma’rifatining yuksalishiga katta hissa qo’shib kelgan ekan, bugungi davlatchiligimiz haqida so’z yuritganda, rejalar tuzganda dinni, eng avvalo, ham milliy, ham umuminsoniy qadriyat sifatida e’tiborda tushunishimiz lozim” 4 . Islom madaniyati jahon madaniyatining ajralmas bir tarkibiy qismidir. Uni o’rganishga va oqilona, tanqidiy, ilmiy, ijodiy foydalanishga arziydigan juda ko’p ijobiy tomonlari bor. 3 Mirziyoyev Sh. BMT Bosh Assambleyasining 72-sessiyasidagi nutq // “Xalg so’zi” 2017 yil 20 sentyabr . 4 Karimov I.A. O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. T.:“O’zbekiston”, 1995. -55-bet.

O’zbekiston Konstitutsiyasining 31-moddasida belgilanganidek, respublikamizda “hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo’l qo’yilmaydi” 5 . Din iymon, e’tiqod erkinligini unutmagan holda, diniy qadriyatlarni hurmat qilgan holda, fuqarolarni, ayniqsa yosh avlodni zamonaviy, dunyoviy fanlar asosida tarbiyalash mutlaqo zamon talabi ekanligini unutmaslik kerak. O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek, - “Inson ma’naviy olami, xalqlar madaniyatini belgilaydigan manbalarni asrab-avaylash va boyitish bugungi kunda har qachongidan ham muhidir. Azaliy qadriyatlarimiz va axloqiy fazilatlarni o’zida mujassam etgan muqaddas dinimizni asrash va qadrlash har birimizning sharafli burchimizdir. Islom – haqiqatni anglash demakdir, u odamzotni ezgu amallarni bajarishga undaydi, har birimizni yaxshilik va tinchlikka chorlaydi, haqiqiy inson bo’lishni o’rgatadi” 6 . 5. Falsafiy dunyoqarash Diniy dunyoqarash falsafiy dunyoqarash bilan chambarchas bog’liqdir. Chunki, tabiat, jamiyat, dunyoni bilish, insoniyat istiqboli kabi masalalar dinning ham, falsafaning ham diqqat markazida turgan muammolar bo’lib hisoblanadi. Lekin bularning o’rtasida farq ham mavjud. Agar diniy dunyoqarash o’zining asosiy e’tiborini inson e’tiqodiga, insoniy tashvishlarga, inson va uning umidlariga qaratsa, falsafiy dunyoqarash esa dunyoni aql va bilim asosida tushuntiruvchi ma’naviy tomonlariga ko’proq e’tibor beradi. Bundan, falsafiy dunyoqarash mavhum qoidalardan iborat degan xulosa kelib chiqmaydi, albatta. Falsafiy dunyoqarash hayotiy muammolar bilan bevosita bog’liq bo’lgan, fan va texnika 5 O’zbekiston Respubikasi Konstitutsiyasi.-T.:“O’zbekiston”, 2018. -13-bet 6 Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. 1-Jild. - T.: “O’zbekiston”, 2017.-29-30-betlar.

yutuqlariga asoslangan bilimlar turkumidan iborat. Bunday dunyoqarash o’zining mazmuni, mohiyatiga ko’ra aslida ilmiy-falsafiy dunyoqarashdir. Mifologik va diniy dunyoqarashlardan farqli ravishda, falsafiy dunyoqarash tabiiy qonuniyatlarni ilmiy asosda tushuntirib beradi. Falsafiy dunyoqarashga muvofiq butun organik va noorganik dunyo doimo o’sish, o’zgarish va rivojlanishdadir. Falsafiy dunyoqarash asosida kishilar mavjud olamdagi hamma narsa va hodisalar, jarayonlar o’zidan boshqa narsalar bilan ichki, zaruriy, muhim va asosiy aloqadorlikda, ta’sir va aks ta’sirida ekanligini chuqur anglab oladilar. Falsafiy fikrlash mavjud dunyoning narsa va hodisalarini faqat o’zaro aloqada va bir-birini taqozo qilishdagina emas, balki doimo harakatda, o’zgarishda va rivojlanishda deb qarashni ham talab qiladi. Dunyoni inson ongida bir yaxlit, uzviy aloqadorlik va rivojlanish tarzida in’ikos etish falsafiy dunyoqarashning asosiy xususiyatlaridan birini tashkil etadi. Falsafiy dunyoqarash narsa va hodisalarni inson ongida yaxlit aks ettirish bilan bir qatorda, u kishilarning tafakkurlash madaniyatini, ichki ma’naviy dunyosini shakllantiradi va boyitadi. Shuningdek, falsafiy dunyoqarash kishilarga xos bo’lgan rostgo’ylik, poklik, insonparvarlik va boshqa olijanob fazilatlarni, axloqiy me’yorlar, qadriyatlarni mujassamlashtiradi. Falsafiy dunyoqarash asosida kishilar jamiyatining tabiat bilan uzviy birligi, inson va insoniyat taqdirlarining mushtarakligi, turli-tuman xalqlar madaniyatining xilma-xilligi va birligi haqida ishonch hosil qiladi. O’rta Osiyo mutafakkirlarining fikricha, barcha insonlarga xos bo’lgan olijanob fazilatlar eng avvalo faylasuflarda o’z aksini topmog’i lozim. Forobiyning fikricha, “faylasufning xulq-atvori, axloqi ham o’z kasbiga loyiq bo’lishi kerak. Shuningdek, o’z xalqining ra’yini va o’z xalqida bo’lgan eng yaxshi urf-odatlarni qattiq tutgan bo’lishi kerak.

Faylasuf bo’lmoqchi bo’lgan odam o’z axloqi va xislatlari bilan aytilgan bu shartlarga javob bera olsa, shundan keyin u falsafa bilimini o’rganishga va uni boshqarishga kirishishi mumkin. Falsafa tomonidan insonlarda hosil qilinadigan barcha axloqiy fazilatlar ularning o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan intilishlarining ilmiy asosini tashkil etishi lozim. Inson o’z oldiga qo’ygan maqsadlarini, eng avvalo, axloqiy me’yorlaridan kelib chiqib baholashi kerak. Yirik nemis faylasufi I. Kant ta’kidlaganidek, insonning o’z faoliyatida axloqiy qadriyatlarni asosiy mezon qilib olishi, falsafaning qimmatini yanada oshiradi. Falsafiy dunyoqarash o’zining xilma-xilligi bilan ifodalanadi. Har bir davrda va turli mamlakatlarda u yoki bu muammo falsafaning markazida turadi. Falsafa o’z mavzusining xilma-xilligi bilan turli falsafiy g’oyalarning rivojlanishiga sabab bo’lmoqda. Bu o’z navbatida, olam haqida rang-barang manzaralarni yaratishga olib kelmoqda. Dunyoni ilmiy-bilish va ilmiy boshqarishda falsafa fanining roli tobora oshib bormoqda. Hozirgi zamon ilmiy-texnika inqilobi natijasida fan mavjud olamning eng murakkab sohalariga tobora chuqur kirib bormoqda. Shuning uchun ham xususiy fan vakillari oldida falsafiy dunyoqarashni ijodiy egallash vazifasi ko’ndalang bo’lib turibdi. Falsafiy dunyoqarashni mukammal egallab olish ijtimoiy fanlar uchun ham muhim ahamiyatga ega. Tabiat taraqqiyot qonunlari inson ongida to’g’ri aks etishi favqulodda murakkab va qiyin jarayon bo’lib, ijtimoiy hodisalarning unda aks etishi esa undan ham qiyindir. Ijtimoiy hayotdagi murakkab hodisalarni chalkashtirib yubormaslik uchun ijtimoiy fan vakillari falsafiy dunyoqarash bilan qurollanishlari lozim. Har bir olim o’z sohasidagi to’g’ri yo’ldan bormog’i, ilmiy tadqiqotning o’ziga xos yo’li va metodlarini belgilamog’i uchun uning o’z falsafiy dunyoqarashi bo’lishi kerak. Chunki falsafa taraqqiyotining eng umumiy qonunlari haqidagi fan

bo’libgina qolmasdan, balki tafakkur taraqqiyoti haqidagi, insonni qurshab turgan bu dunyoni bilish qonunlari haqidagi fan hamdir. Falsafiy dunyoqarash faqat nazariy bilish jihatidangina emas, balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga egadir. Dunyoqarash amaliyot uchun qo’llanmadir. Falsafiy dunyoqarash tabiat va ijtimoiy hayot hodisalarini tushunish uchun yordam beradi. Kishining amaliy faoliyatida tutgan yo’li, uning dunyoqarashi qanday ekanligiga bog’liq. Dunyoqarash kishilarning amaliy faoliyat yo’nalishini belgilab beradigan qudratli ma’naviy kuchdir. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda jamiyat a’zolari, birinchi navbatda yoshlar qalbini egallash, uning dunyoqarashiga muayyan maqsadlarni ko’zlab tasir etish avj olib bormoqda. Insoniyat yangi asr bo’sag’asida turgan bugungi kunda turli xil eski va yangi mafkuralarning o’zaro kurashi har qachongidan ham ko’ra shiddatli tus olmoqda. Rang-barang, ba’zan bir-biriga mutlaqo zid dunyoqarashlar, siyosiy, milliy, diniy oqimlar, mazhab va sektalar o’rtasidagi fikr talashuvlari goho bahs- munozara doirasidan chiqib qonli to’qnashuvlar, ommaviy qirg’inlarga sabab bo’lmoqda, odamlar boshiga behisob qayg’u-kulfatlar solmoqda 7 . Ana shunday vaziyatda aholini, birinchi navbatda yosh avlodni kamol toptirish, ularning dunyoqarashini rivojlantirish, qalbida milliy g’oya, milliy mafkura, o’z Vataniga mehr-sadoqat tuyg’usini uyg’otish, o’zligini anglash, milliy va umumbashariy qadriyatlar asosida tarbiyalash katta ahamiyat kasb etadi. “ Bizni ,- deydi Sh.M. Mirziyoyev , - hamisha o‘ylantirib keladigan yana bir muhim masala – bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini ham 7 Qarang: Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. 7-Jild.- T.:“O’zbekiston”,1999.-85-bet.

unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimo aks-sado berib, o‘zligiga sodiq qolishga undab tursin ” 8 . Shunday ekan, biz farzandlarimizning barkamol ruhiy dunyosini, zamonaviy dunyoqarashi, ma’naviy kamoloti uchun doimo qayg’urishimiz, kurashmog’imiz zarur. Inson o’z amaliy faoliyati va ilmiy bilish jarayonida falsafa fanining rangbarangligini, barcha tomon va xususiyatlarini hisobga olishi, ularni aniqlashi va anglashi lozim. Tabiat va ijtimoiy fanlarning eng keyingi yutuqlari mavjud, olamdagi o’zaro aloqalar, ular asosida yotuvchi qonunlar va juda murakkab va ko’p qirrali ekanligi, shuningdek, bu jarayonlar to’g’risidagi bilimlarimiz nisbiy o’zgaruvchan ekanligidan dalolat bermoqda. Moddiy olamdagi bu umumiy aloqa va qonuniyatlarning murakkab shakllari falsafaning qoidalarida mumkin qadar to’la va chuqurroq aks etishini hisobga olish lozim. Bu ilmiy bilishning yagona, to’g’ri va zaruriy shartidir. Falsafiy dunyoqarash qotib qolgan aqida emas, balki doimiy ravishda o’zgarib, boyib va takomillashib boradigan dunyoqarashdir. Tabiatda, jamiyatda bo’ladigan o’zgarishlar tufayli, birinchi navbatda, tabiiy, texnik va ijtimoiy fanlardagi kashfiyotlar, ijtimoiy hayotda to’xtovsiz ravishda ro’y berib turadigan muhim o’zgarishlar natijasida kishilarning mavjud olam haqidagi ilmiy bilim va tasavvurlar, xususan falsafiy dunyoqarashlari oldingiga nisbatan ancha rivojlanadi, boyiydi va chuqurlashadi. Hozirgi zamon ilmiy-texnika inqilobi tufayli inson bilimlari doirasining behad kengayib, mazmuni chuqurlashib va murakkablashib borayotganligi bunga yaqqol misoldir. Falsafiy dunyoqarashning to’g’ri va ilmiyligini insoniyatning butun amaliy tajribasi, moddiy, ijtimoiy-siyosiy faoliyati ochiq-oydin ko’rsatib va isbotlab turibdi. 6. Falsafa va boshqa fanlar 8 Mirziyoyev Sh.M. Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimizning sofligini asrash – davr talabi" mavzusida anjumandagi nutqi// “Xalq so’zi”, 2017 15 iyun.

Falsafani o’rganish chog’ida asosiy e’tiborni ikki narsaga qaratish lozim. Birinchidan, falsafa — bu eng avvalo fan. Barcha boshqa fanlar singari u ham o’zining predmetiga ega bo’lib, doimo rivojlanishdadir. Ikkinchidan, falsafa, ayni paytda mafkura hamdir, u mafkuraviy vazifalarni ham bajaradi. Shuni ochiq- oydin aytish kerakki, uzoq yillar davomida falsafaning mafkuraviy xususiyatiga birinchi darajali ahamiyat berildi-yu, ammo uning mustaqil fan ekanligiga unchalik e’tibor berilmadi. Bu esa, o’z navbatida, ayrim olimlar tomonidan falsafa fan emas, u mafkura degan fikrni olg’a surishga turtki bo’lmoqda. Lekin bunday xulosa qilishga hech qanday asos yo’q. Falsafa fanga xos bo’lgan barcha xususiyatlarga ega. Ma’lumki, har bir fanning o’ziga xos ob’ekti va predmeti mavjuddir. Bu falsafa faniga ham daxldordir. Bizni qamrab olgan, cheksiz va doim rivojlanishda bo’lgan olamni, uning qonuniyatlarini bilish aniq fanlar bilan bir qatorda falsafaning ham vazifasini tashkil etadi. Falsafaning ham, aniq fanlarning ham ob’ekti bitta, u ham bo’lsa bizni qurshab olgan olamdir. Ammo ularning tadqiqot predmetlari turlichadir. Rang-barang dunyo va undagi hodisalarda bir vaqtning o’zida umumiy va xususiy qonunlar namoyon bo’ladi. Dunyoning alohida olingan va cheklangan sohalarida amal qiluvchi xususiy qonunlarni aniq fanlar o’rganadi. Ular orasida amal qiladigan eng umumiy qonunlar falsafaning o’rganish sohasiga kiradi. Masalan, miqdoriy munosabat va fazoviy o’rinlarni — matematika, issiqlik, nurlanish, elektromagnit va yadro jarayonlarini — fizika, o’simlik va hayvonot olamini — biologiya fanlari, ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlarini, ishlab chiqarish usuli va taqsimlash kabilarni — iqtisod fani o’rganadi. Falsafa alohida fanlar singari dunyoning u yoki bu tomonini emas, balki uni bir butunligicha o’rganadi. Tabiat, jamiyat va inson tafakkurining eng umumiy qonuniyatlarini tadqiq qilib,

kishilarning dunyoqarashini rivojlantirib, ularning nazariy va amaliy faoliyatini to’g’ri yo’lga soladi. Fan tizimlashtirilgan bilimlar yig’indisi bo’lib, u o’z navbatida fanning nazariya, qonun, tushunchalar turkumida ifodalanadi, aniq fanlar kabi falsafa fani ham o’zining nazariyasiga, qonun va kategoriyalariga (umumiy tushunchalariga) ega. Ularning yordamida kishilar ongida voqelikdagi narsa va hodisalarning eng umumiy aloqadorligi va taraqqiyot qonuniyatlari aks ettiriladi. Fanning yana bir muhim xususiyati shundan iboratki, u tadrijiy ravishda taraqqiy etib, o’z mazmunida ilgari to’plangan ma’lumotlarni saqlab qolib, unga doir yangi bilimlarni qo’shib turadi. Falsafa fani ham, shuningdek o’tgan avlodlar tomonidan to’plangan g’oyalarni uloqtirib tashlamasdan, ularni saqlab qolib, doimo mazmunan boyib, rivojlanib turadi. Eski va yangi falsafiy g’oyalar o’rtasida vorisiy bog’liqlik mavjud. Buni biz falsafa tarixidan yaqqol ko’rishimiz mumkin. Fanning barcha qoidalari bir-birini to’ldirib, bir-biridan mantiqiy jihatdan kelib chiqish imkoniyatiga egadir. Falsafa fanining nazariyalari, qonun va kategoriyalari ham bir-biridan kelib chiqadigan, bir-birini mantiqiy to’ldiradigan yaxlit ilmiy tizimdir. Fan o’z qoidalarini asoslab berish imkoniyatiga ega. Bu falsafa faniga ham tegishlidir. Ammo, agar aniq fanlar o’z qoidalarini kundalik amaliy tajriba yordamida asoslab bersa, falsafa mantiq yo’li bilan asoslab beradi. Forobiy ta’kidlaganidek, “odamlar falsafa yo’li bilan isbot etilgan mavjud narsa haqida to’la ishonch va qanoatga ega bo’ladilar” 9 . Har bir fan olamning aniq bir tomonini o’rganar ekan, demak, bu fanning yolg’iz o’zi olam haqida bir butun ilmiy tasavvur hosil qilish uchun yetarli bo’la olmaydi. Olam haqidagi yaxlit ilmiy tasavvurni tabiatshunoslik fanlarining barchasi ham hosil qila olmaydi. Tabiatshunoslik fanlari tabiat va uning rivojlanish qonunlarini o’rganadi. Olam haqidagi yagona ilmiy tasavvur esa, jamiyat va inson 9 Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.:“Xalq merosi”, 1993.-189-bet.

tafakkuridagi bilimlarni ham o’z ichiga oladi. Demak, olam haqidagi eng umumiy bilim barcha fanlar o’rganadigan muammolarni sistemalashtirish, bir-biriga bog’lash va umumlashtirish natijasida hosil bo’ladi. Ana shu vazifani falsafa fani bajaradi. Bu fan barcha fanlarning amaliy faoliyati jarayonida to’plangan dalillarni bir tizimga solish, uni bilish va unga amaliy ta’sir qo’rsatish yo’llarini ochadi. Falsafa — aniq fanlarning yutuqlariga befarq qaramaydi, balki eng yangi kashfiyotlarni chuqur o’rganish, nazariy umumlashtirish zaminida o’sib, ijodiy rivojlanib boradi. Shu ma’noda falsafaning ijodiy boyishi va rivojlanishi bu fanlarning taraqqiyoti bilan bevosita bog’liq. Falsafa tabiatshunoslik uchun voqelikni o’rganishda eng umumiy ilmiy usul bo’lib xizmat qiladi, o’z navbatida, tabiat ilmi yutuqlari ham falsafaning qonunqoidalarini tasdiqlashda katta rol o’ynaydi. Ko’rinib turganidek, falsafiy ta’limotga asoslanish aniq fanlar mohiyatini bilishga, ularning kashfiyotlarini to’g’ri umumlashtirishga imkon beradi. Ilmiy falsafiy nazariya bilan qurollangan olim boshqalarga nisbatan o’z fanining istiqbolini, mohiyatini chuqurroq bila oladi. Agar har bir fan o’zicha rivojlana borsa, kashfiyotlar bir-biri bilan bog’lanmasa va umumlashtirilmasa u vaqtda olam haqida yagona bilim hosil qilish, uning mohiyatini qonun va qonuniyatlarini chuqur bilish mumkin bo’lmay qoladi. Shuning uchun ham aniq fanlar bilan falsafaning o’zaro aloqadorligiga bo’lgan zaruriyat doim saqlanib va kuchayib boraveradi. Falsafa — insoniyatning buyuk ma’naviy boyligidir. U avlod-ajdodlar tomonidan yaratilgan madaniy, tarixiy merosning barcha durdonalaridan bekamuko’st foydalanish, tabiiy, texnikaviy, ijtimoiy-gumanitar fanlar erishgan ulkan muvaffaqiyatlarga suyanish asosida shakllanib va rivojlanib borish bilan birga, kishilarda olam haqida bir butun, yaxlit dunyoqarash shakllanishida nazariy poydevor vazifasini o’taydi. Shuning uchun barcha ijtimoiy tuzumlarda hokimiyat egalari, ijtimoiy guruhlar, siyosiy partiyalar falsafa fanidan o’zlarining manfatlarini ta’minlash maqsadida mafkuraviy qurol sifatida faol foydalanib kelganlar.

Ayniqsa, sho’rolar davrida 70 yildan ortiq vaqt mobaynida falsafa ma’muriy- buyruqbozlik tizimining siyosati bilan chambarchas bog’liq holda, o’zining fan xususiyatini astasekin yo’qotib, asosan siyosiylashgan mafkuraviy g’oyalar yig’indisiga aylanib qolgan edi. Falsafa fani turli-tuman oqimlarning, yo’nalishlarning, xilma-xil g’oyalarning tizimlashtirilgan yig’indisidan iboratdir. Shuni e’tiborga olgan holda, siyosiy tashkilotlar, partiyalar, o’zlarining maqsadlariga javob beradigan falsafiy fikr va g’oyalarni nazariy qurol qilib oladilar. Falsafa bilan siyosatning yana bir bog’liq tomoni bor. Falsafa fani sifatida nisbiy mustaqillikka ega, chunki falsafiy muammolarning doirasi, ularning kelib chiqishi, turli falsafiy maktablarda, yo’nalish va oqimlarda xilma-xil hal etilishi, ilmiy va amaliy ahamiyati va shu kabi masalalar siyosatdan kelib chiqib emas, balki bu fanning o’ziga xos bo’lgan qonuniyatlar asosida belgilanadi. Lekin siyosat boshqa fanlar kabi falsafa fanining rivojlanishiga ham faol ta’sir etadi. Falsafa fanining rivojlanishi uchun zarur bo’lgan mablag’, uning hajmi, ilmiytexnikaviy uskunalar, moddiy negiz, ishchilar soni va ularga beriladigan maosh hajmi, ijtimoiy sharoitlar va shu kabi masalalarning hal bo’lishi, u yoki bu jamiyatni boshqarib turuvchi hokimiyat, ijtimoiy partiyalarning siyosati bilan uzviy bog’liqdir. Bundan yaqqol kurinib turibdiki, falsafa bilan siyosat bir-biri bilan aloqadorliqdadir. Bular o’rtasidagi aloqadorlik shakllari va darajalari har bir jamiyatga bo’lgan iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy munosabatlarning xususiyatlari bilan belgilanadi. Shu tufayli turli jamiyatlarda falsafaga bo’lgan munosabat va uning siyosati bilan aloqadorlik darajasi turlichadir. Buni biz o’z tariximizdan yaqqol ko’rishimiz mumkin. Ma’lumki, o’tmishda jamiyatimizda bitta partiya, bitta mafkura, bitta dunyoqarash yakka hokimlik qilib keldi. Davlat, partiya va hukmron guruhlarning manfatlari inson manfaatlaridan ustun qo’yildi. Natijada inson huquqlari va erkinliklari, demokratiya, ijtimoiy adolat qoidalari qo’pol ravishda buzildi va

yo’qqa chiqarildi. Davlatimizning moddiyni asosini tashkil etuvchi mulkni yaratuvchi kishilar o’z mehnati bilan ishlab chiqargan mahsulotlardan begonalashtirib qo’yildi. Ma’muriy-buyruqbozlik davlat tizimi joylarda o’z hukmini o’tkazib, hamma narsani oldindan belgilab, mahalliy hokimiyatlarning huquklarini cheklab qo’ydi. Madaniy sohada ham ko’pgina ma’naviy yo’qotishlar sodir bo’ldi. Xalqimizning milliy madaniyati, tili, urf-odatlari, an’analari oyoq osti qilindi, fuqarolar vijdon va din erkinliklaridan mahrum bo’ldilar. Fan va madaniyatga, jumladan, ijtimoiy fanlarga ham marksizm-leninizm qoidalarini poydevor qilib singdirish uchun salbiy ishlar amalga oshirildi. Rasmiy mafkuraga zid fikr yuritgan olimlarni partiyaviy jazolash, ularni partiyaviylikdan, g’oyaviylikdan chekinishda, sinfiy xushyorlikni yo’qotishda va boshqa kamchiliklarda ayblash odatga aylanib qolgan edi. Bunday vaziyat, albatta ijtimoiy fanlarning, shu jumladan, falsafa fanining rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatdi va ijodiy fikrlashga imkoniyat bermadi. Ijtimoiy fanlar hayotidan kelib chiqadigan dolzarb muammolar bilan shug’ullanish o’rniga sobiq ijtimoiy-siyosiy tizimning qo’lidagi mafkuraviy qurolga aylanib qoldi. Mustaqillik tufayli jamiyatimizning hamma sohalarida, shu jumladan, madaniy-ma’naviy sohada ham ro’y berayotgan tub o’zgarishlar ijtimoiy fanlarning rivojlanishi uchun ham qulay imkoniyatlarni tug’dirdi

Adabiyotlar: 1.Abdulla Sher. Estetika.Darslik. -Toshkent: O’zbekiston, 2016. 2.Abdulla Sher. Axloqshunoslik. Darslik. - Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2010 3.Основы философии. Учебник. Издание 2-е. /Под редю M.A.Ахмедовой, В.С.Хана. – Т.: Mehnat. 2004. 4. Пулатова Д. Иззетова Е. Философия. - Т.: Шарқшунослик, 2012. 340б. 5.Саифназаров И. и др. Философия . - T.: 2002. 6.Tulenov J., Tulenova G., Tulenov K. Falsafa. Darslik. – T.: Fan texnologiyalar, 2016. 7.Falsafa / М . Axmedovaning taxriri ostida. - Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2006. - 496 b. 8. Falsafa. /Q. Nazarovning taxriri ostida. - Т .,2000. 9. Falsafa. (O’quv qo’llanma) /E.Yusupovning taxriri ostida остида . - T.: Sharq, 199.-496 b. 10.Husanov B., G’ulomov B. Myomala madaniyati. Darslik. – Т .: Iqtisodmoliya, 2010. 11.Sharipov M., Fayzixujaeva D. Mantiq.. - T.: Universitet, 2007. 12.Shermuxamedova N.A. Falsafa .-T.:Noshir, 2012.

Похожие

Falsafa uning predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli

Falsafa tushunchasi, uning predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli

Falsafaning mohiyati, rivojlanishining asosiy bosqichlari va yo‘nalishi falsafa predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli

Falsafa, uning muammolari va jamiyatdagi roli

Falsafa, uning muammolari va jamiyatdagi roli