Эстетиканинг предмети, мақсади ва вазифалари - Философия - Рефераты

Эстетиканинг предмети, мақсади ва вазифалари

Загружено в:

09.01.2023

Скачано:

0

Размер:

34.3935546875 KB

Эстетиканинг предмети, мақсади ва вазифалари Режа: 1. “Эстетика” фанининг фалсафий моҳияти ва у ҳақидаги қарашлар 2. Эстетика категориялари ва уларнинг таснифи. 3. Гўзаллик ва унинг муқобиллари. 4. Улуғворлик ва тубанлик категориясининг моҳияти. 5. Фожеавийлик ва кулгулилик категорияси. 6. Эстетика категорияларининг ўзаро алоқадорлиги ва аҳамияти

“Эстетика” фанининг фалсафий моҳияти ва у ҳақидаги қарашлар. Эстетика энг қадимги фалсафий фанлардан бири бўлиб ҳисобланади. Лекин фақат XVIII аср ўрталарига келиб “Эстетика” (юнон. aisthetikos – ҳис қилинадиган) атамасини дастлаб Германиядаги Вольф мактабининг файласуфи Александр Готлиб Баумгартен (1714-1762 йиллар ) 1735 йилда ёзган “Поэтик асарга доир баъзи масалалар хусусида фалсафий мулоҳазалар” номли асарида илмий муомалага киритди ва унинг санъатда ёрқин намоён бўлишини кўрсатиб берди. Дастлаб эстетика “Санъат фалсафаси” ва “гўзаллик фалсафаси” сифатида талқин этилган. Чунки, санъат эстетиканинг объекти бўлиб, унда эстетик хусусиятлар бўртиб кўзга ташланади. Эстетика бадиий асарнинг яратилиш арафасидаги шарт–шароитлардан тортиб, то у бунёдга келиб, асл эгаси – идрок этувчига етиб боргунигача бўлган ва ундан кейинги жараёнларни тадқиқ этади ҳамда улардан назарий хулосалар чиқаради. Лекин, санъат бу фаннинг ягона тадқиқот объекти эмас. Ҳозирги пайтда эстетика дизайн, атроф-муҳитни гўзаллаштириш, табиатдаги нафосат борасидаги муаммолар билан ҳам эстетика шуғулланади. Эстетиканинг “Гўзаллик фалсафаси” сифатида талқин этилишининг маъноси шундаки, у фақат санъатдаги гўзалликни эмас, балки инсондаги, жамият ва табиатдаги гўзалликни ҳам ўрганади. Чунки, эстетиканинг асосий тадқиқот объекти – гўзаллик, бироқ, санъат ҳам ўз навбатида эстетиканинг гўзаллик каби кенг қамровли тадқиқот объекти ҳисобланади. Эстетика фани вужудга келган дастлабки даврда эстетик тафаккур тарихи, эстетиканинг назарий-методологик муаммолари, санъат, эстетик тарбия каби масалаларини ўз ичига қамраб олган бўлса, бугунги кунда унинг тадқиқот объекти кенгайиб бормоқда. Хусусан, экоэстетика, ишлаб чиқариш эстетикаси, маиший турмуш эстетикаси, дизайн, замонавий шаҳарсозлик эстетикаси, табиат эстетикаси ва ҳоказо. Эстетика – фалсафий фан сифатида барча санъатшунослик фанлари эришган ютуқлардан умумий хулосалар чиқариб, шу хулосалар асосида

инсонни гўзаллик орқали ҳақиқатга етиштиришга хизмат қилади. Бундан ташқари, эстетика ишлаб чиққан қонун-қоидалар барча санъатшунослик фанлари учун умумийлик хусусиятига эга. Ҳар бир фаннинг инсон ва жамият ҳаётида ўзига хос амалий аҳамияти бор: эстетика ҳам бундан мустасно эмас. Аввало, у кундалик ҳаётимизда нафосат тарбиясини тўғри йўлга қўйиш борасида катта аҳамиятга эга. Эркин, демократик жамиятимизнинг ҳар бир аъзоси гўзалликни чуқур ҳис этадиган, уни асрайдиган нафис дид эгалари бўлишлари лозим. Ҳақиқий бадиий асар билан савияси паст асарни фарқлай билишлари, “оммавийчилик санъати”ни рад қила олишлари лозим. Ана шу нуқтаи назардан қараганда, эстетика жамиятнинг барча аъзолари учун муҳим аҳамиятга эга. Эстетиканинг фалсафий моҳиятини унинг санъат асарига ёндашувида кўриш мумкин. Маълумки, ҳар бир санъатшунослик илми ўз тадқиқот объектига уч томонлама- назарий, тарихий, танқидий жиҳатдан ёндашади. Масалан, адабиётшуносликни олайлик. Адабиёт назарияси фақат адабиётгагина хос бўлган бадиий қонуниятларни, бадиий қиёфа яратиш усули ва воситаларини ўрганади. Адабиёт тарихи муайян тарихий-бадиий жараёнлар орқали бадиий адабиётнинг ривожланиш қонуниятларини очиб беради. Адабий танқид эса адабий-бадиий ижоднинг замонавий жараёнларини тадқиқ этади ва ҳар бир янги асарни баҳолайди, асар ижодкорининг ижодий ривожланишини кузатиб боради. Мусиқада ҳам, тасвирий санъатда ҳам ва бошқа санъат турларида ҳам шундай. Эстетикада эса тадқиқот объектига ёндошув уч эмас, биргина–назарий жиҳатдан амалга оширилади: тарих ҳам, танқид ҳам назарияга бўйсундирилади. Эстетика фан сифатида илмий, маърифий, бадиий тараққиётнинг ўзига хос муаммолари доирасида бахс юритади, таҳлил қилади, ўрганади ва ўргатади. Эстетиканинг энг асосий функцияларидан бири дунёқарашни шакллантириш бўлиб, ушбу функция бадиий ижод билан шуғулланувчилар ва ижодий фаолият учун жуда зарур. Айниқса, ранглар жилосини хис қилиш, мусиқа сеҳрини англаш, асардан хулоса чиқариш айнан ушбу функциянинг

таъсирида рўй беради. Зеро, дунёқараш ижодкорни бошқаради, ижод жараёни ривожига кўмак беради. Эстетиканинг билиш функцияси эса санъат асарини билиш ва баҳолаш фаолияти натижаларини, семантик ва прагматик ахборотни етказиб бериш, ҳақиқий бадиий асар билан савияси паст асарни фарқлай билишлари, “оммавийчилик санъати”ни рад қила олишда муҳим аҳамиятга эга. Янги кўринишдаги иқтисодиётнинг эстетик асосларига, тадбиркорлик фаолиятига эстетик тус беришга, бунёдкорликни намоён этишга имкон берадиган функция бу яратувчанликдир. Айниқса, гўзал қадриятларни дунёга танитиш, халқнинг бой ва бетакрор эстетик дунёсини акс эттирадиган персонажларни яратиш орқали инсонни маънавий жиҳатдан юксалтиришга хизмат қилади. Эстетиканинг энг муҳим функцияларидан яна бири, методологик функция бўлиб, ушбу функция бадиий асарда акс эттирилган воқеа-ҳодисанинг моҳиятини ўқувчига тўлақонли етказиш имконини беради, асарни билиш ва уни худди ҳаётдагидек идрок қилинишини осонлаштиради. Бундан ташқари, бу функция эстетик масофани тақозо этади: масофа туфайли бадиий реаллик идрок этилади. Эстетика фани ўз мақсади ва вазифаларини уйғунлик, яхлитлик, ифодалилик ва мақсадга мувофиқлик тамойиллари орқали амалга оширади. Ушбу тамойиллар орасида эстетик муносабатларда кўпроқ кўзга ташланадиган уйғунлик ва мақсадга мувофиқликнинг моҳияти ҳақида қуйидаги фикрларни айтиш мумкин. Одатда, фанга тегишли қонунлар ҳодисаларнинг ҳамма хусусиятларини эмас, балки ҳодисалардаги умумийликни акс эттиради ва ундаги мустаҳкам барқарорликни ифодалайди. Бироқ, ҳодисалар айни бир вақтда бир-бирига ўхшайди ва бир-биридан фарқ қилади. Хусусан, воқеликни эстетик ўзлаштиршнинг олий шакли бўлган санъатга умумий ва хусусий қонунлар тегишли бўлиб, уларга бадиий ижод жараёни ҳам, санъатнинг ижтимоий олами ҳам таълуқлидир. Улар санъатнинг антропологик, генетик ва гносеологик мазмунини очиб беришга хизмат қилади. Шунга асосан

“Эстетик фаолият қонуни”, “Бадиий ижод қонуни”, “Бадиий жараён қонуни”, “Бадиий идрок қонуни”, “Эстетик идрок қонуни” каби қонуниятлар тизими шаклланган. Ушбу қонунлар оламни эстетик ўзлаштириш жараёнининг моҳиятини изоҳлайди ва қуйидаги натижаларга олиб келади: 1)воқеликнинг эстетик хусусиятлари инсон томонидан олам ҳодисаларини тасаввур қилиш, англаш ҳамда тажрибага таянган ҳолда инсоният олдига қадриятларни ўрганишни вазифа қилиб қўяди. 2)эстетик фаолият предметлар олами ва инсоний идеални ботиний туйғулар асосида ўзлаштириш натижасида юзага келади, у умуминсоний қадриятларга оқилона муносабатни шакллантиради ҳамда эркин ижодкорлик муҳитини яратишга кўмак беради. Эстетика фанида кўп амал қиладиган қонунлардан яна бири “Бадиий ижод қонуни” ҳисобланади. Бадиий ижод жараёни бошқа барча ақлий меҳнат турларидан катта фарқ қиладиган меҳнат тури бўлиб, унда меҳнат қандайдир сирли руҳ билан амалга ошади, дейди. Чунончи, бадиий ижод жараёнининг ибтидоси санъаткорнинг муайян ғояни ёки ғоялар тизимини бадиият орқали бошқаларга етказиш истаги билан боғлиқ бўлиб, бу ғоявий ниятда акс этади. Ғоявий ният кўзга илғамайдиган даражада нозик ва кўз илғамайдиган даражада миқёсликка эга. Чунки ғоявий ният ўз номи билан ғояга тааллуқли, у ижодкорнинг дунёқарашининг меваси, бутун асарнинг пойдевори. У бадиий асарнинг мавзуи, шакли, мазмуни, “тили”, бадиий воситалари қандай бўлиши кераклигини белгилаб бериш учун улар билан “кураш олиб боради”. Баъзан уларни ўзига бўйсундиради, баъзан эса уларга бир оз ён бериб, маълум нуқталарда ўзгаради, “шароитга мослашади”. Ғоявий ниятни шу боис ҳеч қачон тўлиқ амалга ошган эстетик ҳодиса сифатида тасаввур қилиш мумкин эмас. Юқоридаги фикрларга асосланган ҳолда “Бадиий ижод қонуни”нинг асосий кампоненти ҳисобланган “ижод”ни инсон тараққиёти учун аҳамиятини қуйидагича изоҳлаш мумкин. Яъни ижод: а) муайян бадиий

услуб ёрдамида шахс ва жамиятнинг маданиятини юксалтиради; б) образли тафаккур ёрдамида бадиий оламнинг асл ва бетакрор моҳиятини англаш имконини беради; в) олам гўзаллигидан завқланиш, изтироблардан фориғ бўлиш ва яратувчанликка рағбатни пайдо қилади. Эстетиканинг қонуниятлари нарса-ҳодисалар ва воқеликдаги жараёнларнинг эстетик мазмунини турли ракурсда ўрганса-да, эстетика учун умумий бўлган метақонун - “Инсоннинг воқеликка эстетик муносабати қонуни”га амал қилади. Бу қонун ёрдамида эстетика ўз тадқиқот обьектининг предметини конкретлаштиради, функцияларини белгилайди. Эстетиканинг ижтимоий фанлар билан алоқадорлиги. Этика ва эстетика фанлари шу қадар бир–бирига яқинки, ҳатто баъзи даврларда улар етарли даражада ўзаро чегараланмаган. Чунки инсоннинг хатти– ҳаракати ва нияти кўпинча ҳам ахлоқийликка, ҳам нафосатга тегишли бўлади, яъни муайян ижобий фаолият ҳам эзгулик, ҳам нафосат хусусиятларини ўзида бирваракай мужассам қилади. Шу сабабли Суқрот, Афлотун, Форобий сингари қадимги файласуфлар таълимотларида ахлоқийликни – ички гўзаллик, нафосатни – ташқи гўзаллик тарзида талқин этганлар. Дарҳақиқат, ахлоқийлик фақат инсоннинг хатти-ҳаракати, қилмиши орқали юзага келади; одам токи ҳаракатсиз экан, биз унинг на яхшилигини, на ёмонлигини биламиз. Муаяйн хатти–ҳаракат содир қилинганидан кейингина биз уни ё эзгулик, ё ёвузлик, ё яхшилик, ё ёмонлик сифатида баҳолаймиз. Гўзаллик эса, ўзини ҳаракатсиз ҳам намоён этаверади. Олайлик, Кўкалдош мадрасаси. У ҳеч қачон ҳаракат қилмайди, лекин гўзаллик сифатида мавжуд, ҳаракатсизлигидан унинг гўзаллигига путур етмайди. Бундан ташқари, ахлоқнинг қонун-қоидалари, насиҳатлар, ҳикматлар умумийликка, барчага бир хилда тааллуқлилик хусусиятига эга. Эстетика эса муайянликни, аниқликни ёқтиради. Масалан, ахлоқшуносликдаги “яхши одам” тушунчаси ҳаммага–аёлга ҳам, эркакка ҳам, ёшу–қарига ҳам тегишли бўлиши мумкин. Эстетикада эса “гўзал одам” тушунчаси йўқ; ё “гўзал

йигит”, ё “гўзал қиз” деган тушунчаларгина мавжуд. Демак, ахлоқ учун– умумийлик, нафосат учун эса–муайянлик мавжудлик шарти ҳисобланади. Эстетика Психология (Руҳшунослик) билан узвий боғлиқ. Маълумки, инсоннинг руҳий ҳаётини ўрганар экан, руҳшунослик, ҳиссиётлар масаласига катта ўрин беради. Гўзалликни, санъат асарини яратиш ва идрок этиш ҳам маълум маънода ҳиссиётлар билан боғлиқ. Масалан, оддий ҳарсанг тош кишида алоҳида бир ҳиссий таассурот уйғотмайди. Лекин тошга ҳайкалтарош қўл урганидан сўнг, ундан ҳаёт нафаси, инсоний ҳиссиётлар уфура бошлайди. Гап бунда тошга одам қиёфаси берилганида эмас, балки шу қиёфага бир лаҳзалик инсоний туйғуларнинг жамланганидадир. Бошқачароқ қилиб айтганда, ижодкор тошга ўзи томошабинга етказишни мақсад қилиб қўйган ҳиссиётларнинг суратини чизади ва оддий тошни ҳақиқий санъат асарига айлантиради. Агар ижодкор–ҳайкалтарош ана шу ҳиссиётларни ўзи мўлжаллаган даражада томошабинга етказа олса ва томошабинда ўша ҳиссиётларга ё айнан, ё монанд туйғулар уйғота олса, мазкур ҳайкал ҳақиқий санъат асари ҳисобланади. Эстетика ҳайкалтарошдан ҳайкалга, ҳайкалдан томошабинга ўша ҳиссиётларнинг қай даражада ўтган–ўтмаганлигини, яъни, бадиий қиёфа қанчалик пухта яратилганлигини ўрганади ва шу асосда асарни баҳолайди. Руҳшунослик эса ана шу хиссиётларнинг ўзини ўрганади. Бундан ташқари, руҳшунослик асар ғоясидан тортиб, то бадиий асар–эстетик қадрият вужудга келгунга қадар бўлган ижодкорнинг ҳиссиётлар оламини тадқиқ этади. Албатта, бундай тадқиқ ва таҳлиллар ўрганишлар алоҳида–алоҳида, мухтор ҳолда эмас, балки иккала фаннинг бир–бири билан ҳамкорлиги, бирининг иккинчиси ҳудудига ўтиб туриши воситасида рўй беради. Шу боис, руҳшуносликка ҳам, эстетикака ҳам тенг алоқадор бўлган санъат руҳшунослиги ва бадиий ижод руҳшунослиги деб аталган йўналишлар мавжуд. Социология (Ижтимоийшунослик) фани билан алоқадорлиги. Маълумки, ҳар бир санъат асари алоҳида инсон шахсига эътибор қилгани ҳолда, жамиятни ижтимоий муносабатлар тизими сифатида бадиий тадқиқ

этади. Ҳатто инсон ва жамият бевосита акс этмаган манзара жанридаги асарда ҳам ижтимоийлик жамият аъзоси–муаллиф қарашларининг билвосита инъикоси бўлмиш услубда ўзини кўрсатади. Зеро асар муаллифи ҳеч қачон ўзи мансуб жамиятдан четда «томошабин» бўлиб туролмайди. Шунингдек, йирик асарлар социологик тадқиқотлар учун ўзига хос материал бўлиб хизмат қилади. Бундан ташқари, социология жамият билан санъатнинг ўзаро алоқаларини, санъатнинг ижтимоий вазифаларини ўрганади; санъаткорнинг жамиятдаги ўрни, мавқеи, ўқувчи ва томошабинларнинг ижтимоий– демографик ҳолатларини тадқиқ этади; шахс ижтимоийлашувида санъаткор ва санъат асарининг аҳамиятини таҳлил қилади. Бу муаммоларни атрофлича ўрганиш учун махсус санъат социологияси соҳаси ҳам мавжуд. У ҳам ижтимоийшуносликка, ҳам эстетикака бирдай тегишлидир. Айни замонда, муайян санъат асарлари, жанрлари ва турларининг жамиятдаги мавқеини аниқлаб берувчи махсус социологик сўров усуллари ҳам мавжудки, улар шубҳасиз, санъат тараққиётига, эстетиканинг санъат соҳасида тўғри йўналиш танлашига кўмаклашади. Диншунослик фани билан алоқадорлиги. Дин, эстетика ва санъат доимо бир–бирини тўлдириб келади ва кўп ҳолларда бири бошқаси учун яшаш шарти бўлиб майдонга чиқади. Бунинг устига, ҳар бир умумжаҳоний диннинг «ўз тасарруфидаги» санъат турлари бор: буддачилик учун– ҳайкалтарошлик, насронийлик учун–тасвирий санъат, мусулмончилик учун– бадиий адабиёт. Шунингдек, барча умумжаҳоний динлар ўз ибодатхоналарини тақозо этади. Ибодатхоналарнинг эса меъморлик санъати билан боғлиқлиги ҳаммамизга маълум. Умуман олганда, динлар деярли барча санъат турлари билан алоқадорликда иш кўради. Асрлар мобайнида ана шу алоқалар натижаси ўлароқ, санъат асарининг ўзига хос кўриниши – диний–бадиий асар вужудга келди. “Абу Муслим жангномаси”, Шоҳизинда меъморлик мажмуи, Кёлн жомеси, Рембрандтнинг “Муқаддас оила” асари, Ҳинди–Хитой минтақасидаги Будда ибодатхоналари ана шундай диний–бадиий асарлардир.

Уларда диний ғоялар бадиият орқали ифода топган. Эстетика бундай асарларни тадқиқ этар экан, албатта, диншунослик билан ҳамкорлик қилмай иложи йўқ: у ўша диний ғояларнинг моҳиятини, ҳар бир умумжаҳоний диннинг санъат олдига қўйган талабларини яхши билмоғи ва ҳисобга олмоғи лозим. Педагогика фани билан алоқадорлиги. Уларнинг алоқадорлиги тарбия муаммоларини ҳал қилиш борасида яққол кўзга ташланади. Чунки педагогика ҳам маълум маънода нафосат тарбияси билан шуғулланади. Лекин бу тарбия алоҳида–алоҳида, мухтор қисмларга бўлинган ҳолда, турли ёш ва соҳалар учун махсус белгиланган тарбия тарзида, яъни муайян, аниқ чегараларда олиб борилади. Масалан, мактабгача тарбия, ўқувчилар тарбияси, спортчилар тарбияси в. ҳ. Педагогика ана шу соҳалар ва ёш бўйича олиб борилаётган эстетик тарбия муаммоларини ўрганади. Эстетика эса нафосат тарбиясининг умумий қонун–қоидаларини ишлаб чиқади, яъни, инсон туғилганидан бошлаб то ўлгунигача босиб ўтадиган босқичлар учун умумий бўлган тарбия фалсафаси сифатида иш кўради. Демак, рус нафосатшуноси М. Каган айтганидек, педагогика тарбия борасида тактик табиатга эга бўлса, эстетика унинг стратегиясидир. Семиотика (белгилар ва белгилар тизими ҳақидаги фан) фани билан алоқадорлиги. Маълумки, санъат асарида белгилар ва бадиий рамзлар муҳим аҳамият касб этади. Масалан, ҳарфлар, ноталар в.ҳ. Бошқачароқ қилиб айтганда, билиш ва баҳолаш фаолияти натижаларини, яъни семантик ва прагматик ахборотни ўзида мужассам қилган санъат асари ўша ахборотни етказиб беришга ҳам мўлжалланган. Ана шу санъатнинг белги билан боғлиқ томонини, коммуникатив–воситачилик жиҳатини семиотика ўрганади. Айни пайтда, эстетикада тузилмали–семиотик эстетика деб аталадиган назария ҳам мавжуд. Унда санъат махсус тил ёки белгилар тизими, алоҳида санъат асари эса ана шу тизим белгиси ёки ўша тизим белгиларининг изчиллиги сифатида олиб қаралади. Зеро бунда белги санъат асарини идрок этувчига уни етказиб берувчи ҳодиса тарзида ўрганилади.

Бундан ташқари, эстетика кибернетика, экология ва юқорида айтиб ўтганимиздек, барча санъатшунослик фанлари билан ҳам яқин алоқадорликда иш олиб боради. Чунончи ҳар бир санъат турининг “ўз эстетикаси” мавжуд: сўз санъати эстетикаси, театр эстетикаси, мусиқа эстетикаси ва ҳоказо. Ҳар бир фаннинг ўз олдига қўйган вазифалари бўлгани сингари эстетика фани ҳам бундан мустасно эмас. Зотан, биз қураётган фуқаролик жамиятининг аъзоси ҳар жиҳатдан камол топган, юксак нафис дид эгаси бўлмоғи лозим ва унинг нафосат тарбияси тўғри йўлга қўйишда эстетика муҳим аҳамиятга эга. Зеро, эстетика орқали биз фақатгина кўрганларимизнинг шаклий гўзаллигини эмас, балки айни пайтда шакл билан бирга унинг фалсафий моҳиятини ҳам идрок этамиз. Эстетика категориялари ва уларнинг таснифи. Фалсафанинг бирорта категориясини ҳам воқеликдан айри ҳолда тасаввур этиб бўлмайди. Чунки, бу категориялар (бутун, қисм, зарурият, тасодиф, моҳият, сифат ва ҳ.к) инсонни ўраб турган оламда содир бўладиган воқеа-ҳодисалар ҳақида аниқ хулосалар чиқаришга, уларни тўғри таҳлил этишга кўмак беради. Эстетика ҳам фалсафий фан сифатида ўзининг қонун ва категорияларига эга. Эстетика категорияларининг яхлит тизимини ишлаб чиқиш муаммоси кўп йиллардан буён олимлар эътиборида. Бу борада гўзаллик, улуғворлик, фожиавийлик, кулгулилик, ҳунуклик каби анъанавий кўриниш кўпгина адабиётларда ўз аксини топган. Бугунги кунда гўзаллик – улуғворлик – фожиавийлик – кулгилилик; эстетик идеал – эстетик дид – эстетик туйғу; санъат – бадиий образ – ижодкорлик кўринишдаги тизим эстетика фанининг категориялар таснифида кенгроқ қўлланилмоқда. Бироқ, категориялар тизими қандай кўринишда бўлмасин, уларнинг ҳар бирида гўзаллик марказий категория сифатида иштирок этади. Гўзаллик нима? Бу саволга эстетик тафаккур ривожи тарихида жуда кўплаб жавоблар берилган, хилма-хил назария ва қарашлар ишлаб чиқилган.

Жуда кўп йиллардан буён эстетика категорияларини яхлит тизимга солиш олимлар эътиборини жалб этиб келаётган бўлсада, лекин келтирилган анъанавий ва замонавий таснифлардан кўриниб турибдики, гўзаллик метакатегория сифатида эстетикада муҳим аҳамият касб этади. Гўзаллик категорияси ва унинг муқобиллари. Маънавий ва моддий хусусиятга эга бўлган, ижтимоий ҳаётда фавқулодда аҳамият касб этувчи ҳамда нарса-ҳодисаларнинг уйғунлиги, ҳамоҳанглиги, мутаносиблиги, мақсадга мувофиқлигига асосланган қадрият шакли “гўзаллик” тушунчасида ифодаланади. Уэстетиканинг марказий мезоний тушунчаси - асосий категорияси сифатида барча эстетик тушунчалар учун асос вазифасини бажаради. Чунки эстетика билан боғлиқ ҳар қандай саволнинг жавоби гўзаллик масаласига бориб тақалади. Гўзаллик ўз-ўзидан вужудга келадиган ҳодиса эмас, балки шакли, мазмуни ва хусусиятига кўра икки кўринишда намоён бўлади. Биринчи кўриниши гўзаллик онтологияси билан боғлиқ. Гўзаллик тафаккур ва табиат маҳсули. Кулол лойдан, наққош ёғочдан, мисгар мисдан, заргар тиллодан шундай буюм яратадики, унинг жозибаси инсонни ҳайратга солади. Ёки табиатдаги пурвиқор тоғлар, юксак чўққилар, денгиз-у уммонларнинг гўзалигини инсон такрорлашга ожиз. Иккинчи кўриниши гўзаллик гносеологияси билан боғлиқ. Яъни гўзаллик айни пайтда билишнинг маҳсули. Воқеликдаги ҳар қандай нарсаҳодисанинг гўзаллиги унинг ишончлилик, қизиқарлилик, ҳаққонийлик мезонлари билан ўлчанади. Инсон гўзалликни чинакам хис этганда, унинг моҳиятини билгандагина завқланади, ҳузур қилади. Зеро, гўзалликни билиш, идрок этиш инсоннинг бадиий-эстетик тафаккурини ўстиради. Гўзалликни тадқиқот доирасига кўра табиат, жамият, санъат ҳодисаси сифатида табиатдаги, жамиятдаги ҳамда инсондаги гўзаллик турларига ажратиб ўрганиш мумкин. Табиатдаги гўзаллик – бу табиатдаги нарса, ҳодиса, жараёнлардаги уйғунлик, мукаммалликнинг инсонда ёрқин ва узвий ҳис-ҳаяжон уйғониш жараёнидир. Бу гўзаллик инсон учун табиатни асраш,

ундан баҳра олишнинг манбаи бўлиб, табиатни эстетик қадрият сифатида қадрлашни тақозо этувчи куч, восита бўлиб хизмат қилади. Жамиятдаги гўзаллик – бу шахс ва жамият манфаатларининг уйғунлигини таъминловчи адолат, инсонпарварлик ва тенгликка асосланган ижтимоий муносабатлар мажмуи ҳисобланади. Инсондаги гўзаллик – бу ундаги маънавий ва жисмоний вужуднинг уйғунлигидир. Гўзаллик табиат, жамият, инсон тафаккури маҳсули сифатида қуйидаги хусусиятларга эга: а)гўзаллик объекив мазмунга эга бўлган субъектив образлар, тасаввурлар, идроклар, тафаккурларнинг ҳосиласидир. Гўзаллик объективлик ва субъективликнинг ўзаро мутаносиблиги, уйғунлигидир; б)гўзаллик – бу нарса, ҳодиса, воқеа ва жараёнларнинг инсонни руҳлантирадиган, илҳом бағишлайдиган, юксак олижаноб мақсадлар сари етаклайдиган, жўшқинлик бахш этиб жонлантирадиган томонларидир. Гўзаллик худди шу маънода жисм ва руҳнинг уйғунлигидир. Руҳни озиқлантириб, жисмни янада улуғвор қиладиган нарса, ҳодиса, воқеа, жараёнларнинг хоссасидир; с)гўзаллик – бу инсоннинг эркин фаолиятидир. Ҳаётда ўз ҳуқуқини, эркини, қадрини топган инсонгина гўзалдир. Эркин ижод, меҳнат бўлмаган жойда гўзаллик йўқдир; д)гўзаллик – бу одамларнинг жамики юксак ахлоқий фазилатларини ўзида мужассамалаштирган воқеликдир. Зеро, шундай экан гўзаллик мавҳум эмас, балки муайян шакл-шамойил, маъно-мазмунга, моҳиятга эга бўлган реал нарса, ҳодисадир. Гўзалликда мужассамлашган ана шу хусусиятлар уни олий эстетик қадрият даражасига кўтарувчи кучдир. Ана шу кучни ахлоқий қадриятларнинг кучи билан уйғунлаштириш замонавий эстетик тафаккурнинг бош вазифаларидан биридир. Гўзалликнинг элементлари. Гўзалликнинг намоён бўлиши, шаклланиши ва хис этилишида муайян унсурлар мезоний вазифасини ўтайди.

Булар - меъёр, мақсадга мувофиқлик, тартиблилик, уйғунлик, ҳамоханглик, мослик, яхлитлик, бирлик, мутаносиблик, тенглик ва ҳоказо. Мазкур тушунчалар нарса–ҳодисаларда бевосита ёки билвосита иштирок этиб, ундаги гўзалликни намоён эттиради. Масалан, баҳор фаслининг гўзаллиги табиатнинг уйғониши, кўкламнинг юз очиши билан, қиш фасли эса оппоқ қор билан ўзига хос гўзалликни намоён этади. Табиатнинг иккала фаслида ҳам гўзалликнинг мослик ва мутаносиблик унсури муҳим аҳамият касб этади. Гўзалликнинг сифатлари туғёнийлик, мафтункорлик, фойдалилик, мўъжизавийлик сингари тушунчалар орқали изоҳланади. Гўзалликнинг хусусиятлари қулайлик, манфаатдорлик, ёқимлилик, чиройлилик тушунчалари билан белгиланади. Элементлар, сифатлар ва хусусиятлар уйғун бўлган нарса–ҳодисаларгина чинакам гўзалликни акс эттириши мумкин. Шахснинг ижтимоий жараёнлар билан бўладиган муносабатларида гўзаллик нисбийлик хусусиятига эга бўлади. Бу холат айниқса, гўзалликнинг моддий ва маънавий қадриятлар тизимидаги ўрнида яққол кўзга ташланади. Чунки, гўзалликнинг ҳар қандай тахлили шахс ва жамият муносабатлари билан муқояса қилингандагина унинг ижтимоий–маънавий хусусиятлари янада ойдинлашади. Шу боис гўзалликнинг маънавий ва моддий қадриятлар тизимидаги ўрнига эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ. Маънавий қадриятларнинг гўзаллиги. Маънавий қадриятлар тизимида гўзаллик қуйидаги жиҳатлари билан белгиланади: - соғлом руҳият ва ҳаёт ҳақидаги тасаввурларни вужудга келтириш; - реал ҳаёт ҳақиқатини инъикос эттириш; - жонли инсоний тафаккур ва дунёқараш манбаини яратиш; - онгли дунёқарашга асосланган ижод эркинлигини, мустақил фикрлаш ҳамда замон билан ҳамнафаслик руҳини сингдириш; - янгиланаётган ҳаёт жараёнларига яқинлашиш ва унинг илғор томонларини ёритиш, уларни мазмунан бойитиш;

- янгича услуб ва бадиий усуллардан фойдаланиш, санъат асарида шаклий гўзалликка эришиш. Моддий қадриятларнинг гўзаллиги. Ҳар қандай назария амалиёт билан уйғун бўлсагина яшай олади. Бу қоида гўзаллик тушунчасига ҳам тегишли. Маълумки, эстетик фаолиятнинг қатор турлари амалиёт билан чамбарчас боғлиқ холда ривожланади. Масалан, меъморлик ўзида ҳам моддий ҳам маънавий қадриятларни акс эттиради. Чинакам меъморий обиданинг гўзаллиги фақат ташқи кўриниши билангина эмас, балки механика қонунларининг янги материаллар билан бойитилганлиги, меъморликнинг қадимий анъаналарини янги кўринишлар орқали намоён қилиш натижасида юзага келади. Меъморий обида шаҳар ўз кўрки ва гўзаллигини қўйидаги эстетик хусусиятлар орқали намоён этади, деган фикрга келиш мумкин: - шаҳарда қадимий меъморий обидаларнинг сақланганлиги ва унинг кўрки; - биноларнинг аҳоли тармуш тарзи учун қулайлиги ва мос келиши; - шаҳарда бунёд этилган бинолар, йўллар халқ манфаати билан мувофиқлиги; - шаҳарнинг географик жиҳатдан жойлашуви – сув ва ҳавосининг мусаффолиги, табиий манзараларга бойлиги; Инсоннинг гўзаллиги. Инсондаги гўзаллик аксарият холларда унинг хулқи, одоби, ахлоқи ва фазилатлари билан белгилаб келинади. Эстетик тафаккур тарихида инсон гўзаллиги жисм (тана) ва руҳият масалалари билан изоҳланган. Бу борадаги фикр–мулоҳазаларнинг асосида инсоннинг ташқи кўриниши ҳамда ахлоқий фазилатларига бўлган муносабат масаласи ётади. Инсон гўзаллигига бу тариқа ёндашувнинг муайян сабаблари бор. Биринчидан, гўзалликнинг инсон шаклидаги кўринишида ягона, мутлақ ва тугал тимсол мавжуд эмас. Иккинчидан, инсонларнинг гўзаллик ҳақидаги қарашлари турлича бўлиб, улар вақт ўтиши билан ўзгариб боради, яъни нисбийлик табиатига эга. Кишиларнинг гўзаллик ҳақидаги идеали ана шу ўзгаришларнинг бирламчи сабабидир. Одатда инсоннинг ташқи гўзаллигига

нисбатан юзаки муносабат билдирилади; ташқи гўзаллик шахснинг чинакам «Мен»ини намоён қилишига тўсқинлик қилувчи, ўткинчи ҳодиса сифатида қаралади. Аммо, инсон гўзаллигига нисбатан бундай ёндашув баҳсли. Чунки, инсоннинг ташқи гўзаллиги муайян ҳолатларда шахснинг ўзигагина эмас, балки бошқаларнинг фаолиятига ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Инсоннинг ботиний гўзаллиги унинг одоб, хулқ ва ахлоқий фазилатлари билан белгиланади. Бу нафосат илмида хулқий гўзаллик деб аталади. Инсон хулқий гўзаллигининг такомиллашувида ахлоқ фалсафасининг муҳаббат ва эзгулик каби тушунчалари асосий мезон ҳисобланади. Улуғворлик категориясининг фалсафий моҳияти . Улуғворлик – инсоннинг нарса ҳодисаларга эстетик ва ахлоқий мезонлар билан ёндашиши ва улардан юксак ҳайратланиш туйғусини ҳосил қилувчи маънавий ҳодиса. Улуғворликнинг кўлами гўзаллик кўлами каби чексиз бўлиб, ўзида ҳажм, миқдор, кўлам ва буюкликни мужассам этади. Шунинг учун улуғворлик муҳокамаси юксак даражада маданиятни талаб қилади. Улуғворлик табиат, жамият, инсон ва унинг фаолияти маҳсулотларида намоён бўладиган маънавий-ахлоқий тушунчадир. Улуғворлик белгисига эга бўлган барча нарса ва ҳодисаларга хос бўлган умумийлик — меъёрий баркамолликдир. Табиатдаги улуғворлик баланд тоғлар, қудратли шаршаралар, чексиз океанлар, мавж ураётган денгизлар, тубсиз осмон ва ҳ.к. тимсолида намоён бўлади. Бу ердаги умумийлик — уларнинг кенг кўламлиги, улканлиги, буюклиги ва туганмаслигидир. Табиатдаги улуғворлик инсонда ўзидаги заифликни эмас, балки табиат билан қўшилиб кетишга интилиш ҳиссини уйғотади ва кучли таъсир этади. Табиатдаги улуғворлик руҳимизга ҳайрат, ҳаяжон ва жўшқинлик бағишлайди. Табиатдаги улуғворлик математик ва динамик хусусиятга эга. Математик хусусиятида - ҳажм, динамик хусусиятида - куч устувор аҳамиятга эга. Жамиятдаги улуғворлик миллий ва умуминсоний қадриятлар, халқпарварлик ва бунёдкорлик тушунчалари билан изоҳланади. Барқарорлик,

фаровонлик, адолат, қонун устуворлиги, ҳурфикрлилик жамият улуғворлигини таъминловчи мезоний тушунчалардир. Санъатдаги улуғворлик театр, кино ва бадиий адабиётдаги фожиавийлик билан ёнма-ён туради. Бундай улуғворлик бадиий мазмун ва шаклнинг барча имкониятлари воситасида ифодаланади, лекин бунда ҳал қилувчи ролни ғоя ўйнайди. Муҳим аҳамиятли ғоя юксак руҳланган, мукаммал шаклнинг зарурлигини юзага келтириб, санъат асари даражасининг юксаклигини белгилаб беради. Улуғворлик ҳисси ўз-ўзидан қувонч, ҳайратланиш, эҳтиром, тан бериш туйғуларини ўз ичига қамраб олади, руҳий кўтаринкилик бағишлайди. Улуғ ишнинг тагзамини эса ниятнинг, мақсаднинг улуғворлигидир. Масалан, Амир Темур улуғ салтанат қуриш соҳасида улуғворлик намунасини кўрсатган бўлса, Низомиддин Мир Алишер Навоий туркий тилда жаҳоншумул бадиий асарлар ёзиб, ўз халқининг маънавий оламини юксакликка кўтарди, она тилининг қудратини баралла намойиш эта олди. Шу каби илмий кашфиётлари билан жаҳонга номи кетган Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Синолар ҳам улуғворлик шоҳсупасидан ўрин олган. Бу зотлар илму фан, ҳикмат ва ижод паҳлавонлари, Шарқ Уйғониш даврининг буюк сиймолари сифатида ҳозир ҳам бизга ибратдир. Улуғворлик туйғусига фақат миқёс ўлчови билан эришилмайди. Агар айрим обидалар, масалан, Бобил минораси, Минораи Калон, Миср эҳромлари ва шу кабилар ўзларининг миқёс кўлами билан ҳайрон қолдирса, бошқалари ўзининг нафислиги, нозик ифодали ранглар, қисмлар ҳамоҳанглиги, атроф муҳит билан узвий қўшилиб кетганлиги билан алоҳида аҳамият касб этган (Гўри Амир, Шоҳизинда, Мустақиллик майдони, Ичанқалъа, Регистон майдони, Мир Араб мадрасаси, Исмоил Сомоний мақбараси ва б.). Мустақиллик йилларида амалга оширилаётган улкан бунёдкорлик ишлари туфайли улуғворлик касб этаётган обидалар жаҳонга юз тутмоқда. Мамлакатимизда Амир Темур, Улуғбек, Навоий каби аждодларимизга ҳайкаллар қўйилди. Шу каби Мустақиллик

майдони, унда қад кўтарган рамзлар, Бахтиёр она ҳайкали ҳам улуғворликка мисолдир. Демак, улуғворлик тарих, халқ, миллат, озодлик, мардлик, фидойилик билан ҳамоҳангдир. У инсоннинг орзу-армонлари, идеалларини акс эттиради ва ривожлантиради, буюк ишларни амалга оширишга чорлайди, яратувчанлик ва ижодкорликка илҳомлантиради, ҳаётга маъно-мазмун бағишлайди, инсон зотининг маънавий камолотига хизмат қилади. Тубанлик категорияси . Тубанлик – инсонда кучли нафратланиш туйғуларини ҳосил қилувчи эстетик категориядир. Тубанлик моҳиятан инсонга хос бўлиб, унинг фаолиятида намоён бўлади. Табиатда табиат, ҳайвонот ва наботот оламида учрамайди. Тубанлик инсон феъл-атворидаги ёвузлик майлини қўзғалиши натижасида юзага келади. Фожеавийлик (трагедия) категорияси – воқеликнинг энг муҳим, чуқур зиддият ва тўқнашувлари: ҳаёт ва ўлим, озодлик ва мутелик, ақл ва туйғу, қонун ва бурч, шахсий ва ижтимоий муносабатларни ўзига хос тарзда ифода этувчи фалсафий тушунча. Деярли барча буюк ижодкорлар яратган асарларда фожеали оҳанглар мавжуд. Ҳар қандай фожеа замирида муайян фожеали тўқнашув, зиддият ётади. Гегель фожеавийликни моҳиятли кучлар тўқнашувининг натижаси сифатида бежиз таърифламаган. Чунки, бу тўқнашувлар кураши қандай якун топиши билан инсоният истиқболи, ахлоқий тараққиёт узвий боғлиқдир. Бу ҳол фожеани санъатнинг фалсафий жиҳатдан энг муҳим турига айлантирадики, у ижодкорга инсониятни бутун тарихи давомида ҳаяжонлантирадиган туб ҳаётий масалаларни ўз олдига қўйиб, ҳал қилиш имкониятини яратди. Фожеа қаҳрамони кўпинча ижобий қиёфада тасвирланади, у даврнинг илғор орзу-умидларини ўзида мужассамлаштирган кучли, ёрқин, улуғвор шахс сифатида намоён бўлади. Лекин фожеа тўқимасида бошқа турдаги қаҳрамонлар ҳам акс эттирилган бўлиб, Шекспирнинг Макбет ва Ричард, Б.Брехтнинг Куражонага ўхшаш қаҳрамонлари ўз тақдирлари билан томошабинда ўта зиддиятли ҳис-туйғулар уйғотади. Улар содир қилаётган

мудҳиш кирдикорликлар қатъий норозилик, жирканиш, шу билан бирга, ачиниш туйғусини уйғотади. Одатда, фожеа мазмунида қаҳрамоннинг мавжуд шарт-шароитларни тубдан ўзгартиришга фаол интилиши намоён бўлади. Фожеанинг тарихий шакли қадимги дунё фожеаси (Эсхил, Софокл, Эврипид) эски патриархал тартиботлар емирилиб, тарихда илк синфий жамият шаклланиши жараёнида вужудга келди. Унга хос бўлган “қисмат оҳанги” табиий ва ижтимоий қонунлар ҳақидаги тасаввурларни акс эттирди. Ўрта асрларда Ғарб христиан мафкураси фожеа руҳига бутунлай қарши чиққани боис бу даврда бирор-бир арзигулик саньат асари яратилмаганини биламиз. Фожеа ривожининг янги босқичи Уйғониш даврида бошланди. Шекспир асарларида фожеавийлик бутун ҳаёт, ижтимоий алоқалар ва муносабатларни қамраб олади. Унинг фожеавий асарларида кучли, жасоратли, ғурурли, эркин инсон тимсоли яратилди. Шекспир ўз қаҳрамонларининг ўзлигини англашга, инсон руҳини синдириб ҳалокатга етаклаётган тузум шароитида озодликка интилишини ифодалайди. М.Шайхзоданинг “Мирзо Улуғбек” драмасини ҳам асосий бадиий оҳанги, ундаги эҳтиросли тўқнашувлар руҳи, улкан ҳиссий таъсир кучи, қаҳрамонларнинг тақдири жиҳатидан ўта фожеавий асардир. Унда ўша даврдаги илдиз отган ижтимоий, маънавий-ахлоқий муаммолар қаламга олинади. Асар қаҳрамони фожеали драматик жараённинг асосий субъекти сифатида намоён бўлади. Унинг фаоллиги, ўз орзу-армонлари, ҳатто ўзини қурбон қилиб бўлса ҳам, давлатда тинчлик ва барқарорликни қарор топтиришга интилиши фаолиятининг моҳиятини белгилайди. Санъатда намоён бўладиган фожеавийлик тўқнашувлар, қиёфалар, вазиятларни тўла ва чуқур бадиий инъикос этиш эҳтиёжидан келиб чиқади. Софокл фожеалари Шекспирникидан, Шекспир асарлари Расинникидан қанчалик фарқланмасин, улар ўртасида ўзига хос муштараклик, умумий жиҳат кўзга ташланади. Ҳар қандай фожеа замирида кенг кўламли, ижтимоий аҳамият касб этадиган муайян фожеали тўқнашув ётади. Фожеавийлик санъатда турлича талқин этилиши мумкин. Бу ҳол мазкур жанрга хос умумий хусусиятларни

инкор этмайди. Фожеа услубининг умумий белгилари қаторига кенг умумлашмаларга интилиш, тафаккур бойлиги, соддалик ва яхлитлик, ҳаяжон ва эҳтиросларнинг юксаклиги кабилар киради. Фожеа тарихий даврнинг бурилиш пайтларида, эски ижтимоий алоқалар ва муносабатлар барбод бўлиб, қарашлар, эстетик ва ахлоқий ақида-қоидалар қайта баҳоланаётган шароитда равнақ топади. Фожеавийлик ҳар доим эстетик тафаккур тарихида долзарб муаммо саналган. Шунинг учун деярли барча буюк ижодкорлар яратган асарларда фожеали оҳанглар мавжуд. Фожеалиликни моҳиятли кучлар тўқнашувининг натижаси, деб билган немис файласуфи Гегель, бу тўқнашувлар курашининг қандай тугалланиши пировардида инсоният истиқболи, тақдири билан боғланиб кетади дея таъкидлаган. Шунинг учун фожиавийлик эстетика категориялари орасида улуғворлик билан яқин алоқадор: ҳақиқий улуғворлик фожиавийликнинг давоми ҳисобланади. Қолаверса, улуғворликнинг барча хусусиятлари фожиавийликнинг ҳам у ёки бу кўриниши орқали намоён бўлади. Фожиавийлик категориясининг эстетикадаги марказий муаммоси – инсоннинг қаҳрамонлик, буюклик, жасорат каби тушунчалар ҳақидаги тасаввурини ҳар томонлама кенгайтириш ҳамда ҳаётдан қониқиш ва шукроналик хиссини ривожлантиришдан иборатдир. Кулгилилик категорияси. Эстетик тафаккур тарихида кулгилилик бир қадар кенг ўрганилган тушунча ҳисобланади. Жумладан, Афлотун ожиз ва лаёқатсиз одамларни кулгили деб ҳисоблаган бўлса, Арасту кулги айрим хатоликлар ҳамда кишиларга озор етказмайдиган ва зарар келтирмайдиган хунукликни келтириб чиқаради, дейди. Олмон мумтоз нафосатшунсларидан Иммануил Кант кулгилиликнинг табиатини латифа мисолида очиб беришга ҳаракат қилади, Фридрих Шиллер ҳажвияни веаллик билан идеаллик орасидаги қарама-қаршилик орқали кўрсатиб ўтади. Ҳеорг Ҳегел кулгилиликнинг асосини зоҳирий ишонч ва ботиний тўлақонли орасидаги қарама-қаршилик орқали ифодалайди.

Инсондаги лаёқатсизлик, лоқайдлик, масъулиятсизлик, иззатталаблик, шуҳратпаррастлик каби иллатлар кулгилиликнинг обьектларидир. Шунингдек, кулги – ахлоқ ҳудудларини безарар бузишдир. Ҳар қандай озод инсон ҳазил билан рўбарў келиши мумкин. Бу холатда кулги инсоннинг шахсий эҳтиёжини қондиради. Инсон кулишга ва кулдиришга қодир бўлган ягона моҳиятдир. Кулгилилик бошқа эстетик ҳодисалар сингари фақат объектив томонга эга бўлмай, субъектив томонларни ҳам ўзида бирлаштиради. Кулгилиликнинг субъектив томони – кенг маънодаги ҳазил (юмор) туйғусидир. Кулги ўз табиати жиҳатидан демократик хусусиятга эга. У турли кўринишларга бойлиги билан санъатнинг меъморчиликдан бошқа деярли барча турларида намоён бўлади. Бироқ, у ўзининг энг тўла бўлган эстетик ифодасини комедияда топади. Кулгилилик–юксак тараққий этган танқиднинг ибтидосини ўзида намоён қилади. Кулги – танқиднинг эстетик шаклидир. Кулги табиатига кўра табақаланишга қарши, мансаб ва амал олдида бўйин эгмайди. Кулги тенгсизлик, зўравонлик, манманлик, амалпарастлик, нодонликнинг барча шаклларига қарши кўришувчи буюк куч сифатида майдонга чиқади. Абдулла Авлонийнинг “Ҳажвиёт”идаги “Кўрнинг узри”, “Бир мунофиқ тилидан”, “Билимсиз олифталарга”, “Ҳақиқий маъноси”, “Дангасаман”, “Соқоврапорт” каби мақолаларида асримиз бошида халқимиз аҳволи тўғридан–тўғри кулги остига олинади. Кулгининг бадиий шакллари орасида сатира алоҳида ўринга эга. Умумназарий маънода сатира воқеликни бадиий тасвирлаш тури бўлиб, унда ҳаётнинг салбий ҳодисалари устидан кулиш–бундай ҳодисалар асосида юксак инсоннинг орзуларига зид эканлигини бўрттириб кўрсатиш мақсади ётади. Сатира ҳар хил кўринишларда намоён бўлиши мумкин. Унга лирика ҳам, эпос ҳам, драма ҳам бегона эмас. Сатира марказида доим ҳаётнинг салбий воқеа–ҳодисалари жойлашган бўлиб, бутун фош қилиш кучи уларга қарши қаратилган бўлади. Шунинг учун комедия санъатига хос танқидийлик, йўналганлик сатирада энг тўла ва энг аниқ ифода топади. Сатирани асосан

кулги фош этиб қўяди, лекин кулги бу жараёнда қаҳр–ғазабдан ажралмаган ҳолда намоён бўлади. Ҳажвия –жамият, инсон фаолиятидаги иллатлар ва уларнинг оқибатлари, олам мукаммаллиги ва инсон идеалларига номувофиқ келишини кўрсатиб берувчи кулги туридир. Лекин масхара, мазах каби кулги турлари ҳам борки, улар эстетик тарбия воситаси бўлолмайди. Аксинча, улар моҳиятан инсонни қоралашга, уни хафа қилишга, обрўсизлантиришга қаратилган бўлади. Бу кулгининг ўта зиддиятли ва ғайриахлоқий кўринишидир. Шу боис масхара фисқу–фасоднинг муқаддимаси саналади. Мазаҳ қилиш ибосиз сўз билан инсонга дахл этмоқ демакдир. Мазаҳ қилиш, калака қилиш, ўзганинг устидан, жисмоний камчилигидан кулиш масхаранинг реал воқеликдаги кўринишларидир. Кулгилиликнинг барча шакллари улар қанчалик эркин намоён бўлиш имкониятларига эга бўлиб борсалар, шунчалик кўп аҳамият касб этадилар. Ривожланган ҳазил туйғуси, ҳаётнинг кулгили томонларини нозик илғаб олиш ва фаҳмлаш қобилияти ривожланиб борган сари шахснинг маънавий– руҳий соғломлиги ҳамда баркамоллиги юксалиб бораверади. Умуман олганда, эстетиканинг тушунчалари (категориялари) доимий ҳамкорликда мустаҳкамланиб боради. Айниқса, бу жараёнда гўзаллик категорияси боғловчилик вазифасини бажаради. Шунинг учун фожиавийликда, улуғворликда, ҳунукликда ҳам гўзаллик унсурларининг учраши бежиз эмас Таянч тушунчалар: Эстетика, эстетика обьекти, нафосат, гўзаллик, санъат, гўзаллик фалсафаси, санъат фалсафаси, нафосат тарбияси, семиотика, категория, гўзаллик, чиройлилик, хунуклик, улуғворлик, тубанлик, фожиавийлик, фориғланиш, фожиавий қаҳрамон, кулгулилик, кулгили ҳолат, ҳазил, мутойиба, киноя, ҳажвия.

Такрорлаш учун саволлар: 1. “Эстетика” фан сифатидаги фалсафий моҳиятини тушунтиринг? 2. Эстетика қайси фанлар билан ўзаро яқин алоқадор? 3. Эстетика категорияларининг таснифини изохлаб беринг? 4. Нима учун гўзаллик эстетиканинг асосий мезоний тушунчаси ҳисобланади? 5. Улуғворлик табиатда қандай хусусиятларга кўра намоён бўлади? 6. Тубанликнинг иллат сифатида ижтимоий тараққиётга салбий таъсири нималарда кўринади? 7. Фожиавийликнинг фалсафий моҳиятини тушунтириб беринг? 8. Кулгулилик категориясининг эстетик хусусиятлари нимада?

Адабиётлар: 1. Назаров Қ. Билиш фалсафаси. – Т.: Университет, 2005. 2.Основы философии / Под ред. Ахмедова М. – Т.: Шарқ, 2003. 3. Шермухамедова. Н.А. Фалсафа ва фан методологияси. – Т.:Унивеситет, 2005. 4. Классическая наука Средней Азии и современная мировая цивилизация. – Т.: 2000. 5. Границы науки: о возможности альтернативных моделей познания. – М.: 1991. 6. Диалектика познания. – М.: 1998. 7. Современные теории познания. – М.: 1992. 8. Теория познания. В 4-х т. – М.: 1991-1995. 9. Каримов Б.Р. Диалектика объективного и субъективного в методе восхождения от мавхумного к конкретному. – Т.: 1998. 10. Методы научного познания. Под ред. Нысанбаева А.Н. – Алматы, Галыш, 1996. Шарипов М. Категориальные знания и их выводы. – Т.: Университет, 1995

Похожие

Ижтимоий фалсафанинг предмети мақсади, вазифалари ва ижтимоий гуманитар фанлар орасидаги ўрни

Миллий тараққиётнинг ғоявий-мафкуравий асослари курсининг объекти, предмети, мақсади ва вазифалари

Нафосатшуносликнинг тадқиқот доираси, мақсади ва вазифалари

Нафосатшуносликнинг тадқиқот доираси, мақсади ва вазифалари

Ғоялар фалсафасининг предмети, мақсад ва вазифалари