Дунёвийлик фалсафаси - Философия - Рефераты

Дунёвийлик фалсафаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

162.5 KB

Д унёвийлик фалсафаси Д аставвал “дунёвийлик” тушунчасини илмий - фалсафий мулоқотга киритган мутафаккир, шубҳасиз қадимги юнонистоннинг буюк файласуфи Платон (эр.олд.427-347й.) ҳисобланади. Гарчи, дунёвийлик тушунчаси қадимги шарқнинг ёзма адабиётларида турли атамалар орқали баён қилинган бўлсада уни фалсафада билиш таълимотининг асосий тушунчаси сифатида Платон асарларидан сўнг конкрет мазмун касб этабошлади. Платон таълимоти асосан объектив идеализм фалсафаси бўлиб унга мувофиқ бизни ўраб турган нарса ва ҳодислардан олдин ана шу нарса ва ходисалар тўғрисида, уларнинг туб моҳиятини акс эттирувчи тушунча ва ғоялар мавжуд бўлган деб ҳисоблайди. Яъни дунёнинг моҳияти даставвал моддий бўлмаган фикр ва ғоялар тарзда мавжуддир, дейилади. Бизни ўраб турган нарса ва ходисалар ўткинча бўлиб улар аслида барқарор, ўзгармас тушунчалар ва ғояларнинг моддий хосиласи бўлиб юзага чиқади. Шунинг учун ҳам нарса ва ҳодисаларнинг туб моҳиятини англаш фақатгина алоҳида иқтидорли кишиларгагина ҳосдир. Моҳият ақл ёрдамида билиб олинади. Ўткинчи дунёни ташкил этувчи нарса ва ҳодисалар доимо ўзгарувчан ҳарактерга эга бўлгани туфайли улар тўғрисидаги билимлар (тасаввурлар) ҳам нисбий ҳарактерга эгадир, дейилади. Платон объектив идеолизмнинг билиш назариясига мувофиқ алоҳида истеъдодли одамлар дунёнинг моҳиятини ташкил этувчи ғояларнинг асл мазмунини билиб оладилар ва у жамиятни ташкил этувчи кишилар уларга эргашсаларгина ҳақиқатга эришишнинг тўғри йўли ойдинлашади деб ҳисобланади. Улуғ мутафаккирнинг бу фикрлари қадимги ва ўрта аср шарқ ва ғарб диний фалсафасида Худо томонидан алоҳида кишиларга берилган илоҳий истеъдод эгалари яъна пайғамбарлик ходисасининг дунёга келишига фалсафий асос бўлиб хизмат қилган эди.

Аслида дунёнинг моҳиятини нарса ва ходисаларнинг сифат ва хусусиятларини ўрганиш асносида ҳам билиб олиш мумкинлиги инкор этилмайди, яъни теварак - атрофимиздаги буюмлар билан инсон бевосита сезги аъзолари орқали ўзаро алоқада бўлади. Лекин бу машаққатли билиш жараёни бўлиб кишилардан жуда кўп меҳнат ва вақтни талаб қилади. Билишнинг бу босқичини ҳис қилиш аъзолари орқали нарса ва ҳодисаларнинг ҳусусиятлари ҳамда сифатларини ўзаро таққослаш асосида таҳлил қилиш, умумлаштириш шаклида содир бўлади деб ишонтирилади. Бундай билиш шаклини ҳиссий аъзолар орқали тўпланган маълумотлар идрок этилиб муайян хулосаларга олиб келиши мумкинлигини инкор этмайди. Бироқ, ҳиссий билиш доимо ўзгариб турувчи, ўткинчи нарса ва ходисаларнинг сезги аъзоларига таъсир этиши туфайли ҳосил бўладиган дунё ҳақидаги билим ва тасаввурлар ҳам нисбий ўткинчи ҳарактер касб этади. Шунинг учун ҳам ҳиссий билишда дунёнинг моҳияти тўғридан - тўғри акс эттирилмайди. Оқибатда билишнинг ушбу шакли иккинчи даражали билиш шаклидир деб эътироф этилади. Фалсафа тарихида билишда ақлнинг ҳал қилувчи ролини эътироф этувчи оқимни рационализм деб номланса, аксинча, ҳиссий аъзоларимиз орқали олинган билимларнинг бирламчилигини эътироф этувчилар Сенсуализм оқими деб юритила бошланди. Ҳиссий аъзоларимиз орқали олинган билимлар дунёвий билим (илм)лар деб юритила бошланди. Чунки биз яшаб турган дунёни ташкил этувчи нарса ва ходисаларни ўрганиш орқали орттирилган билимлар назарда тутилади. Платоннинг ғоялар дунёси тўғрисидаги таълимотиги унинг (Платоннинг) шогирди Аристотел (мил.ав. 384- 322 йилларда яшаган) қарши чиқди. У ғоя тушунчаларининг мавжудлигини эътироф этади. Лекин ғоя, фикр, тушунча нарса ёки ходисалардан олдин эмас балки бир вақтда, улар ўзаро ажралмаган ҳолда мавжуддир деган фикрни илгари суради. “Агар ғоя (тушунча) мавжуд дунёмиздан ташқарида бўлса, унда қандай қилиб дунёдаги нарса ва ҳодисаларни аниқлайди?”. Тушунчалар нарсаларга ҳос бўлган жиҳатларнинг умумийлигини акс эттиради.

Арасту (Аристотел) таълимоти бўйича, агар тушунча, ғоя ёки фикр нарсаларнинг барқарор ўзгармас сифат ҳамда хоссаларининг умумий томонлари бўлса, у вақтда, нарсаларнинг атрибут хоссалари ҳам айнан нарсаларга хосдир. Бу атрибутив хоссаларсиз нарсаларнинг ўзини тасаввур қилиш асло мумкин бўлмайди. Бундан келиб чиқиб нарсалар тўғрисидаги тушунча ва ғоялар аслида нарса ва ходисаларнинг конкрет шакллари сифатида мавжуд бўлиши мумкин. Кейинчалик бу шакл мазмун билан тўлдирилади деб ҳисоблайди. Демак, нарсаларнинг шакллари ана шу нарсанинг мохиятини белгилаб беради. Лекин Арасту дунёнинг моҳиятини мавжуд реал нарса ва ходисалардан ташқарида бўлишини бутунлай рад этиб чиқди. У нинг фикрича бир-биридан ажралган рухий ва моддий оламнинг бўлиши асло мумкин эмас. Олам ягона . У ҳам руҳий ҳамда моддийдир. Шу билан бирга у (олам) реал мавжуддир. Яна шунингдек, реал мавжуд дунёни ташкил этган нарса ва ҳодисаларни ўрганиш орқали оламнинг моҳиятини англаб олишимиз мумкин. Моддий дунёдан ажралган “Ғоялар дунёси” мавжуд эмас ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Аристотел таълимоти бўйича билишнинг объекти қилиб мавҳум абстракт тушунчалар, ғоя ва фикрларни эмас, балки нарса ва ҳодисаларнинг ўзини қўйиш керак дейилади. Ана шундагина илм-фан реал (мавжуд) нарсаларни ўрганиши орқали жамият ва кишилар хаётида амалий аҳамият касб этади. Албатта, билиш жараёнининг ўзи тушунчалар орқали амалга ошади. “ Фан , -дея давом этиб Аристотел ,-бу тушунчалардаги тафаккурдир.” Тушунчаларнинг ҳаракати муайян қонуният ва схемаларда ўз аксини топади. Бу қонуният ва схемалар илм-фан ва тафаккурнинг асосий қуролларидир. Тушунчалар ҳаракатининг схемалари ва қоида ҳамда қонуниятларини мантиқ фани орқали ўрганилади. Демак, мантиқ фаннинг ҳам, тафаккурнинг ҳам асосий қуролидир. Мантиқни маълум даражада қобилияти бор ҳар кимса ўрганиши мумкин. Бундан келиб чиқиб, бизни ўраб турган нарса ва ҳодисаларни ўрганишимиз

орқали дунёнинг моҳиятини билиб олишимиз мумкин деган хулосага олиб келади Аристотел устози Платондан фарқли ўлароқ. Аристотел умумий барча фанлар шу жумладан фалсафанинг олдига ҳам ягона талаб ва қоидага амал қилишни шарт қилиб қўяди. У ҳам бўлса дунё ходисаларини билишда мантиқий қонунлар ва талаб ҳамда қоидаларга мос келишлик тамойилига тўла риоя қилишлик зарур деб ҳисоблайди. Бу эса дунё тўғрисидаги диний- мифологик тасаввуфлардан илмий-фалсафий реализм томон қўйилган илк жиддий қадам бўлиб ҳисобланади. Шунинг учун ҳам Аристотелнинг фалсафий таълимотини “Реализм” фалсафаси билан айнанлаштирилади. Фан ва фалсафанинг қарийиб йигирма беш асрлик тарихида Платон фалсафаси доимо диний дунёқарашнинг фалсафий асослари сифатида қадрланиб келинган бўлса илмий тафаккур эса ҳар доим Аристотел таълимотидан озуқа олиб келган. Аристотел фалсафасини кўпинча Платон фалсафасини ўта зийраклик билан қайта тахлил қилган ва шу орқали унинг (Платон фалсафасининг) ҳаётийлигини таъминлаган деб юритишади. ХХ асрнинг буюк донишманди Б.Рассел эса Аристотел фалсафасини Платон фалсафасига ақли расоликни киритган таълимот деб баҳо берган эди. Аслида Аристотел фалсафаси Платон фалсафасига қараганда ўзининг кенг қамровлиги, чуқурлиги ва хаётийлиги билан кескин фарқланади. Аристотелнинг илмий-фалсафий таълимоти, аслида, дунёвий мазмунга эга бўлиб у Платон фалсафасидаги табиатдан олдин мавжуд бўлган, моддий дунёдан алоҳида мавжуд деб хисобланган ғоялар дунёсидаги тушунча, ғоя ва фикрларни илғаб олиш орқали дунёнинг моҳиятини англаб олиш мумкин деган ақидани бутунлай рад қилади. Унинг таълимотига кўра дунёнинг моҳияти ана шу дунёни ташкил этиб турган нарса ва ҳодисаларни ўрганиш орқали ойдинлашади деган қоидага қурилгандир. Агар динийлик дунёнинг моҳиятини англатувчи билимлар ғойибдан, алохида кишиларга тайёр холда берилади, кишилар унга кўр-кўрона ишониб эргашсалар хақиқатга эришадилар деб ишонтирсалар, дунёвий илмлар эса

мазкур дунёни ташкил этувчи нарса ва ҳодисаларнинг ҳосса ва сифатларини ўрганиш орқали орттирилган билимлар орқали юзага чиқади. Қадимги юнонистонда Аристотел таълимоти орқали дунёвий билимлар муайян маънода билишнинг алохида шакли ёки босқичи сифатида эътироф этила бошланди. Лекин, теварак атрофимиздаги нарса ва ҳодисаларни ўрганиш билишнинг мантиқий босқичидан юқорига кўтарила олмади. Шунинг учун ҳам мантиқий қонунлар ва қоидаларга мос келишик даражаси хақиқат мезони сифатида эътироф этилди. Лекин дунёвийликнинг яна бир, у ҳам бўлса тажрибада тасдиқланиши талаби IX-XI аср шарқ мутафаккирлари томонидан илгари сурилди. Бу вақтда фанларнинг сохалар бўйича мустақил шаклланиш жараёни содир бўла бошлади. Айнан ана шу даврларда хақиқатни аниқлашнинг учта мезони тўғрисидаги тасаввуфлар вужудга келганлигини кузатамиз. Бунга ҳам Аристотелнинг “Мантиқ” асарининг араб тилига таржима қилиниши сабаб бўлган эди. Шуниси аниқки, фан тараққиётида ўша давр фанларининг умумий холати ва йўналишларини белгилаб берувчи кашфиётлар дахолар томонидан амалга оширилган. Дунёни англашнинг натурфалсафа босқичини бевосита Аристотел томонидан кашф қилинган мантиқ қонунлари ва қоидаларисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Чунки натурфалсафада у ёки бу нарса ёки ходиса тўғрисидаги тасаввурларнинг чин ёки ёлғонлиги ассосан мантиқий мезонлар ёки қоидалар орқали аниқлаб олинган. Қадимги юнонларда тажриба (эксперимент) ўтказиш услуби ҳам қўлланилган бўлсада, лекин ҳақиқатнинг мезони сифатида устиворлик мантиқ (фалсафа)га берилган. Шунинг учун ҳам табиатшуносликка оид билимларни натурфалсафа (табиат фалсафаси) деб юритилганлиги бежиз эмас. Дунёвий фанлар тараққиётининг XVII-XVIII аср табиатшунос- лигининг туб моҳиятини белгилаб берувчи кашфиётлар эса Г.Галилей ва И.Нютонлар томонидан амалга оширилди. Улар томонидан механиканинг

асосий қонунларининг кашф этилиши ўша давр фанларининг йўналишини бутунлай ўзгартириб юборишга сабабчи бўлган эди. Пировардида тирик организмлар тизимини мураккаб механизм сифатида, ижтимоий ҳаётнинг такомиллашувини ҳам механика қонунларининг таъсирида содир бўлувчи жараён сифатида тасаввур қилина бошланди. Лекин, қадимги юнон натурфалсафаси XVII-XVIII аср европа табиатшунослигининг пайдо бўлиши учун зарур бўлган асосларини яратиб бераолмаган эди. Европада янги давр фанларининг қарор топиши учун зарур бўлган асослар ўрта аср мусулмон шарқ мутафаккирлари томонидан яратилган эди. Биринчидан, Мусо ал-Хоразмий томонидан ўнлик позицион системасининг кашф этилиши илмий тафаккур ривожига чексиз имкониятларни яратиб берган эди. Гап шундаки қадимги юнонлар аслида қадимги шумерликлар томонидан шакллантирилган олтмишлик саноқ системасидан фойдаланганлар. Араблар эса соноқ (рақамлар)ни араб алифбосидаги ҳарфлар билан ифодалаб ёзганлар. Бу эса математикада ва математика билан боғлиқ бўлган барча фанларда чалкашликларни келтириб чиқаришга сабабчи бўлган эди. Жуда катта миқдорларни ифода этувчи сонларнинг яна шу таҳлитдаги сонларга кўпайтириш, даражага кўтариш, бўлиш каби жараёнларни амалга оширишда жуда катта мураккабликларни келтириб чиқарган эди. Математика том маънода Птоломей замонларидан бошлаб такомиллашиши жараёнидан маҳрум бўлиб қолганлиги малум бўлган. Ана шундай шароитда яқин шарқ мутафаккирларига яхши таниш бўлган Ҳинд рақамини ўнлик рақам тизимига айлантиришнинг аҳамиятини илғаб олган буюк ватандошимиз томонидан “Сифр”нинг кашф этилиши ва унинг ўз ўрнига қўйилиши орқали ҳинд рақами мукаммал системага айлантирилди. Шунингдек Хоразмийнинг буюк хизмати яна шундаки математика ривожининг олий босқичини бошлаб берган “Ал-жабр”

(Алгебра)ни математиканинг алоҳида соҳаси сифатида шакллантир- ганлигидир. Иккинчидан, IX-XI аср шарқ мутафаккирлари мантиқ қонунлари ва қоидалари ҳақиқатнинг ягона мезон бўлаолмаслигини англаб етган эдилар. Улар биринчи навбатда дунёвий илмларни бошқа илмлардан ажратиб олишга интилганлар. Бу давр олимлари дунёвий илмларни иккита услуб ёрдамида ажратиб олишга ҳаракат қилганлар, яъни улар энг аввало мантиқ талабларига мос келишлигини асос қилиб олган бўлсалар, шунингдек яна тажрибада бевосита синаб кўриш йўли билан чин ёки ёлғонлигини аниқлашга уринганлар 1 . Аристотел таълимотининг буюк тарғиботчиси Абу Наср Фаробий гарчи устози Арастунинг ҳақиқат мезони тўғрисидаги фикрларини тўғри деб ҳисобласада, лекин, мантиқий хулосалар доимо ҳаёт синовларида ўз тасдиғини топиши керак деган фикрни қўллаб - қувватлайди. Аристотел ва Фаробийнинг издоши Ибн Сино таълимоти бўйича “Ақл тарозусига солинмаган ҳар қандай фикр, асоссиздир”. Фан мантиқ қонунлари ва қоидаларига риоя қилган ҳолда,олдин билиб олинган билимларга асосланибгина янги билимларни қўлга киритиши ва унинг хақиқий мазмунини аниқлай олиши мумкин деб хисоблайди. Ибн Сино тажрибалар ўтказиш ақл билан чиқарилган хулосаларнинг чинлигини тасдиқлаш учун зарурдир, холос деган фикрни турғун химоя қилади. Демак дунёвий билимларнинг қарор топишида, хақиқат мезонини аниқлашда устуворлик ақлий билишга берилиб, бу эса ўз навбатида Ибн Синонинг билиш назарияси рационализмга мойиллигидан дарак беради. Лекин тажрибадан самарали фойдаланишда, уни хақиқатнинг асосий мезони деб талқин этишда шарқ мутафаккирларидан ҳеч бири Беруний даражасига кўтарила олмади. Шунинг учун ҳам Беруний тўғрисида гап кетганда европалик мутахассислар уни “Янги давр (XVII-XVIII европа) нинг 1 Қаранг. Т.Каримов, М.Шарипов, Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий. Тошкент, 2007й. Мазкур китобда Бағдод Маъмун Академияси олимлари томонидан ўз даври ҳукмрон қарашларининг чин ёки ёлғонлигини текшириб кўриш мақсадида тўртта илмий экспедиция ўтказганлиги тўғрисида маълумотлар келтирилади.

илк донишманди” 2 -дея бахо берганлиги бежиз эмас. Беруний фикри бўйича “Ҳеч қандай моддий ёки маънавий омил тажрибанинг илм-фан сохасидаги асосий мезонлик вазифасини бажара олмайди”. Шунинг учун ҳам у мантиқан тўғри бўлиб кўрилган нарса ва ходисалар тўғрисидаги билимлар “аслида синов ҳамда тажрибада аниқланиши лозимдир”,-деган талабни илгари суриши ва унга ўзи изчил амал қилганлиги, бу билан эса ҳозирги замон фани олдига қўйилаган мезонларга риоя қилиш зарурлиги тўғрисидаги фикрлари, табиатшунослик фанлари асосларини яратиб беришда ҳал қилувчи аҳамият касб этди. Бундан шу нарса маълум бўладики XVII аср европа мутафаккирларидан олти аср олдин ҳозирги замон фанлари учун асос бўлиб ҳизмат қилаётган қоидалар (талаблар)ни ўртага ташлаб унга ўзи изчил амал қилганлигидан дарак беради. IX-XII аср шарқ уйғониши даври дунёвий фанлари фақат мантиқий мезонлар билан чекланиб қолмасдан балки эътиқод ва мантиқ талабларига мос ҳукмрон хулосаларини кузатиш ҳамда тажрибалар орқали тасдиқланган билимларни йиғиб, бир тизимга солишга алохида эътибор қаратганлар. Учинчидан , бу давр дунёвий фанларнинг яна бир жиҳати шундан иборатки, фанлар ўша давр ижтимоий муҳит талаблари билан кишиларнинг ҳаётий эҳтиёжларини қондиришни ўз олдиларига кечиктириб бўлмас вазифа қилиб қўйганлигида эди. Хоразмий ўзининг “Ал-жабр ва ал-муқобала” асарида ерни ўлчаш, мураккаб мулкий тақсимот билан боғлиқ муаммоларни ечишга бўлган зарурат туфайли ал-жабр тенгламалари тўғрисидаги фанга кучли эҳтиёж сезила бошлаганлигини алоҳида қайд қилган эди ва х.к. Тўртинчидан, IX-XII аср математиканинг беқиёс даражада ривож топиши биринчи навбатда математика билан боғлиқ бўлган соҳаларда мустақил фанлар қарор топабошлади. А строномия, география, тарих, медицина, доришунослик, геодезия, минерология, этнография ва ҳ.к. ш улар жумласидандир. Шунинг учун ҳам қадимги юнон мутафаккир-ларидан 2 Готхардт Штроммейер. Ал-Беруний: Ғарб дунёси билмаган дахо. “Жахон адабиёти” журнали №3 2007й.135 бет

фарқли ўлароқ, бу даврда шарқ мутафаккирлари орасидан ўзларини файласуф деб ҳисобламайдиган соф математик, астроном деб хисобловчи Мусо ал-Хоразмий, Ахмад ал-Фарғоний, Абу Райхон Беруний каби фан дарғалари етишиб чиқди. Холбуки, дунёвий фанларнинг қарор топиши, уларнинг мустақил фан соғалари сифатида ажралиб чиқиш жараёни XVII аср европада эмас, балки IX-XI аср мусулмон шарқ мутафаккирлари, хусусан Марказий Осиё алломаларининг машаққатли изланишлари туфайли содир бўлган деб хисоблаш лозим. Шунинг учун ҳам IX-XI аср шарқ илмий тафаккури Европада XV-XVI аср ренесанс (уйғониш) даврининг етилишига ҳал қилувчи таъсир кўрсатган эди. Агар IX-XI аср Шарқ илмий тафаккури бўлмаганида эди XVII- XVIII аср янги давр европа табиатшунослик фанлари ҳам қарор топмаган бўлур эди. Чунки қадимги юнон натурфалсафаси европада янги давр классик фанлариннинг вужудга келиши учун зарур бўлган асосларни бера олмас эди. XVII аср Европа маънавий мухитида жуда катта ўзгаришлар юз бераётган эди. Католик черкови дунёвий фанлардаги буюк инқилобий кашфиётлар, хусусан дунёвий фанларнинг ютуқлари таъсири остида ўзининг ҳукмронлик мавқеидан ажралаётганди. Коперник томонидан оламнинг гелиоцентрик назарияси, дунёнинг бепоёнлиги тўғрисидаги Ж.Бруно таълимоти, Г.Галилий томонидан қилинган эркин тушиш тезлиги қонуни ва телескопнинг кашф этилиши, Кеплер томонидан сайёраларнинг қуёш атрофида айланиши тўғрисидаги учта қонуннинг очилиши, Ньютон қонунлари ва бошқа илмий ютуқлар христиан черкови диний таълимотининг нуфузи бир қадар пасайишига олиб келган эди. Ўз навбатида эса айни шу пайтларда европаликларда христиан динининг азиз авлиёлари расмлари каторидан дунёвий фан намоёндалари ҳам ўрин олаётганлиги Европада ренесанс (уйғониш) даврининг муҳим белгиларидан хисобланиб буни шарқ уйғониш даври учун ёт ҳодиса деб даъво қилинарди. Шунинг учун ҳам ІХ-ХІІ ва ХІѴ-ХѴ асрларда шарқдаги

маданий юксалиш фақатгина ўрта асрга хос бўлган ходиса деб қараш ғарб тадқиқотчилари орасида кенг таркалган. Уларнинг иддаоси бўйича шаркда ҳеч қачон дунёвий илмлар мавқеи илоҳий (диний) илмлар даражасига кўтарилган эмас. Бундай қарашлар кўпинча ўзининг бир томонламалиги, мафкуралаштирилган нуқтаи назарга эга эканлиги билан ажралиб туради. Шу тахлитдаги карашлар бирон - бир масалага ойдинлик киритишда ўта жўн кўрингани билан, хусусан, ижтимоий тараққиётда минтақаларнинг ўрни борасида сўз кетганида ўта муҳим принципиал масалага айланиб кетади. Аслида, ғарбликлар шарқ тарихини ғарбона андозалар орқали қараб мулоҳаза юритишга мойилдирлар. Шундан бўлса керак Европа муҳитига ҳос бўлган мўътабар кишиларнинг ҳайкаллари, портретлари билан черков биносини ёки бошқа ҳашаматли саройларини безатишни яхши кўришади. Ислом дини кириб келгунча бўлган даврларда бизда ҳам ҳудди ана шундай анъана мавжуд бўлганини Самарқанддаги Афросиёб ёдгорлигидан топилган ажойиб расмлар ёки Хоразмдаги Тупроқ қалъа ҳаробаларидан топилган шоҳлар саройи залини безатиб турган йигирма тўртта хоразмшоҳлар (сиёвушийлар) нинг ҳайкалларини, ҳудди шунингдек Кушон ҳукмдорларига гипсдан ясалган бюстлар ва х.к.ларни эсга олиш кифоя. Л е к и н и с л ом и й р а с м - р у см л а р н и н г к е н г т а р қ а л и ш и кишиларнинг урф-одатлари, яшаш тарзларига айниқса мазкур урф- одат ва яшаш тарзлари асосида ётувчи ва ҳатто мазкур яшаш тарзларини белгилаб берувчи дунёни ўзига ҳос тарзда идрок этишни ҳам ўзгартириб юборади. Эндиликда узоқ тарихий даврларда шаклланган анъана ва қадриятлар тизими ўрнига бутунлай янги типдаги қадриятлар тизими шакллантирила бошланди. Тарихий тараққиётнинг шундай нуқталари бўладаки унда ана шу нуқтагача қадрият ҳисобланган анъана, урф-одат, маънавий ва моддий бойликларга янгича мезонлар орқали баҳо берилади ва уларнинг жамият

ҳаётидаги ўрни белгилаб берилади. Ҳалқимиз тарихида ана шундай қадриятларни саралаш даврлари деб учта тарихий даврни назарда тутмоқ керак. Биринчи саралаш давр , менимча, жамиятнинг барча соҳалардаги юксалиш ва ўзгаришига асос бўлган, эски ибтидоий муносабатлар ўрнига янгича муносабатларнинг қарор топиши учун ҳаётий зарур бўлган мезонлар таркиб топган. Юртимизда шаклланган илк цивилизациялар- тамаддунлар (бутунлай янги типдаги ижтимоий муносабатлар тизимининг вужудга келиши) билан боғлиқ бўлган ва эрамиздан олдинги II минг йилликнинг сўнги чораги ва I минг йилликнинг бошларида бўлиб ўтган кескин ижтимоий - сиёсий ўзгаришларга мос келадиган қадриятлар мезони, шубҳасиз "Авесто" ёзма ёдгорлиги билан боғлиқдир. Бу даврда нисбатан тор доирадаги ҳудудлар, уруғ ва қабилалар манфаатларига мос келган қадриятлар мезони ўрнига кенг доирадаги худудлар ва элатларнинг муштарак манфаатларининг изчил ифодаси бўлиб ибтидоий кўп худолик (политеистик) тасаввурлар ўрнига якка худолик (монотеистик) тасаввурларнинг қарор топа бошлаганлигини кўрамиз. Мазкур жараённинг илк босқичларида нисбатан кенгроқ худудларда истиқомат қилувчи уруғ ва қабилаларнинг умумий манфаатларини ифода этувчи образларнинг яратилишига кучли эҳтиёж сезилган бўлса керак. Қабилалар ўртасида умум эътироф этилган дастлабки образ "Ҳамма нарсани кўриб турувчи, ҳамма нарсадан ҳабардор, минг кўзли ва минг қулоғи бор, кабилалар ўртасидаги келишилган шартнома талабларининг бажарилишини қаттиқ назорат қилувчи, адолат тарозусини қўлида тутган қуёш тимсолидаги Митра" бўлиб шаклланди. Умуман, ўша давр учун ўта муҳим бўлган қабилалар ўртасидаги умумий аҳлоқий нормаларни қарор топдириш ва унга изчил амал қилиш зарурий эҳтиёжга айланади. Чунки Иртиш - Ўрол худудларидаги юзлаб қабилалар ўртасида умумий келишув (шартнома)лар тузилиб унга қаътий риоя қилмасдан туриб табиатнинг инжиқликларига биргаликда

(ҳамжихатликда) кураш олиб боришининг, бошқа ҳудуд қабилаларидан ўз ҳудудларини ҳимоя қилишнинг имкони йўқ эди. Ўзаро ишончсизлик билан эса қабилалар иттифоқида эркин фаолият учун ҳаётий заруратга айланган хотиржамлик муҳитини қарор топдиришининг ҳам асло иложи йўқ эди. Ана шундай шароитда қабилалар ўртасида вужудга келган шартнома моддаларининг мазмуни асосан ёлғончиликка қарши, айтилгансўз (ваъда)нинг устидан чиқиш, эътиқодга асосланган амалиётга риоя қилиш, қахрамонликлар куйланиб, қўрқоқлик, сотқинлик лаънатланган. Ҳудди шунингдек, табиатдаги барча нарсаларга авайлаб муносабатда бўлиш каби ижтимоий мазмунга йўғирилган ғоялар илгари сурилган. Лекин бу моддаларга амал қилишни назорат қилувчи кундузи қуёш тимсолида, кечаси эса юлдузлар (Митранинг чарағон кўзлари) қаттиқ назорат қилиб турган деб дастлабки якка худолик образини яратганлар. Эндиликда уруғ ва қабилаларнинг тор манфаатларига мос келувчи ахлоқ нормаларига нисбатан қабилаларнинг умумий манфатларига мос келувчи ижтимоий-ахлоқий қоидалар қадриятлар даражасига кўтарилган эди. "Авесто" таълимотидаги қадриятлар мезони тўла соф диний-мифологик мазмун билан чекланиб қолмасдан, балки, шу билан бирга ижтимоий мухит талабларини ҳам, табиий ходисаларни ўрганиш асносида вужудга келган билимларга ҳам суянадиган дунёвий ҳарактерга эгалиги билан ажралиб туради. Масалан ёвуз дев Ахримон одамларга даҳшат уруғини сочиш учун ўн минг хил турдаги касалликларни юборади. Унга қарама-қарши эзгулик тангриси Ахура Мазда 9999 та касалликнинг давосини табиатдаги нарса ходисалар (жонсиз, тирик ва ўсимликлар)дунёсининг ҳоссалари, сифатлари кўринишида яратади. Одамлар табиатни чуқур ўрганишлари орқали мазкур шифобахш ҳосса ва сифатларни ажратиб олиб ўз дардларига шифо топганлар. Энг мухими, табиатни ўрганиш орқали ортдирилган билимлар қадрият даражасига кўтарилган. Шундан бўлса керак Оташпарастлар қадимда, ҳатто ўрта асрларда ҳам учта нарса билан машҳур бўлганлар. Яъни 1) Сеҳргарлик, 2) Табобат илмида, 3) Виночилик билан шуҳрат қозонганлар.

Бу фазилатларнинг ҳар учаласи асосида ҳам табиатни чуқур ўрганиш асосида орттирилган дунёвий билимлар ётганлигини кўрамиз. Қадриятларни саралашнинг иккинчи даври ислом динининг таркалиши билан боғлиқ. Инсониятга ва унинг кейинги тараққиётини янги- янги мезонлар билан таъминлаган "Авесто" ёзма ёдгорлигидаги залворли ғоялар жамиятнинг тўлақонли янада жадал тараққиёти учун ягона мезон бўлаолмай қолди. Ислом дини шарқ маънавиятининг кейинги такомиллашуви учун катъий белгиланган талаблар ва унинг муваффақиятли ечими учун янги-янги мезонлар билан дунё саҳнасига кўтарилди. Эндиликда мавжуд ижтимоий тизимнинг ўзгариши билан боғлиқ ҳолда ўтмиш қадриятларга янгича мезонлар орқали баҳо бериш ва саралаш даври бошланди. Масалан, Оташпарастликдаги ўлган мурданинг суягини этидан тозалаш жараёни билан боғлақ даҳшатли манзаралар, никоҳ, оила ва мулкий ворислик ва шу каби кўплаган жиҳатлар билан боғлиқ анъаналарни қайта кўриб чиқиш тарихий эҳтиёжга айланган эди. Худди ана шу тарихий эътиёжларни қониқтираоладиган мафкура бўлиб Ислом идеаллари тарих саҳнасига кўтарилди. Шарқ ҳалқлари тафаккури ислом идеаллари томонидан эгалланиши дунёни англашнинг алоҳида жараёнини вужудга келтирди. Ислом идеаллари ва категориялари ҳамда уларнинг мазмуни диний ҳарактерга эга бўлиб ўзидан олдинги диний- мифологик қарашларга нисбатан ҳам ўта ғайрий- табиийлиги ҳамда бир томонламалиги билан ажралиб туради. Ўзида минтақавий ҳамда жаҳон динлари тажрибаларини ўзлаштириб олган бу дин жамиятнинг барча томонлари ва мусулмонларнинг ички дунёсини ҳам эгаллаб олиб уларга ўз эътиқод талабларини сингдирар эди. Мусулмонлар учун ислом идеаллари асосида яратилган образлар орқали дунёни идрок этишдан бошқа ҳар қандай ўзгача қарашларга ён бермаслиги билан ҳам бу дин бошқа динлардан кескин фарқланади. Ислом ривожланган

ўрта аср жамиятларининг талабларига мослашган ва ҳар қандай муаммоларнинг ечимини топаолган ғоялар тизими бўлиб қарор топди. Лекин Ислом идеаллари ва мезонлари янги давр дунёвий тараққиёт талабларига жавоб бераолмай қолди. Чунки, жамиятнинг кейинги тараққиётини таъминловчи ҳаракатлантиручи кучлар ўзгарди. Янгича ижтимоий - иқтисодий муносабатлар тизими қарор топа бошлади. Бундай шароитларда ўрта асрчилликка мос қолиплар, андозалар янги шароитга мослаб ўзгартиришнинг уддасидан чиқишнинг ўзи бўлмас эди. Бундай мослашишга асрлар мобайнида хақиқатнинг ягона манбаси деб ишонтириб келинган мезонларнинг ўзгариши исломий тасаввурлар тизимини тутиб турган асосларнинг тўғрилигига шубҳа уйғотар эди. Ҳудди ана шу пайтда янги давр рухини ўзида мужассамлаштирган, ижтимоий тараққиёт талабларига жавоб тариқасида қарор топган дунёвий тамойиллар, тушунча ва категорияларга Ислом диний мазмундаги жавобларни тайёрлаб гўё ҳозирги тараққиёт ислом учун асло янгилик бўлмасдан, балки, унутилган эскиликдан ўзга нарса эмасдир деб чикди. Улар янги даврга хос муаммолар ечимини ислом тамойиллари ва андозаларидан келиб чиққан ҳолда топишга ҳаракат қилдилар. Шунинг учун ҳам дунёвий тараққиёт келтириб чиқарган ва дунёвий мазмунга эга бўлган тушунча ва категорияларга исломий мазмун бера бошлади. "Ислом демократияси", "Ислом социализми", "Ислом тараққиёт йўли" ва шунга ўхшаш бошқа кўплаган тушунчалрининг вужудга келиши бу ислом дунёқарашининг беқиёс имкониятларидан эмас балки, ислом янги дунё талабларига мослаша олмаётганини кўрсатади. Бошқача қилиб айтганда ислом янги дунё муаммоларига ҳозирги замон тараққиёти даражасига мос келадиган жавоб топа олмай ожиз қолганлигидан дарак беради. Тўғри, Исломда дунёвий илмларни тарғиб қилувчи, ақлни ҳақиқат мезони деб хисобловчи мўътазалийлар оқими мавжуд бўлган. Ҳатто бундай мафкура милоднинг 813 - 850 йиллар орасида араб Ҳалифалигининг расмий давлат мафкураси деб ҳам эълон қилинган. Ислом учун ёт ҳисобланган

фалсафа ва бошқа дунёвий илмлар ислом динининг назарий асосларини мантиқ талаблари ва қоидаларига мувофиқ тарзда мустахкамланишига ёрдам берди. Лекин, улар қўллаган мантиқ қонунлари ва қоидалари эътиқод талабалари ҳамда эҳтиёжларини қондиришгагина қаратилган, чекланган, бир томонлама ҳарактерга эга эди. Исломнинг дунёвийлик томон бўлган такомиллашуви шу билан барҳам топди. Дунёвий мазмундаги қадриятлар мезони деб аталувчи учинчи саралаш босқичи XVIII аср Европа (биринчи навбатда француз) маърифатпарварлари томонидан шакллантирилди. XVI - XVII аср французлар «Ренессанс» деб атайдиган уйғониш даври аслида IX-XII асрларда мусулмон шарқида, хусусан, Ҳуросон, Мавороуннахр ва Хоразмда биринчи навбатда Мўътазалийлар таъсири остида қарор топган эди. Бу ҳодисага Шарқ ренессанси деб аталувчи жамиятни ташкил этувчи барча соҳалардаги ижтимоий - маданий муносабатлардаги кескин юксалиш даврининг узвий давоми деб ҳам баҳо бериш мумкин. Чунки ўша даврларда яқин ва ўрта Шарқ мусулмонларининг ҳаёт тарзи, яшаш маданиятлари дунёнинг бошқа минтақалари шу жумладан Европа христиан маданиятидан ҳам юксак ривожланганлиги билан мутлақо ажралиб турди. XI асрнинг оҳирларидан бошланган салб юришлари Европаликлар учун Шарқ маданиятига тақлид қилиш уни қизиқиб ўрганиш даврининг бошланиши деб ҳам қараш мумкин. Европаликлар Шарқона муомала маданияти, қадимги Юнон ва Рим маданиятларининг таркибий қисми бўлган ҳозирда эса Европада унутилган ювиниш, тозалик гигиена маданияти билан турк ҳаммомлари орқали таниша бошлади. Ғарб дастлаб илк бора ял - ял ёниб турган шарқ гиламлари билан сўнгра шахмат ўйини билан бевосита шарқ маданияти орқали яқиндан таниша бошлади. Европаликлар учун ҳар томонлама ибрат намунасига айланган мусулмон Шарқ маданияти таркибида бир вақтлар Юнон ва Рим маданиятига хос бўлган элементларни ғарб яна қайтадан ўзлаштириб олишга киришди. Мусулмон зодагонлари оилаларидаги ўта нозик муносабатлар ва Ислом

динидаги кибор оилаларда аёлларга берилган ҳуқуқ ва эркинликларни католик черковига карам христианлар ҳатто орзу ҳам қилаолмаганлар. Бироқ бир нарсага алоҳида урғу бериш лозим. У ҳам бўлса Европа Шарқ халқлари маданияти ва маънавиятига фақат ҳавас қилиш билан чекланиб қолмади. У энди Шарқ маънавияти ютуқларини ўзлаштириб олиш билан жиддий шуғуллана бошлади. Европаликлар мусулмон Шарқ маданиятидан анча орқада қолиб кетганлигини илк бора англаб етган эдилар. Суқрот, Афлотун ва Арастулардан бошланган дунёни билишда рационал ақлнинг ҳал қилувчи роли тўғрисидаги рационализм Форобий, Ибн Сино ва Ибн Рўшт фалсафий таълимотлари орқали Европага кенг тарқалиши натижаси ўлароқ европаликларда олдин анъана тусига кирган дунёни инжил догмалари орқали идрок этишларига барҳам берди. Бу эса ўз навбатида европаликларда теварак - атрофдаги нарса ҳодисаларга мантиқ талаблари ва қоидалари орқали қарашга бўлган интилишнинг кучайишига сабабчи бўлган эди. Европада бундай қарашларнинг кенг ёйилиши учун шарт -шароитлар ҳам етилиб келган эди. Рим католик черкови томонидан давлатлар ва ҳукмдорлар устидан ўз назоратини кучайтиришга бўлган интилиш Европа мамлакатлари халқлари, биринчи навбатда Европанинг шимолий ўлкаларида норозилик кайфиятларининг кучайишга олиб келаётган эди. Германиядаги XV - XVI асрларда ғалаёнлар, калвинизм ғояларининг кенг тарқалиши оҳир - оқибат Рим католик черковидан ҳоли бўлган протестантизм черковининг қарор топиши билан якунланган эди. Инсон эркинликларини, эркин фаолиятини таъминлашга имкон берувчи протестантизм мафкураси кенг тарқалган мамлакатларда инсоннинг ўз ақли билан килинадиган эркин фаолиятга кенг йўл очиб берилар эди. Шунинг учун ҳам XIV асрлардаёқ Италияда вужудга келган янгича тартибдаги ишлаб чиқариш жараёни (мануфактура) менимча Рим черкови таъсири остида қолган Италияда ўз тараққиётининг кейинги юксалишини таъминлай олмай қолди. Аксинча, янгича ишлаб-чиқариш муносабатлари инсоннинг эркин ижодий фаолияти алмисоқдан қолган диний маросим, урф -одатлар билан

чекламайдиган протестантизм мафкураси кенг ёйилган Европанинг шимолий мамлакатларида кенг равнақ топабошлади. Шунинг учун Ўрта аср Европасининг маънавий маркази Римда эмас, балки, шимолий ўлкалардан етишиб чиққан мутафаккирлар томонидан Рим черковининг назарий асосларига қаттиқ зарба берила бошланди. Поляк олими Н.Коперник томонидан оламнинг гелиоцентрик назариясининг ишлаб чиқилиши Рим черкови ва унинг ғоявий асоси ҳисобланган инжил ҳақиқатларига шубха билан карашга асос бўлиб хизмат қилган эди. Коперник издошлари Ж.Бруно, Г.Галилей томонидан илгари ташланган буюк ғоялар, ажойиб кашфиётларнинг натижаси ўлароқ дунёвий фан ютуқлари жамиятда эътироф этилишига эришилди. Улар бу билан Европа фани тарихида ўзларининг ўчмас номларини қолдирибгина қолмасдан эндиликда дунёвий илмлар билан шуғулланган буюк мутафаккир олимларнинг номларини ҳам азиз авлиёлар каторида зикр қилинишига эришган эдилар. Бундай ҳолатни биз IX - XI аср ва ХІѴ-ХѴ аср Шарқ ренессанси даврларида ҳам кузатишимиз мумкин. Фикримизнинг тасдиғи сифатида Шарқда «Шайх ур-Раис» номини олган Абу Али ибн Синога Ҳамадон шаҳрида қурилган мақбарани ёки Ғазна шаҳрида «Устод ур-Раис» номи билан машҳур бўлган Абу Райҳон Беруний қабри устига қурилган мақбарани мисол тариқасида олишимиз мумкин. Улуғбек ҳам бу анъанани қайта жонлаштиришга ҳаракат қилганлигининг гувоҳи бўламиз. Яъни, Улуғбек томонидан қурдирилган Қозизода Румий мақбараси фикримизга ёрқин мисол бўлаолади. XVIII аср француз маърифатпарварларининг дунёвий қарашлари асосан XVII- XVIII аср европа фани ва фалсафасининг ютуқларига асосланган эди. Улар оламнинг манзараси, табиий ходисаларнинг сабаблари тўғрисидаги сўз юритилган инжил ёки азиз - авлиёлар томонидан зикр қилинган мулоҳазаларга эмас балки ўз даври фанлари эришган ютуқларига суянган ҳолда тушунтириб беришга интилганлар.

Ўша пайтларда Европа ижтимоий ҳаётида кескин бурилишлар даври бошланган эди. Бир томондан Рим католик черкови жамият устидан ўзининг ҳукмронлигини йўқотган; бошқа томондан эса католик черкови мафкурасининг ўрнини эгаллаши керак бўлган, кўпчилик томонидан эътироф этилган изчил, тўлақонли мафкура ҳали шаклланиб етмаган даврларга тўғри келарди. Жамиятнинг илғор зиёлилари олдида “жамиятни қандай қилиб ақлга мувофиқ тарзда қайта қурса бўлади?” - деган савол кўндаланг турган эди. Француз маърифатпарварлари жамиятнинг барча аъзоларини оммавий тарзда дунёвий илмларни ўқитиш орқали жамиятни дунёвий мезонлар ва талаблар асосида қайта қурса бўлади деб ҳисоблар эдилар. Уларнинг фикрича қурилиши керак бўлган жамият қатор дунёвий тамойилларга амал қилган ҳолда ўз йўлини давом эттириши зарур: 1.Инжил догмаларидан бутунлай воз кечиб, дунёвий фан хулосаларига асосланган дунёвий тараққиёт йўлидан боришлари керак; 2.давлат кўпчилик фуқароларнинг хоҳиш-иродасини қонун даражасига кўтариб, уни амалга оширувчи сиёсий ташкилот бўлмоғи керак; 3. динни давлатдан, мактабни черковдан ажратувчи тамойилларга амал қилиш зарур; 4.жамиятнинг бош стратегик мақсади умуминсониятнинг муштарак манфаатларини ўзида ифода этмоғи керак. Француз мутафаккирлари илгари сурган “маърифат”, “маърифатпарварлик” тушунчалари ҳам соф дунёвий мазмунга эга бўлиб, диний маърифат тушунчасидан кескин фарқ қилдирилади. Католик черкови мафкурасида таълим берилганидек, инсон аслида ёмон ёки яхши бўлиб дунёга келмайди. Инсондаги барча яхши ёки ёмон ҳислатлар ижтимоий муҳит таъсири остида ва бевосита тарбиянинг натижаси ўлароқ қарор топаборади. Яъни, уларнинг таълимотига мувофиқ тўғри тарбия топган киши биринчидан, маърифатли (ўқимишли, жамиятда қарор топган ахлоқий нормаларга риоя этувчи, гуманизм руҳида тарбия топган) бўлиши зарур. Иккинчидан, меъёр доирасида ҳудбин ҳам бўлиши керак. Яъни, ундай кишилар “яшашни бил,

ўзгаларга ҳам яшашга имкон бер” тамойилига амал қилувчи фуқаролар назарда тутилади. Демак, кишилар дунёвий тамойилларга амал қилган ҳолда барча халқлар ва элатлар, ижтимоий табақалар, қатламлар, умуман барча фуқароларнинг ҳуқуқий тенглигини таъминлайдиган тузим барпо қилишга интилиб яшашлари керак. Ана шундай жамиятгина ҳар бир фуқаро учун кам миқдордаги азоб-уқубат ва керакли даражадаги роҳат - фароғатда яшашни таъминлаши мумкин. Кишини яхши ёки ёмон одам қилиб тарбиялаш мумкин деб ҳисоблайди, Гелвеций. Яна бир буюк маърифатпарвар мутафаккир Д.Дидро (1713-1784) эса инсон табиатан беғубор бўлиб туғилади. Тарбия фақат яхши бўлишга бўлган кишилардаги табиий мойилликни авж олдирибгина жамият учун яхши одам қилиб шакллантирлади, деб ҳисоблайди, у. Бундан шу нарса маълум бўладики бу ҳар иккала нуқтаи назар ҳам муқаддас китобларда қайд қилинган “тақдири азал” (фатализм) таълимотининг тўғрилигини рад қиладилар. Шунингдек, улар илоҳий билимлар алоҳида олинган кишиларга тайёр ҳолда берилишини мутлақо бемаънидир деб чиқдилар. Билимлар тайёр ҳолда олинмайди, балки истеъдодли кишиларнинг машаққатли мехнатлари ва изланишлари туфайли орттирилади, деган фикрни илгари сурганлар. XVIII аср француз мутафаккирларининг ижтимоий-сиёсий ва фалсафий қарашлари XIX, XX аср дунёвий демократик тараққиёт йўлини танлаган қатор мамлакатлар ҳамда халқлар учун ғоявий асос бўлиб ҳизмат қилди ва бу ғоялар ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини сақлаб келмоқда. Уларнинг ўлмас таълимоти бугунги кунда ҳам инсоният эзгулик (гуманизм) ва дунёвий тараққиёт йўлидан бориб, демократик қадриятларнинг оммалашувида ҳамда демократик тафаккур ва унинг дунёвий мазмунининг кишилар онгида қарор топишида ўз қимматини йўқотган эмас. Бу маърифатпарварларнинг дунёвий маърифат тўғрисидаги ёрқин ғоялари асосида Бутун жаҳон инсон ҳуқуқлари декларациясининг асосий моддалари шакллантирилиб у 1948 йил 10-декабрда БМТ да қабул қилинди.

Хуллас эзгуликка йўғрилган маърифат - бу умуминсониятнинг муштарак манфаатларига ҳамда мантиқий қонун ва қоидаларга мос келувчи, тажриба (эксперимент) синовида тасдиқланган билимларни ўзида акс эттирувчи дунёвий маърифатдан ўзга нарса эмаслигини муайян тизимга солиб инсониятга тортиқ қилаолган кишилар француз маърифатпарварлари эди. XIX аср охирларида Туркистонда Исмойил Ғаспирали (Гаспринский)нинг дунёвийлик мафкураси кенг тарқалабошлади. Бу мафкурага мувофиқ Россия салтанатидаги мусилмон туркий халқлар европага хос бўлган янги (жадид) услубда ўқитилиши туфайли дунёвий маърифатга эришиш мумкин деган ғоя илгари сурилган эди. Чунки рус мустамлакачилик сиёсати ўлкада ўрта асрга ҳос ижтимоий муносабатлар сақланиб қолишдан манфаатдор эди. Улар, яъни рус мустамлакачилари халқни маърифатли қилиш билан бир пайтда мустамлакачилик сиёсатини давом эттириб бўлмаслигини аниқ билар эдилар. Жадидчиларнинг мазкур ҳаракатидан иккита мақсад кўзланган эди. Биринчидан, мусулмон туркий қавмларни маърифатли қилиш йўли билан мустамлака асоратидан қутилишни орзу қилардилар. Иккинчидан, салтанатдаги барча туркий қавмларни ягона тарихий бирлик (миллат) сифатида бирлаштирмоқчи эдилар. Туркистон жадидларининг отаси деб эътироф этилган Маҳмудхўжа Беҳбудий (1879-1919)нинг фаолияти айниқса икки нарсага, биринчидан, ўрта асрнинг ҳукмрон мафкураси бўлган ислом ғояларини XX аср ижтимоий талабларига мослаб дунёвий тараққиётга ҳизмат қилдиришга, иккинчидан, Туркистонни асоратда сақлаётган мустамлакачи ҳокимиятга қарши халқимизни дунёвий маърифатли қилиш йўли билан озодликка олиб чиқишни мақсад қилиб қўйган эди. Агар ўрта асрнинг буюк мутафаккири Исмоил Бухорий “Дунёда илмдан бошқа нажот йўқ ва бўлмаган”, - деб мусулмонларни диний ва дунёвий илмларни олишга чақирган бўлса, Махмудхўжа Беҳбудий эса

халқимизни биринчи навбатда дунёвий илмларни олишга чақирган эди. “Дунёда турмоқ учун дунёвий фан ва илм лозимдир. Замона илми ва фанидан бебаҳра миллат бошқаларга поймол бўлур”, - дея ўз замондошларини ҳамда келгуси авлодни огоҳлантирган эди. У 1905 йилдан бошлаб фаолият олиб бораётган “Мусулмонлар иттифоқи” партияси номидан сиёсий талаблар билан Марказий ҳокимиятга чиқабошлади. 1914 йилда Давлат Думасидаги Мусулмонлар фракциясининг мажлисида Туркистон ўлкаси бўйича ўз мулоҳазаларини гапириб бериш учун Петербургга чақирилди. Туркистон ўлкасини бошқариш учун қилиниши лозим бўлган ислохотлар бўйича Беҳбудий илгари сурган лойиҳа асосан тубандагиларни назарда тутар эди. 1) Ўлкани бошқаришнинг маркази қилиб Тошкент белгилансин; 2) Вилоятларда маҳаллий вакиллардан ташкил топган ячейкалар бўлиши кўзда тутилсин; 3) Ҳар бир вилоят ячейкаларида тўртта вакил сайлансин; 4) Ячейка раиси дунёвий таълим олган бўлиши шарт ва х.к. Буҳбудий ўз мақолаларида ҳалқни дунёвий билим олишга чақирар эди. У эндиликда дунёнинг тақдирини диний эмас, балки дунёвий илмлар ҳал қилишини яхши билган зиёли эди. Беҳбудий қарашларида исломий қадриятлар билан дунёвий илмларни эгаллаган маҳаллий миллат вакилларининг етишиб чиқишини орзу қилганди. У маърифатсиз на тараққиёт ва на адолат бўлишини халқимизга қайта - қайта уқтирар эди. Жадидлар қисмати қанчалик аянчли бўлмасин уларнинг миллат онгининг шаклланишидаги буюк хизматларини эътироф этмасдан иложимиз йўқ. Жадидлар мафкураси миллий тафаккурнинг шаклланишидаги аҳамияти шунчалик улуғвор бўлганки, уларнинг таъсирини XX асрнинг йигирманчи - ўттизинчи йилларида етишган ҳар бир зиёли тимсолида кўришимиз мумкин эди Мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ мамлакат президенти олдида мана шу икки йўлдан бирини яъни ёки ислом маданиятига мансублигимизни назарда тутган ҳолда диний (ислом) тараққиёт йўлини, ёки

бўлмаса ҳаёт синовидан ўтган, жаҳон халқлари тажрибасида синалган дунёвий тараққиёт йўлини танлаш масъулияти турур эди. Ҳақиқатан ҳам “дин , шу жумладан, ислом дини ҳам минг йиллар давомида барқарор мавжуд бўлиб келганлигининг ўзиёқ у инсон табиатида чуқур илдиз отганлигидан, унинг ўзига хос бўлган бир қанча вазифаларни адо этишидан далолат беради. Энг аввало, жамият, гуруҳ, алоҳида шахс маънавий ҳаётининг муайян соҳаси бўлган дин умуинсоний ахлоқ меъёрларини ўзига сингдириб олган, уларни жонлантирган, ҳамма учун мажбурий ҳулқ-атвор қоидаларига айлантирган. Маданиятга катта таъсир кўрсатган. Инсоннинг одамлар билан баҳамжиҳат яшашига кўмаклашган ва кўмаклашмоқда” 3 ,-деб қайд қилган эди президентимиз. Дарқақиқат, ислом динининг ҳалқимизнинг умуммиллий қадриятларига айланган жуда кўп фазилатлари шаклланишидаги аҳамияти беқиёс. Бунга шубҳа йўқ. Лекин, “ Диний тизимларнинг ўзи ижтимоий- иқтисодий муаммоларни ҳал қилишнинг самарали дастурларини таклиф қилишдан олис. Диний фундаменталистларнинг амадаги динлар вужудга кела бошлаган дастлабки шарт-шароитларга қайтиш ҳақидаги даъватларини эса асосли ва реал чора деб ҳисоблаб бўлмайди” 4 -дея ислом мутаассиблари асосий бош ғояларининг яроқсиз эканлигини мантиқан асослаб берган эди юртбошимиз. Демак, мамлакатимиз ҳалқлари ҳаётида ислом динининг ўрни бениҳоя катта. Уни жамият ҳаётидан ажратиб бўлмайди. “Диннинг юксак ролини эътироф этиш билан бирга,-деб давом этади юртбошимиз,- диний дунёқараш тафаккурнинг ўзини ўраб турган дунёга, ўзи каби одамларга муносабатининг ягона усули бўлмаганлигини ҳам таъкидлаш зарур” 5 . Хўш, Президентиимз диний дунёқарашга муқобил бўлган яна қандай дунёқарашни назарда тутади? Шунинг учун ҳам Ватанимиз тарихида дунёвий фан намоёндаларининг етишиб чиққанлигини, улар томонидан 3 И.Каримов. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: .....35-бет. 4 Ўша асар 38-бет. 5 Ўша асар 36-бет

давлатни бошқаришнинг дунёвий тамойиллари ишлаб чиқилганлигини ва бу эса ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаганлигига ишора қилинади. Тафаккур қонунлари ва категория (умумий тушунча)лари ҳамда тажриба синовидан ўтган билимлар орқали дунёнинг акс эттирилишига дунёвий тафаккур услуби дейилади. “Дунёвий фикр,- деб давом эттирганди шу муносабат билан президентимиз, -дунёвий турмуш тарзи ҳам у (дин) билан ёнма-ён ва у билан тенг яшаш ҳуқуқига эга бўлган ҳолда ривожланиб келган” 6 . Бундан шу нарса келиб чиқадики, инсоният тарихида азал-азалдан диний-мифологик ва дунёвий (фалсафий) тафаккур услуби ёнма-ён ривожланиб келган. Чунки ҳар хил қарашлар ва мафкуруларнинг бўлиши, уларнинг ранг-баранглигини ҳамда ўзаро рақобатлашиши жамият тараққиётини таъминлаб берувчи манба бўлганлиги, шубхасиз. “Зеро- дея таъкидлайди И.Каримов бу фикрни тасдиқлаб, - фақат бир хил фикр юритувчи одамлардан таркиб топган жамият ўз ранг-баранглигини йўқотган бўлур эди” 7 . Қадимги ва ўрта аср идтимоий муҳитида умумий тараққиёт йўналишида дастлаб мифологик, сўнгра диний дунёқараш ҳукмрон мавқега эга бўлганлиги аниқ. Лекин у даврлар ижтимоий тараққиётида одамлар орасидаги тотувликни кучайтириш, ижтимоий барқарорликни таъминлаш учун диний тараққиёт йўли мос тушар эди. Ижтимоий борлиқнинг кейинги такомиллашиши учун ахлоқий нормалар ва унга риоя қилишнинг ўзигина кифоя бўла олмай қолди. Э ндиликда ижтимоий тараққиёт тақдирини мантиқий ва тажрибавий билимлар хал эта бошлади. Яъни, ижтимоий борлиқни ҳаракатга келтирувчи, унинг такомиллашувини таъминлаб берувчи ижтимоий онг шаклларидан фалсафий ва илмий онг таъсирчан кучга айлана бошлади. Бир вақтлар Афлотун идеал жамиятда давлатни файласуфлар бошқариши керак деган бўлса, Форобий диний билимлардан хабардор, лекин 6 Ўша асар 36-бет 7 Ўша асар 36-б ет

мантиқ ва тажриба билимларини пухта эгаллаган файласуфлар бошқариши керак деб хисоблаган. И.Каримов томонидан мамлакат келажагини белгилаб берувчи дунёвий тараққиёт йўли концепцияси француз маърифатпарварлари томонидан илгари сурилган динни жамият ҳаётидан чеккага суриб чиқаришни эмас, балки диннинг жамият ҳаётининг ажралмас таркибий қисми эканлигини эътироф этадиган, жамиятда муҳим вазифаларни бажарадиган ва ижтимоий тараққиётга хизмат қиладиган қудратли куч сифатида қабул қилади. Лекин жамиятнинг кейинги ривожланиши асосан дунёвий билимларга кўпроқ боғлиқ эканлиги назарда тутилади. Бунда Афлотуннинг ҳам, француз маърифатпарварларининг ҳам илгари сурган тараққиёт йўлига қараганда Абу Наср Форобий фикрларига кўпроқ суянади. Агар ўрта аср давлатида раҳбар (ҳоким) бошқарувидаги фазилатлар ўша давр ҳукмрон мафкурасининг алоҳида муҳим белгилари сифатида назарда тутилган бўлса, юртбошимиз томонидан илгари сурилган дунёвий тараққиёт концепциясида бу фазилатлар тарққиётнинг асосий омиллари тарзида тилга олинади. Мазкур тараққиёт йўлининг ўзига хослиги, биринчидан , диний ташкилотларга жамият ҳаётидан ўзининг муносиб ўрнини эгаллашга имконият яратиш: Иккинчидан , ижтимоий ҳаётда бошқа ижтимоий-сиёсий кучлар томонидан амалга оширилиши мумкин бўлмаган, фақат диний муассасалар уддасидан чиқиши мумкин бўлган ижтимоий вазифаларни амалда бажаришлари учун шарт - шароитлар яратиб бериш назарда тутилади; Учинчидан , жамият тараққиётининг бош йўналишига эса дунёвий билимлар ва хулосаларни асос қилиб олиниши кўзда тутилади. Чунки XVII-XVIII асрдан бошлаб аввал Оврўпа мамлакатлари, кейинчалик бутун дунё мамлакатларининг ижтимоий-иқтисодий тараққиётини таъминлаб берган омил айнан дунёвий фанларнинг ютуқлари бўлганлиги ҳеч кимга сир эмас. Демак, хулоса қилиб шуни айтишимиз мумкинки, Президентимиз томонидан шакллантирилган дунёвий тараққиёт концепциясида: 1) миллий ўзига хосликка асосланиши; 2) жаҳон фалсафий ва илмий тафаккури

ютуқларига таяниши; 3) диний қадриятларимизга (исломгача бўлган диний қадриятлар ҳам назарда тутилади) алоҳида ҳурмат билан муносабатида бўлиши; 4) халқаро муносабатларда умуминсоний манфаатларнинг устиворлигини эътироф этилиши назарда тутилади. Лекин, мазкур тараққиёт йўлига мувофиқ диний эҳтиросларни жунбушга келтириб, диндан сиёсий ёки бошқа мақсадларда фойдаланиш мумкин эмаслиги алоҳида таъкидланади. Шунингдек, дунёвий тараққиётда жамиятдаги бирон-бир мафкуранинг мутлақ ҳукмронлигига чек қўйилади. Умумхалқ иродасини қонун даражасига кўтариш имконияти бўлган демократик сиёсий тизимнинг шаклланишига кенг имкониятлар очиб берилади. Илғор мамлакатлар халқларининг фан-техника, ижтимоий- маданий ва бошқа соҳалардаги ютуқларини ўзлаштириб, миллат тараққиётини таъминлашнинг кенг истиқболлари очилади ва ҳ.к. Эндиликда мамлакат дунёвий тараққиёт йўлини танлаб фуқароларнинг эркинлиги ва фаровонлигини таъминлаб берадиган демократик қадриятларнинг устиворлигини эътироф этган ҳолда янги жамият қуришга, жамиятнинг барча саҳаларида чуқур ижтимоий - сиёсий ислоҳатларни ўтказиш йўлидан бораётган айни шу кунларда дунёвийлик масаласи яна кун тартибига қўйилаётганлигини алоҳида таъкидлаб ўтмоғимиз, даркор. Бу эса мамлакат фуароларнинг дунёқараши ва уларнинг интилишлари билан уйғун бўлишини тақазо этмоқда. “Фуқароларимизда демократик тафаккур тарзини юксалтириш масалаларига алоҳида эътибор қаратиш айниқса муҳимдир,- деган эди юртбошомиз. - Зеро, демократик тафаккур - жамиятни ҳар қандай диний ақидапарастлик оғуси таъсиридан фориғ этишга қодир” . Лекин, ҳозирги кундаги демократик тафаккурнинг энг муҳим белгиси бўлган дунёвийлик элементини назарда тутишимиз, даркор. Чунки демоктарик тафаккур ўз навбатида диний -мифологик мазмунда ҳам қарор топиши мумкин. Бундай кўринишдаги тафаккурни “ёшларни Олимп

худоларига қарши руҳда тарбияланганлиги учун Суқротни ўлим жазосига ҳукм қилган” Афина қулдорлик демократиясини ҳам мисол тариқасида келтириш мумкин. Шунингдек, диний мазмундаги демократик тафаккурни биз мусулмон жамоаси шаклланишининг илк босқичларида, ёки ўрта асрдаги жуда кўп мамлакатлар фуқароларнинг фикрлаш тарзларида ҳам кузатишимиз мумкин. Хозир ҳам христиан эътиқодининг сиёсий маркази Ватикан давлатининг бошқариш услуби, ёки Малайзия мамлакатининг хокимият эгасини сайлаш билан боғлиқ анъаналарда ҳам бу яққол кўзга ташланади. Ҳозирги пайтда “ Ислом демократияси” номи билан кўтарилган ғоялар асл маънода дунёвий ҳарактерни касб эта олмайди. Ислом тарихида VII асрнинг биринчи ярмида содир бўлган ижтимоий муносабатлар ўзига хос тарзда рўёбга чиққан бўлиб, унда ислом эътиқодини қабул қилган жамоа аъзоларининг маълум даражада сиёсий ва ҳуқуқий тенглигини инобатга олар эди. Эътиқод талабларига асосланган демократик тамойиллар ўз даври учун ижобий аҳамият касб этганлигини назарда тутмоқ лозим. Бироқ ҳозирги пайтда “ислом демократияси” байроғини кўтариб чиққан ижтимоий гуруҳлар демократиясининг асл мазмуни ўша давр, Муҳаммад ва унинг халифалари ҳукмронлик қилган VII асрнинг биринчи ярмидаги мусулмон жамоасининг сиёсий ташкилоти бўлган халифалик давлат тизимини мутлақлаштиради. Бундай қарашларнинг туб асосида ҳозирги дунёнинг дунёвий тараққиётига қарама-қарши муқобил йўл сифатида эътироф этилишига бўлган кучли хайрихохлик ётади. “Ислом демократияси” тарафдорлари асосан жамиятнинг тараққиёт йўналишини диний мазмунга буриб юбориш ва ислом қадриятларини эса бутун инсоният учун ягона андоза сифатида қабул этишларини талаб қилиб чиқмоқдалар. Бу ва бунга ўхшаш қарашларнинг чекланганлиги шундан иборатки, улар нуқтаи назаридан инсоният тушунчаси билан исломга эътиқод қилувчилар бир деб олинишидадир. Шунинг учун ҳам инсон

умрининг маъноси, мақсад ва вазифалари диний мазмунга эга бўлиб, бошқа ҳар қандай қарашларни инкор этишга асосланади. Демократик тафаккур том маънода диний мазмунга эга бўла туриб , инсониятнинг муштарак манфаатларини ўзида тўла ифода эта олмайди. Ҳозирги пайтда мусулмон мамлакатларида кенг тарқалаётган диний экстремистик ва фундаменталистик қарашларнинг кўринишлари ранг-баранг бўлиб, моҳиятан эса бир хилликни намоён этадиган қарашлардан таркиб топади. Яъни, фалсафадаги буюк бир қоида - “Бир моҳият кўпгина мазмунларда намоён бўлиб, лекин бир мазмун икки ёки ундан ортиқ моҳиятларда намоён бўлиши мумкин эмас”лигини тасдиқлаб келмоқда. Бунда моҳият ҳар қандай диний экстремистик қарашларнинг туб асосида дунёвий тараққиётга ислом тараққиётини қарама-қарши қўйиб, охир оқибатда эса дунёвийликни инкор этишга бўлган интилиш ётади. XX асрнинг охири ва XXI аср бошларида содир бўлаётган ижтимоий воқеликнинг туб моҳиятини ўзида мужассамлаштираётган ходиса - бу кишилик жамиятининг барча соҳаларида юз бераётган глобаллашув жараёнидир. Бу бир томондан, дунёвий тамойилларга асосланган аксарият кўпчиликнинг хоҳиш-иродаси қонун даражасига кўтарилиб, инсониятнинг муштарак манфаатлари ифодаси тарзида янгича ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий муносабатлар тизими қарор топаётганлигининг гувохи бўлаётган бўлсак, иккинчи томондан эса тор доирадаги манфаатларнинг ифодаси ўлароқ бўй чўзаётган диний, миллий руҳдаги экстремизм, наркобизнес ва халқаро терроризм ҳодисасига тўқнаш келмоқдамиз. Шунингдек, ахборот алмашинувидаги тиғизлашув ва суръатнинг тезлашиш жараёни содир бўлаётганлиги, жаҳон ҳамжамиятининг жипслигини оширишга хизмат қилса, ўз навбатида эса унинг уюшувига қарши бўлган ижтимоий-сиёсий кучларнинг ҳам жипслашувига кенг имкониятлар очиб бермоқда. Терроризм ҳодисаси муайян ҳудуд ёки мамлакат доирасида содир бўлиши аслида янгилик эмас. Лекин XXI аср бошларида содир бўлаётган

террористик хуружлар мазкур ходисанинг муайян мамлакат ёхуд минтақа доирасидан чиқиб, халқаро уюшган ташкилот сифатида шаклланганлигидан дарак беради. Эндиликда халқаро терроризм ходисаси барча мамлакатлар ва халқларнинг эзгу мақсадлар йўлида бирлашиши орқалигина бартараф этилиши мумкин бўлган глобал муаммога айланмоқда. Терроризм (террорчилик)ни XX асрнинг сўнгги чорагида глобал муаммолар сирасига киритилиб, у ўз навбатида инсоничтнинг дунёвий тараққиёти ва келажагига жуда катта хавф солаётганлигининг гувоҳимиз. Бу хавфга қарши курашнинг ўзига хос йўллари ва усулларини шакллантириш энг муҳим мааслага айланмоқда. “Айни замонда,-барчамиз бир тану бир жон бўлиб, терроризм хавфига қарши қатъият билан кураш олиб боришимиз, “Ўз уйингни ўзинг асра” деган шиорнинг маъносини кенг ва чуқур англаб, гўзал ва бетакрор Ватанимизнинг тинчлигини, халқимиз осойишталигини кўз қарочиғидай сақлашимиз зарур”,-деган эди Президентимиз. Ҳар қандай глобал муаммоларни бартараф этиш учун: биринчидан, инсониятнинг барча қатламлари ва гуруҳлари муайян муштарак манфаатлар асосида жипслашиши зарур; иккинчидан, инсониятнинг барча тараққиёт босқичларида тўпланган тажрибаларга асосланган холда ўз тараққиёт йўлини белгилаб олиши; учинчидан, инсониятнинг муштарак манфаатларни қолган ҳар қандай манфаатлардан устуворлигини эътироф этиши; тўтинчидан, мантиқ талабларига мос, тажриба синовида тасдиқланган илмий-фалсафий билимларни ўз тараққиётининг асосига қўйилиши каби тамойилларга амал қилиб, уддасидан чиқиш мумкин. Террорчилик хавфини бартараф этиш учун ҳам халқаро миқёсга айланган глобал муаммоларни бартараф этишда қўлланиладиган тамойилларга амал қилиш зарур. Шуни ҳам таъкидлаш керакки дунёвий тараққиётга юз тутган, жахон ҳамжамияти атрофида жипслашаётган жараёнга қарши бўлган мутаассибликнинг, наркобизнес, уюшган жиноятчилик ва терроризм ўзаро ҳамкорликда иш кўришга фаоллик билан

киришганлар. Улар дунёвийлик ва демократик тафаккур тамойилларига қарши бўлган ҳар қандай мафкурани, сиёсий ва ижтимоий кучларни қўллаб- қувватлашни ўзларининг бош ҳаракат дастурига айлантир-моқдалар. Бунга яқинда 27-декабр 2007 йилда Покистонда демократик ҳаракатнинг тимсолига айланган собиқ премьер министр Беназир Бҳуттонинг ал-қоида ҳалқаро террористик ташкилоти қарорига мувофиқ ўлдирилганлиги яққол мисол бўлаолади. Агар биз мамлакатимизда олиб борилаётган ички ва ташқи сиёсат асосига фақат миллий манфаатлар ва уларнинг устуворлигини қўйсак Миллий эгоизм ( Миллий махдудлик)га йўл очиб берган бўламиз. Миллий эгоизм инсониятнинг умумий манфаатларига зид бўлиб унинг кейинги ривожлантирилиши фашизмнинг такрорланиш ҳавфини келтириб чиқаради. Ёки аксинча, ҳар қандай давлат сиёсатининг асосига умуминсониятнинг муштарак манфаатлари устуворлиги қўйиладиган бўлса, унда Миллий нигилизм рухининг (яъни, миллий урф-одат ва қадриятларга менсимаслик руҳиятининг) шаклланишига олиб келиши мумкин. Шунинг учун ҳам демократик тафаккур ва унинг дунёвий мазмуни уларнинг ҳар иккисини ҳам терроризм тегирмонига сув қўйишга олиб келишига қарши мустаҳкам тўсиқ бўлишини кафолатлайди. Ижтимоий адолатни тиклаш, турли манфаатларни инобатга олиш, миллий ва умуминсоний қадриятлар уйғунлиги асосида қўйилган сиёсат ҳар қандай террорчилик хуружларининг олдини олишга имкон туғдиради. Бунинг учун эса жамиятда фалсафий тафаккур қарор топиши ва у мазкур жамиятнинг ҳукмрон дунёқарашига айланиши мутлақо зарур бўлади. Фалсафий тафаккур айни пайтда у мустақил ижтимоий онг бўлиб кишиларнинг дунёни идрок қилиш жараёнида ҳал этувчи аҳамият касб этади. Бошқа томондан эса у дунёни илмий тушуниш учун зарур бўлган муҳим Гносеологик асосларни яратиб беради. “Фалсафа - бу тафаккурда қамраб олинган даврдир” - деган эди файласуф Гегел. Лекин шу билан бирга муайян давр ходисаларининг киши онгидаги оддий инъикоси эмас, балки у мантиқнинг шавқатсиз қонун ва қоидалари асосида дунёни бор мураккаблиги

билан идрок этилишидир. Агар мантиқ жамиятдаги мавжуд бирон-бир ижтимоий гурухлар манфаатларига ён берса унда чиқарилган хулосалар бир томонлама, ноҳолис чекланган ҳарактерга эга бўлиб мазкур ижтимоий гуруҳларнинг мафкураси даражасидан юқори кўтарила олмайди. Давр воқелигини ҳар қандай ижтимоий гуруҳ манфаатларидан ҳоли бўлган мантиқнинг бешавқат қонун қоидаларига изчил амал қилган холда чиқарилган хулосалар, ғоя ва фикрларгина мазкур даврнинг фалсафаси бўлиб қарор топа олади. Ижтимоий гуруҳ, миллат ва диний манфаатлардан холи бўлган, фақат мантиқнинг қатъий белгиланган қонун ва қоидаларигагина таяниб муайян давр муаммоларини таҳлил қилишдан чиқарилган хулосаларгина фалсафий тафаккур бўлиб қарор топа олади. Фалсафий тафаккурнинг қудрати хеч бир манфаатларга оғишмайдиган мантиқий изчилликда бўдганидек мантиқнинг қудрати ҳам унинг шавқатсизлигида намоён бўлади. Мантиқнинг қудратли қонун ва қоидаларини қурол қилииб унга амал қилган, инсон зотига мансуб ҳар қандай кимса муқаррар тарзда ундан ўз манфаатларини топажакдир. Шунинг учун ҳам қатъий белгиланган мантиқ қоидалари инсониятнинг муштарак манфаатларининг изчил ифодаси бўлиб юзага чиқади. Инсоният муайян манфаатларни ифода этувчи мафкураларга асосланиб қилинган фаолиятлари туфайли вужудга келган муаммолар гирдобидан фақат мантиқнинг бешафқат қонун ва қоидаларига изчил риоя қилибгина қутилиши мумкин. Дарҳақиқат, мантиқ қонунлари ҳамда қоидаларига изчил амал қилиш бугунги куннинг ягона илинжига айланмоқда. Дунёвий жамиятларда кишиларнинг дунёга бўлган муносабатлари ўз мазмунига кўра тўрт хилда намоён бўлади. 1.Диний мутаассиблик. Бунда асосан диний ақидалар, тушунча ва тасаввурлар орқали дунёни идрок этувчи кишиларнинг мафкураси ўз аксини топади. 2.Диний бағрикенглик (толерантлик). Бундай дунёқарашга эга кишилар муайян диний эътиқодга эга. Лекин бошқа динга эътиқод қилувчиларга ёки

динга эътиқод қилмайдиганларга бефарқ қарайдилар. Хар ким эътиқод қилиш ёки қилмаслик ҳуқуқига эгадир деб хисоблайди. Диний ташвиқот билан шуғулланмайдилар. 3. Дунёвийлик. Бундай қарашларга эга бўлган кишиларда бошқа диний эътиқоди мавжуд кишиларга нисбатан хурмат билан қарайдилар. Эътиқод қилиш ҳар кишининг шахсий иши деб қарайдилар. Динга қарши ташвиқот ишлари олиб бормайдилар. Улар “Дунёвийлик - дахрийлик эмас” тамойилига тўла амал қиладилар. Лекин айни пайтда “Дунёвийлик динийлик ҳам эмас” лигини яхши англаган кишилардир. 4. Даҳрийлик. Жамият тарихида ва бугунги кунда диннинг ўрни ва ролини мутлақо инкор этувчи кишилар бўлиб уларнинг бош тамойили “Дин- ҳалқ учун афюндир”шиорига амал қиладилар. Улар, жамият таркибидан динни ва диний онгни бутунлай барҳам топдириш зарур деб ҳисоблайдилар ва бу тамойилини ўзларининг амалий фаолиятлари учун асос қилиб оладилар. Дунёвий демократик қадриятларга асосланган жамиятларда асосан иккинчи ва учинчи типдаги қарашларга кенг имкониятлар очиб берилади. 1- типдаги дунёқараш демократик тузум учун жуда хавфли бўлиб, улар жамиятдаги эркин, плюралистик мафкураларнинг жамиятдаги қонуний ўринларига душманлик руҳида муносабатда бўладилар. Пировард натижасида эса турли плюралистик мафкураларнинг жамиятда сақланиб қолишига хуқуқий асослар яратиб берган сиёсий ташкилот (давлат)га қарши кайфиятда бўладилар. Тўртинчи тип муносабатлар ҳам ўз моҳиятига кўра, биринчи тип қарашлар билан бир бўлиб мазмунан қарама-қарши турғун позицияларга эгадир. Улар аксинча диний ташкилотларнинг жамиятда сақланиб қолишига мутлақо қарши бўлиб диний эътиқодга эга бўлган кишиларга хурматсизлик, хатто душманлик рухида муносабатда бўладилар. Бундай типдаги кишилар ҳам бошқа жамият аъзоларининг манфаатларини инобатга олмай жамиятда нохуш психологик муҳитнинг пайдо бўлишига сабабчи бўладилар. Улар ҳам

ўз моҳиятига кўра жамиятни демократиялаштиришга, ҳар-ҳил қарашларнинг жамиятда сақланиб қолиш имкониятини берувчи конуституцион хуқуқ ва унинг қонуний кафолати бўлган демократик давлат структурасига қарши кайфиятда бўладилар. Дунёвийлик тушунчаси билан боғлиқ илмий-фалсафий мазмундаги қатор атамалар ҳам истеъмолга кириб келаётганлигидан кўпчилик хабардордир. Лекин бу тушунча ва ибораларга муаллифлар турлича талқин қилаётганлигининг гувоҳи бўлиб турибмиз. Кўпинча диний нуқтаи назардан “маънавият”, “маърифат”, “комиллик” тушунчаларига ноилмий ёндашувлар ҳам бўлаётганлигига ажабланмасдан иложимиз йўқ. Хусусан, маънавият инсон қалбига юборилган “илоҳий нур” ёки “маърифат соатлари” деганда фақат диний маърифатнигина назарда тутувчи панд-насихатлардан иборат маърифий тадбирлар ўтказилаётганлигининг гувоҳи бўлиб турибмиз. Гарчи, комил инсон ёки комиллик (етуклик) тушунчалари тасаввуф фалсафасида илк бора кўтариб чиқилган бўлсада, ҳозирги пайтда бу тушунчалар дунёвий мазмунга эга бўлаётганлигини ҳам назардан қочирмаслигимиз керак. К омиллик ёки комил инсон тушунчаси ҳар бир даврда турлича мазмун касб этаборади. Комил инсон тушунчаси ўрта аср диний мафкура жамиятда ҳукмрон мавқега эга бўлган бир шароитда 1) эътиқоди бутун (имонли) бўлиши; 2) нафсини жиловлай олиши; 3) шариат (ахлоқ) нормаларига изчил амал қилиш назарда тутилса ҳозирги шароитда бу тушунчанинг дунёвий мазмуни маърифатлилик тушунчаси билан уйғунлашиб кетади. Маърифатли (комил) инсон 1) дунёвий илмларни эгаллаган, 2) ижтимоий муҳит талаблари асосида шаклланган ахлоқ нормаларига изчил риоя қилиш; 3) эзгулик (гуманизм) рухида тарбия топган бўлиши шарт қилиб қўйилади. Шунингндек, дунёвийлик тушунчаси ҳам ўз ичига 1) инсониятнинг узоқ тарихий тараққиёти давомида орттирилган тажриба ва малакаларини; 2) мантиқ қонунлари ва талабларига жавоб бераоладиган ва 3) тажриба (эксперимент)да ўз тасдиғини топган билимларнинг инсониятнинг муштарак

манфаатлари томон йўналтирилиб, системалаштирилган мажмуасига айтилади. Умуман, ҳар қандай билим фан (илм) даражасига кўтарилиши учун тўртта талабга жавоб бераоладиган бўлиши керак. Биринчидан, билимлар муайян соҳалар бўйича системалашган бўлиши керак; Иккинчидан, воқеликнинг муайян томонларини аниқ акс эттирувчи тушунча ва категориялар қатъий белигланган мазмундаги атамалар билан ифода этилиши зарур; Учинчидан, мантиқ қонунлари ва қоидаларига зид келмаслиги талаб қилинади. Тўртинчидан, эса тажриба майдонларида ўтказилган эксперимент синовларида тасдиқланган бўлиши керак деб хисобланади. Диний тасаввурлар биринчи ва иккинчи талабларга жавоб бераолганлиги туфайли диний илмлар бўлиб қарор топади. Лекин, улар учинчи ва тўртинчи талабларга жавоб бераолмайдилар. Шунинг учун ҳам бундай тасаввурлар дунёвий илмларга қўйилган талабларга жавоб бераолмаганлиги туфайли дунёвий фанлардан тубдан фарқ қилиб уларни диний - мифологик дунёқараш босқичига хос дунёни англаш шакли деб хисобланади. Фалсафий билимлар дастлабки учта талабга жавоб бераолганлигини лекин, ҳар қандай мантиқий хулоса эксперимент синовидан ўтишни шарт қилиб қўймаганлигини назардан қочирмаслигимиз керак. Шу билан бирга мантиқий қоидалар дунёнинг илмий манзарасини қарор топдиришга дастлабки жуда катта қадам бўлиб дунёни объектив қонунлар орқали англаш ва тахлил қилишни бошлаб берган эди. Фанлар фалсафа таркибида вужудга келиб табиат ва жамиятга хос нарса ва ҳодисаларни муайян сохалар бўйича тўпланган билимлар асосида алохида фанлар ажралиб чиқа борилади. Фан сохаларининг ажралиб чиқиш жараёни юқорида қайд қилганимиздек, XVII аср Европада эмас IX-XI аср мусулмон шарқида содир бўла бошлаган эди. Дунёни фалсафий ва илмий қоида ва категориялар орқали орттирилган билимлар дунёвий билимлар деб атала бошланди. Бугунги кунда дунёвий фан (илм)лар жамиятнинг ривожланишида ҳаракатлантирувчи маънавий кучга айланганлигини ҳеч ким инкор эта олмаса керак. Шунинг учун ҳам

келажаги буюк давлатни барпо этишга жазм қилган авлод биринчи навбатда дунёвий (фундаментал) фан асосларини чуқур эгаллашлари ва уни мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий тараққиётининг туб асосларига қўяолишлари шарт қилиб қўйилади.

Похожие

Эрих Фромнинг дунёвийлик фалсафаси

Борлик фалсафаси

Борлик фалсафаси

Билиш фалсафаси

Жамият фалсафаси