Axloqshunoslik (etika) fani predmeti. axloqning asosiy qoidalari va kategoriyalari. - Философия - Рефераты

Axloqshunoslik (etika) fani predmeti. axloqning asosiy qoidalari va kategoriyalari.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

Axloqshunoslik (eti k a) fani predmeti. axloqning asosiy q oidalari va k ategoriyalari. Reja: 1 . Eti k a (axloqshunoslik) predmeti, muammolari va jamiyatdagi roli. 2. Axloqning asosiy q oidalari. 3. Axloqning asosiy k ategoriyalari.

1. Axloqshunoslik bir necha ming yillik tarixga ega bo’lgan qadimiy fan. U bizda «Ilmi ravish»,»Ilmi axloq»,»Axloq ilmi»,»Odobnoma» singari nomlar bilan atab kelingan. Ovropoda esa «Eti k a» nomi bilan mashhur, biz ham yaqin- yaqingacha shu atamani qo’llar edi k . Uni birinchi bo’lib yunon faylasufi Arastu muomalaga k iritgan. Arastu fanlarni tasnif qilar k an, ularni uch guruhga bo’ladi: nazariy, amaliy va ijodiy. Birinchi guruhga u falsafa, matemati k a va fizi k ani; i kk inchi guruhga – eti k a va siyosatni; uchinchi guruhga esa – san’at, hunurmandchilik va amaliy fanlarni k iritadi. Shunday qilib, qadimgi yunonlar axloq haqidagi ta’limotni fan darajasiga k o’targanlar va «Eti k a» (ta ethiga) deb ataganlar. Hozirgi kunda bu fanni ilmiy va zamonaviy talablar nuqtai nazaridan «Axloqshunoslik» deb atashni maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz. Axloqshunoslik axloqning kelib chiqishi va mohiyatini, kishining jamiyatdagi axloqiy munosabatlarini o’rganadi. «Axloq» so’zi arabchadan olingan bo’lib, «hulq» so’zining ko’plik shaklidir. «Axloq» iborasi ikki xil ma’noga ega: umumiy tushuncha sifatida fanning tadqiqot obyektini anglatsa, muayyan tushuncha sifatida inson fe’l-atvori va xatti-harakat ining eng qamrovli qismini bildiradi. Axloqni umumiy tushuncha sifatida olib, uni doira shaklida aks ettiradigan bo’lsak, doiraning eng kichik qismini odob, undan kattaroq qismini xulq, eng qamrovli qismini axloq egallaydi. Odob – inson haqida yoqimli taassurot uyg’otadigan, lekin jamoa, jamiyat va insoniyat hayotida u qadar muhim ahamiyatga ega bo’lmaydigan, milliy urf- odatlarga asoslangan chiroyli xatti-harakat larni o’z ichiga oladi. Xulq – oila, jamoa, mahalla-ko’y miqyosida ahamiyatli bo’lgan, ammo jamiyat va insoniyat hayotiga sezilarli ta’sir ko’rsatmaydigan yoqimli insoniy xatti-harakat larning majmui. Axloq esa – jamiyat, zamon, insoniyat tarixi uchun namuna bo’la oladigan ijobiy xatti-harakat lar yig’indisidir.

Bu fi k rlarimizni misollar orqali tushuntirishga harakat qilamiz. Deylik, metroda yoshgina yigit, talaba hamma qatori o’tiribdi. Navbatdagi be k atdan bir k e k sa kishi chiqib, uning ro’parasida ti k turib qoldi. Agar talaba darhol: «O’tiring, otaxon!» deb joy bo’shatsa, u chiroyli a’mol qilgan bo’ladi; chetdan qarab turganlar unga ich-ichidan minnatdorchilik bildirib: «Bara k a topgur, odobli yigitcha e k an», deb qo’yadi. Aksincha, talaba yo tes k ari qarab olsa, yoki o’zini mudraganga solib, qariyaga joy bo’shatmasa, g ’ ashimiz keladi, k o’nglimizdan: «Buncha beodob, surbet e k an!» degan fi k r o’tadi, xullas, u bizda yoqimsiz taassurot uyg’otadi. Le k in, ayni paytda, talabaning qariyaga joy bo’shatgani yoki bo’shatmagani oqibatida vagondagi yo’lovchilar hayotida biror-bir ijobiymi, salbiymi – muhim o’zgarish ro’y bermaydi. Xulqqa quyidagicha misol keltirish mumkin: mahallamizdagi oila boshliqlaridan biri imkon boricha qo’ni-qo’shnilarning barcha mara k alarida xizmatda turadi, hech k imdan qo’lidan kelgan yordamini ayamaydi, ochiq k o’n g il, ochiq qo’l, doimo o’z bilimini oshirib borishga intiladi, tirishqoq, oila a’zolariga mehribon va h. k . Unday odamni biz hushxulq inson deymiz va unga mahallamizning namunasi sifatida qaraymiz. Bordi-yu, aksincha bo’lsa, u qo’ni- qo’shnilar bilan qo’pol muomala qilsa, to’y- ma’ra k alarda janjal k o’tarsa, sal gapga o’dag ’ aylab, musht o’qtalsa, ichib kelib, oilada xotin-bolalarini urib, haqoratlasa, uni badxulq deymiz. Uning badxulqlili g idan oilasi, ba’zi shaxslar jabr k o’radi, mahalladagilarning tinchi b u ziladi, le k in xatti-harakatlari jamiyat ijtimoiy hayotiga yoki insoniyat tarixiga biror bir ta’sir o’t k azmaydi. Axloqqa kelsa k , masala jiddiy mohiyat kasb etadi: deylik, bir tuman yohud viloyat pro k urori o’zi mas’ul hududda doimo qonun ustuvorligini, adolat qaror topishini ko’zlab ish yuritadi, lozim bo’lsa, ho d imning noqonuniy farmoyishlariga qarshi chiqib, ularning be k or qilinishiga erishadi; oddiy fuqaro nazdida na faqat o’z kasbini e’zozlovchi shaxs, balki haqiqiy huquq posboni, adolatli t u zum timsoli tarzida gavdalanadi; u – umrini millat, Vatan va inson manfaatiga bag’ishlagan yuksak axloq egasi; u, o’zi yashayotgan jamiyat uchun namuna bularoq, o’sha jamiyatning yanada taraqqiy topishiga xizmat qiladi. Agar maz k ur pro k uror,

aksincha, qonun himoyachisi bo’laturib, o’zi qonunni b u zsa, shaxsiy manfaati yo’lida oqni qora, qorani oq deb tursa, u axloqsizlik qilgan bo’ladi: oddiy fuqoro nazdida birgina kishi pro k uror-amaldor emas, balki butun jamiyat adolatsiz e k an, degan tasavvur uyg’onadi. Bu tasavvurning muntazam kuchayib borishi esa, oxir- oqibat o’sha jamiyat yoki to’zumni tanazzulga olib keladi. Albatta, har uchala axloqiy hodisa va ularning ziddi nisbiyli kk a ega. Chunonchi, hozirgina misol keltirganimiz prog’urorning axloqsizli g i darajasi bilan o’z yaqqa hug’mronli g i yo’lida millionlab begunoh insonlarni o’limga mahg’um etgan Lenin, Stalin, Hitler, Pol Pot singari shaxslar orasida farq bor: agar prog’urorning axloqsizli g i bir millat yoki mamlakat uchun zarar qilsa, totalitar to’zum hu k mdorlari xatti-harakat lari umumbashariy miqyosdagi fojialarga olib keladi. Mezoniy tushunchalar orasidagi yana bir juftlik – ezgulik va yov u zlik, ezgulik axloqshunoslikdagi eng asosiy k ategoriyalardan. U inson faoliyatining asl mohiyatini ang’latadi – Tang’ri irodasining inson qalbidagi tajassumi sifatida namoyon bo’ladi. «Ezgu o’y, ezgu so’z, ezgu a’mol» uchli g i «Avesto» dan tortib, barcha muqaddas k itoblarda yetagchi o’rinni egallashi ham shundan. Ezgulik – inson shaxsining k omilli kk a, baxtga, jamityani esa yuksak taraqqyoitga yetgazuvchi vositadir. U insonning axloqiy faoliyati tufayli muayyanlashadi, yuzaga chiqadi. Uni sinfiylik yohud partiyaviylik qobig’iga o’rash mumkin emas. Chunonchi, «sinfiy dushmanni», ya’ni biror bir shaxsni yoki guruhni faqat boshqa sinfga mansub bo’lgani uchun jisman yo’qotish, qanchalik bo’yab-b e jalmasin, ezgulik bo’lolmaydi. U tom ma’nodagi yov u zlikdir. Shu bois totalitar t u zumlarda ezgulikni bunday talqin etishning noilmiyli g i, soxtali g i hozirgi k unda hammaga ayon. Ezgulik va uning ziddi yov u zlik odatiy, k undalik hayot mezonlari bilan o’lchanmaydi, ular ham muhabbat singari qamrovli va ijtimoiylik xususiyatiga ega. Ezgulikning axloqiy ideal bilan bog’liqli g i ham shundan. Shu tufayli u amaliyotda qahramonlik, vatanparvarlik, insonparvarlik, jasurlik singari tamoyillarni o’z ichga oladi.

Shuni ham aytish k era kk i, muhabbat va nafrat juftlik tushunchasida nafrat muhabbatni in k or etmay, aksincha, uning barqarorli g idan dalolat bersa, ezgulik va yov u zlik juftli g ida har i kk i tushuncha bir-birini tamomila in k or etadi. Na faqat in k or etadi, balki ular orasida hayot-mamot k urashi ketadi va bu k urash abadiy k urash sifatida, olamni harakatga keltiruvchi kuch tarzida nomoyon bo’ladi. Ezgulik va yov u zlik haqida gap borganida, yaxshilik va yomonlik nima, bu i kk i juftlik mazmunan bir emasmi, degani savol tu g’ iladi. Bu tabiiy. Chun k i hozirgacha bizga ma’lum o’zbek tilidagi barcha axloqshunosli kk a doir adabiyotlarda ezgulik va yov u zlik mezoniy tushunchalar sirasiga k iritilmagan, u bor-yo’g’i yaxshilik va yomonlikning sinonimi tarzida taqdim etib kelingan. To’g’ri, yaxshilik tushunchasining k o’ p gina unsurlari ezgulikdan, ezgulikning ba’zi unsurlari yaxshilikdan joy olishini in k or qilish mumkin emas. Ularning ziddida ham shunday «sin g ishib k etish» mavjud. Le k in bunday dalilllar aslo maz k ur i kk i juftlikni aynanlashtirishga asos bo’la olmaydi. Ular orasida qat’iy farq mavjud: ezgulik, yuqorida aytganimizde k , ijtimoiylik xususiyatiga ega, yaxshilik esa unday emas. U asosan shaxsning odobiga, hulqiga bog’liq bo’lgan ijobiy hodisa. Zero unda, mardlik, ochiq k o’nqillilik, halollik singari axloqiy me’yorlar tajassum topadi. Biroq u qahramonlik, jasorat, vatanparvarlik kabi tamoyillar darajasiga k o’tarila olmaydi. Misol tariqasida buyu k shoirimiz Alisher Navoiyning faoliyatini olaylik. U surungasiga ijodiy mehnatga umrini bag’ishladi, xalqi uchun, xalqlar uchun «Xazoyin ul-maoniy»de k , «Hamsa»de k buyug’ asarlar yaratdi. Bu ezgulik – abadiy, zero Navoiy asarlari millionlab odamlarga yuzlab yillar mobaynida zavq- shavq ulashib, ularni k omilli kk a chorlab kelmoqda. Ayni paytda, u ko’plab yaxshiliklar qildi – muhtoj odamlarga qarz berdi, bergan qarzidan k echib yubordi v.h. Uning bu yaxshiliklari, ajoyib ijobiy hodisa bo’lgani holda, o’t k inchilik xususiyatiga ega, shuningde k , qahramonlik ham, buyu k jasorat ham, vatanparvarlik ham emas. Demak, yaxshilikni yiri k ijtimoiy hodisa – ezgulik bilan aynanlashtirish to’g’ri emas. Axloqshunoslikning yana bir qamrovli mezoniy tushunchasi-adolat. Uning ezgulik va yov u zlik hamda yaxshilik va yomonlikdan asosiy farqi shunda k i,

adolatning o’zi biror bir qadriyatni anglamaydi, le k in qadriyatlar orasidagi nisbatni belgilaydi, ularni baholash maqomiga ega. Shu bois unda jamiyatni tartibga soluvchilik xususiyati bor; unda ham axloqiy, ham huquqiy talablar mujassamlashgan. Uni ma’lum ma’noda miqdor o’lchovchi ham deyish mumkin: u talab bilan taqdirlashni o’lchab turadigan tarozudir. Adolat bor joyda ijitmoiy jabrga, beboshli kk a yo’l yo’q. Deyarli bir yarim asr moybaynida adolatsizlikni milliy k amsitishni, milliy iftixor hissining oyoq osti qilinishini, begona irodaning zo’rlab qab u l qildirish kabi holatlarni boshdan g’echirgan xalqimiz, endlikda, mustaqilliqqa erishib, adolatli fuqorolik jamiyati t u zishga k irishdi. Adolat bugungi k unda bizning mustaqil, kelajagi buyu k davlatimizning mohiyatini anglatuvchi tushunchaga aylanib bormoqda. Axloqshunoslikning nihoyatda ta’sir doirasi k eng tushunchalaridan biri vijdondir. Vijdon – Zigmund Freyd ta’biri bilan aytganda, alo men, men ustidan nazorat o’rnatib, uni boshqarib turuvchi iqqinchi, yuqora darajadagi men. Agar uyat hissi insonning tashqi, jamiyatga bog’liqli g idan kelib chiqsa, vijdon uning ichgi o’z-o’ziga bog’likligini namoyon etadi. Bu ichgi bog’liqlik tashqi bog’likliqqa nisbatan teran va doimiydir: uyat ma’lum bir vaqt ichida odamning o’z nojo’ya harakat i tufayli yuzaga kelgan o’ngaysizliki bo’lsa, vijdon azobi, bu oddiy o’ngaysizlik emas, balki qalbdagi, odamdagi odamiyliqqa e’tiqodning faryodi, talabi, uni qondirmas e k ansiz, hech qachon azob to’xtamaydi. Uyat bilan vijdonni, shu bois, deng’izdagi m u z togiga – aysber kk a o’xshatish mumkin: yuzaga uyat tarzida chiqib turgan qismi teranlikdagi qismidan yuz, balki ming barobar kichik. Ko’pincha vijdon tushunchasi o’rnida iymon iborasini uchratish mumkin. Iymon aslida diniiy tushuncha. Le k in hayotda vijdon tushunchasining sinonimi tarzida ishlatiladi. Masalan, k imnidir birov «iymonli odam» deganida, uning musulmonli kk a iymon keltirgan-keltirmagani haqida o’ylab o’tirmaydi, buning ustiga, u odam musulmon emas, nasroniy bo’lishi ham mumkin. Chunki gap bu yerda o’sha odamning dindorli g i haqida emas, balki vijdonli, halol, rostg’o’y

eganili g i to’g’risida k etyapti. Shu ma’noda vijdon bilan iymonni egiza k tushunchalar deyish mumkin. Yana bir muhim mezoniy tushuncha – burch. Burch, mohiyatan, jamiyat, davlat va shaxslarga nisbatan muayyan individdagi munosabat, ular oldidagi majburiyat. U yuqorida aytganimizde k , vijdon, e’tiqod mas’uliyat kabi tushunchalar bilan mustah k am bog’liq. Umuman, hayotda insonning har bir xatti-harakati zamirida burch tushunchasi – burchga sadoqat yoki xiyonat yotadi. Burchning insonlik burchi, musulmonlik burchi, nasroniylik burchi, farzandlik burchi singari k eng qamrovli, barcha davrlar uchun umumiy bo’lgan tushunchalari ham, jurnalistlik burchi, shifo k orlik burchi, olimlik burchi kabi kasbiy odob doirasidagi tushunchalari ham mavjud. Burch tushunchasining o’ziga xos jihatlaridan yana biri – uning vaqt va jamiyatda muayyanlashish xususiyati. Chunonchi, bir t u zum yo jamiyatda ijobiy hisoblangan burch talablari i kk inchi bir t u zum yoki jamiyat uchun salbiy ma’no kasb etishi mumkin. Sobiq sho’rolar fuqarosining o’sha davrdagi mavjud t u zum oldidagi burchi hozirgi k unda o’ta salbiy hodisa sifatida baholanishi bunga yorqin misol bo’la oladi. Shuni ham aytish k era kk i, ba’zi hollarda burch shaxsning ko’pgina mayl- istaqlariga qarshi boradi: uni h u zur halovatdan turmush lazzatlaridan mahrum etadi. Masalan, Furqat mustamla k achilar mafkurasiga xizmat qilganida, uning hayoti rohat farog ’ atda k echishi mumkin edi. Le k in u Vatan oldidagi, millat oldidagi burchni deb muhojirlikning og’ir qismatiga duchor bo’ldi: uni mustamla k achilar mamlakat hududidan chiqarib yuborib, qayta k iritmadilar. Furqat horijda vafot etdi. Ba’zan burch tufayli odamlar o’z sevgisidan, jon-dilidan sevgan kishisidan k echishga ham majbur bo’ladilar. Xullas, burch axloqshunoslik mezoniy tushunchalari ichidagi eng «qattiq qo’l», eng «shafqatsizi». Mezoniy tushunchalardan yana biri – nomus . Nomus tushunchasi bir tomondan, burch bilan bog’liq bo’lsa, i kk inchi jihatdan, qadr-qimmat tushunchasiga aloqadir. Zero nomus mohiyatan shaxsning o’z qadr-qimmatini anglab yetishi, shu qadr- qimmatning jamiyat tomonidan tan olinishi yoki olinmaslik k a munosabati bilan

belgilanadi. Goho uni or tushunchasi bilan chal k ashtirish, hollari ham uchrab turadi. Le k in aslida, nomusga nisbatan or ancha tor qamrovdagi, nisbatan zalvarsiz tushuncha. Chunonchi, oriyatli odam deganida, o’z so’zining ustidan chiqadigan, sadaqa tarzida qilingan muruvvatlardan baland turadigan shaxs tushuniladi. Beor odam esa – o’z sha’niga aytilgan gaplarga parvo qilmay, ishini bajarib k etaberadigan, aytilgan-aytilmagan joylarga suqilib k iraveradigan surbetnamo kishi. Nomusning esa toshi og’ir – ijtimoiylik xususiyatiga ega, ke ng qamrovli. Nomus yo’lida inson hatto o’z hayotidan k echishi mumkin, odamlar o’z nomusi, oila nomusi, millat nomusi deb k urashadilar. Bu haqda ko’plab badiiy asarlar yaratilgan. Mehnat, sport singari sohalarda jamoa nomusi ham alohida ahamiyatga ega; shu o’rinda nomus obro’ tushunchasi bilan bog’lanib ketadi. Bularning hammasi o’zini hurmat qilish, o’ziga nisbatan atrofdagilarning hurmat-izzatini yo’qotmaslik uchun o’z-o’zini nazorat qilish hissidan kelib chiqadi. Biz yuqorida k o’rib o’tganlarimiz – asosiy mezoniy tushunchalarning barchasi baholash tabiatiga ega. Yana qator muhim axloqiy tushunchalar bor k i, ular o’z yechimini talab qilishi bilan, ya’ni muammolik xususiyati bilan ajralib turadi. Ideal, baxt, hayotning ma’nosi, singari tushunchalar shular jumlasidandir. Biz ular orasidagi eng qamrovlisi bo’lishi axloqiy ideal tushunchasiga nisbatan batafsilroq to’xtalib o’tamiz. Bir qaraganda, idealda ham baholash xususiyati mavjudde k tuy u ladi. Le k in aslida u qiyoslashga asoslanadi. Antiqa tomoni shunda k i, idealda nomavjud, xayoldagi insonga, voqelika real, mavjud, hayotdagi xodisalar qiyoslanadi, ya’ni bor narsa yo’q narsa bilan o’lchanadi. Zero ideal hayotda mavjud bo’lishi mumkin emas – bu hammaga ayon gap. Buning ustiga, ideal hozirgi zamonda ham, kelajakda ham bo’lmaydi, uning mavjudlik sharti-o’tgan zamon. Le k in, shunga qaramay, inson ideal sari intiladi, o’z hayotini unga qiyoslaydi, unga taqlid qiladi. U inson hayotidagi eng oliy axloqiy talab kk i, uning bajarilishi shaxsni k omilli kk a yet k azadi. Albbata, hayotda bunday bo’lmaydi, le k in inson ana shu k omillikni o’ziga namuna bilib, idealga intilib yashashi jarayonida nisbiy k omilli kk a erishadi.

Dunyoviy ideal bilan, to’g’rirog’i, ijtimoiy-axloqiy ideal bilan diniy ideal, bir qaraganda, o’xshashde k k o’rinsa-da, aslida keskin farq qiladi. Chunonchi, musulmonlar uchun-Muhammad alayhissalom, nasroniylar uchun – hazrati Iso, yahudo dinidagilar uchun – hazrati Muso ideal hisoblanadi. Ular ideal sifatida hechi qachon o’zgarmaydi, boqiy. Ijtimoiy-axloqiy ideallar esa o’zgarishi mumkin va ko’p hollarda o’zgarib turadi. Masalan, sho’rolar davrida o’sha to’zum asoschisi Lenin – eng yuksak axloqiy ideal sifatida talqin etilardi va ko’pchilik tomonidan shunday qab u l qilanardi. Hozir esa «Kuch-adolatda!» degan shiorni hayotining ma’nosi deb bilgan buyu k ajdodimiz Amir Temur ko’pchilik tomonidan ijtimoiy- axloqiy ideal, adolatli davlat rahbarining ideal timsoli tarzida qab u l qilinadi. Demak, muayyan t u zum talablaridan kelib chiqqan holda, ijtimoiy-axloqiy ideallar o’zgarishi mumkin. Faoliyati niqoblangan axloqsizlikdan iborat bo’lgan. Lenin, Stalin, Hitler kabi ijtimoiy ideallarning umri u zoq bo’lmasa-da, har holda ideal edilar, aldangan ko’pchilik ularni namuna deb bildilar. 3. Asosiy mezoniy tushunchalar – k ategoriyalar singari axloqiy tamoyillar ham axloqiy anglash sha k llaridan hisoblanadi. Ularda axloqiy talab nisbatan umumiy tarzda ko’zga tashlanadi. Ular jamiyat tomonidan shaxsga qo’yiladigan talab tarzida namoyon bo’lib, insonning axloqiy mohiyatini, uning hayoti mazmunini, odamlar bilan o’zaro aloqalaridagi asosiy jihatlarini belgilab beradi. Natijada tamoyillar, inson xatti- harakat ining umumiy yo’nalishini ko’rsatgan holda, ko’pgina axloqiy me’yorlar uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Axloqiy tamoyillarning eng qadimiy va eng muhimlaridan biri – insonparvarlik. U – insonning yuksak ijtimoiy vazifasini belgilaydigan va barqaror etadigan g’oyalar, qarashlar va e’tiqodlar majmui, shaxs er k i, q adr-qimmati, uning baxtli bo’lish huquqini talab etish imkonining mavjudli g iga yen g ilmas ishonch. Insonparvarlik tamoyilini, Ovro’po Uyg’onish mutafaqqirlari dastlab ilgari surganlar, degan fi k r mavjud. Aslida, insonparvarlik dastavval Sharqda o’rtaga tashlangan, insoniylik, insonparvarlik degan ma’noni bildiruvchi «namlulu» so’zi bundan 3-4 ming yillar avvalgi qadimgi Somir mix xatlarida uchraydi.

Insonparvarlik – umuminsoniy qadriyatlar sirasiga k iradi. Uni sho’rolar davridagi sinfiylik nuqtai nazaridan soxtalashtirish proletar digtaturasi va totalitar sosialistig t u zum hamda ular ijod k orlarining insonparvarli g i haqidagi afsonalar juda qisqa umr k o’rdi. Sosializm mafkurachilarining bu boradagi say’-harakatlari o’sha davrlardayoq noilmiyli g i, yolg’onga sug’orilganli g i bilan kishilarning g ’ ashini keltirgan edi. Bunday insonparvarlikni xalq qab u l qilmaydi. Chunki u aynan o’ta mavhum «xalq» tushunchasiga qaratilgan, vaholan k i insonparvarlik mar k azida muayyan shaxs turmog’i lozim. Har bir shaxs insoniy huquqlarini ta’minlash uchun k urashish – mana, insonparvarlikning asosiy vazifasi. Bu borada umumbashariy ma’naviy qadryatlarni ustuvor deb bilgan bizning davlatimiz ham mamlakat ich k arisida, ham dunyo miqyosida ko’zga k o’rinarli ishlar qilmoqda. Eng ma’lum va mashhur tamoyil, bu – vatanparvarlik. U insonning o’z Vataniga muhabbatini, uni asrab-avaylashga bo’lgan ishtiyoqini anglatuvchi axloqiy tushuncha. Uni ko’pincha Vatan dushmanlariga qarshi ma’naviy-mafkuraviy qurol sifatidagina talqin etadilar. Aslida esa, bu tamoyilning qamrovi ancha k eng – u insonparvalikning nisbatan muayyanlashgan sha k li. U, eng avvalo, o’z vatandoshlari er k ini asrash uchun k urash, inson ozodli g i yo’lidan xatti-harakatlardir. Vatan himoyasi, bu – inson himoyasi, millat himoyasi. Le k in bu himoya, yuqorida aytganimizde k , faqat jang maydonida emas, balki barcha sohalarda namoyon bo’ladi. har bir sohada Vatan erishgan muvaffaqiyatlardan quvonch, muvaffaqityasizliklardan qayg’u hissini tuyush, Vatan bilan g’ururlanish, uning har bir qarich yeri, binosining har bir g’ishtiga, qadimiy obidalariga, ilm-fan va san’atdagi yutuqulariga mehr bilan qarash, ularni ko’z qorachig’ide k asrab-avaylash – bular hammasi vatanparvarlikdir. Hozirgi paytda yoshlarimizda vatanparvarlik tuyg’usini tarbiyalash, ularni Vatan ma’nosini teran anglab yetishga o’rgatish, vatanparvarlik – yuksak axloqiy tamoyil e k anini tushuntirish fanizmning dolzarb vazifasi hisoblanadi. Yana bir muhim axloqiy tamoyil, bu – millatparvarlik. U ma’lum ma’noda, vatanparvarlik tamoyilining yanada muayyanlashgan sha k li. Zero millatni sevish

k eng ma’noda Vatanni sevish degan. Vatansiz millatning bo’lishi yoki rasmona er k in va baxtli yashashi mumkin emas. Asl millatparvar insonlarning umri millatning umri kabi mangudir. Millat yo’lida o’z jonini ti kk an Munavvar qori, Behbudiy, Fitrat, Cho’lpon singari minglab fidoiylarni ham halqimiz hechi qachon unutmaydi. Inson hayotida axloqiy me’yorlar ham katta ahamiyatga ega. Ular tamoyillarga nisbatan ancha sodda, umumlashmagan, tor qamrovli. Ularni k undalik xayotimizda ma’lum axloqiy tamoyillarning amalga oshish murvatlari ham deyish mumkin, ular axloqiy talablarning eng oddiy sha k li sifatida ro’yobga chiqadi. Halollik, rostgo’ylik, xushmomalalik, boodoblik, k amtarlik singari me’yorlar ayniqsa, diqqatga sazovar. Shuni ham aytish k era kk i, halollikni uning dastlab k i tor diniy mazmunida-qaysi taom harom-u, qaysinisi halol, degan ma’noda tushunmaslik lozim. U allaqachon umuminsoniy ma’no kasb etgan me’yorga aylangan. halollik, rostgo’ylik vijdon tushunchasi bilan bog’liq, insonning o’zgaga munosabati o’ziga munosabatide k sof bo’lishini talab etuvchi ma’yorlardir. O’nlab me’yorlar orasida bu i kk isiga to’xtalishimizning sababi shundagi, mustamlagachilik davrida, ayniqsa, sho’rolar hug’umronlik qilgan chora k am bir asr vaqt mobaynida yolg’on, aldov, nopo k lik, haromxo’rlik, munofiqlik singari illatlar xalqimizga shu qadar ustalik bilan singdirildig’i, hozirgi paytda ko’pchilik odamlar halollik va rostgo’ylik ustidan hatto k uladigan bo’lib qolganlar. So’z bilan ish birli g i yo’qolgan, qog’ozdagi chiroyli gaplar hayotga to’g’ri kelmaydi. Le k in bularning hammasi afsus k i, odatiy xolde k qab u l qilinadi. Shu bois mustaqillikimizning dastlab k i k unlaridanoq bu illatlarga qarshi k urash boshlandi. Hozirgi k unda davlatimiz milliy ma’naviy qadriyatlarni ti k lashni, odamlarni halol, insofli, adolatli bo’lishga chaqirishni o’z ich k i siyosatining muhim qismi deb bilgan holda ish tutmoqda. Zero ko’z o’ngimizda yolg’on, aldov, iq kk iyuzlamachilik nimaligini deyarli bilmaydigan jamiyatlar, millatlar gullab- yashnamoqda. Yaponiya, Olmoniya, Fransiya, AQSh, Buyu k Britaniya singari mamlakatlar shular jumlasidan.

Shunday qilib, qisqacha bo’lsa-da, axloqshunoslik mezoniy tushunchalari, axloqiy tamoyillar va me’ryolar nima e k an i ni, ularning shaxs hamda jamiyat axloqiy h ayotida naqadar muhim o’rin tutishini k o’rib chiqdi k .

Похожие

Etika fani predmeti, maqsadi va vazifalari

Etika fani predmeti, maqsadi va vazifalari

Estetik falsafaning predmeti ,obekti, falsafiy maqsadi va kategoriyalari

Falsafa kategoriyalari

Falsafaning predmeti va asosiy mavzulari. Falsafiy dunyoqarash.