Antik davr tarix falsafasining oʼziga xos xususiyatlari - Философия - Рефераты

Antik davr tarix falsafasining oʼziga xos xususiyatlari

Загружено в:

27.09.2023

Скачано:

0

Размер:

35.810546875 KB

Antik davr tarix falsafasining oʼziga xos xususiyatlari Reja : Kirish I Bob. Antik davr tarix falsafasining oʼziga xos xususiyatlari I.1. Qadimgi sharqda falsafiy dunyoqarash I.2. Antik davr falsafasining oʻziga xos xususiyatlari II Bob. Antik davr tarix falsafasi namoyondalarining yondoshuvlari II.1. Aristotelning tarixiy falsafiy qarashlari II.2. Platonning tarixiy falsafiy fikrlari tahlili Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1

Kirish Tarix falsafasi - tarixni falsafiy sharlash va baholash. "Tarix falsafasi" atamasi antik davr falsafasi va tarixnavisligida namoyon boʻlsada, uni fanga M. F. Volter kiritgan deb hisoblanadi. Tarix falsafasining quyidagi yoʻnalishlari bor: teologik (ilohiyot) Tarix falsafasi xudoning irodasini tarixni harakatga keltiruvchi kuch deb hisoblaydi; metafizik Tarix falsafasi hech qanday chegaralar va doiralar bilan cheklanmaydigan, turli shakl va koʻrinishga kiradigan tushunchalar tizimini Tarix falsafasi deb biladi; idealistik Tarix falsafasi unda gʻoyalar, insonning axloqiy tushunchalari, maʼnaviy-ruhiy kechinmalari asosida tarixga munosabat bildiriladi; naturalistik Tarix falsafasi uchun inson hissiyoti va tuygʻusi orqali olamni anglash, oʻtmishga nazar solish va uni baholash asosiy mezondir; materialistik Tarix falsafasi unda iqtisodiy omillarga katta eʼtibor beriladi; tarixni yoʻnaltiruvchi kuch sifatida moddiy ehtiyoj va iqtisodiy zaruriyat asos qilib olinadi. Tarixda shaxsning roliga qanday baho berilishiga qarab, alohida shaxsni ustun qoʻyib yoki jamoani birinchi qoʻyib fikr yuritadigan Tarix falsafasi ham mavjud. Tarix falsafasida, shuningdek, tarix fani tushunchasi, qonuniyatlari, tarixiy jarayon va inson, inson mohiyati, feʼlatvori, xatti-harakati, manfaati talqin etiladi. Sharqda "Tarix falsafasi" tushunchasi oʻziga xos jihatlarga ega. Forobiy qarashlariga koʻra, jamiyat taraqqiyotini ilohiy qonunlar boshqaradi. U Aristotelning jamiyat rivojlanishi xaqidagi taʼlimotini oʻz xulosalari bilan boyitdi. Beruniy esa tarixiy taraqqiyot bosqichlarini tabiat, astrologiya, astronomiya, kecha va kunduz, fasllar almashinuvi orqali oʻrgandi. U "Hindiston", "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" asarlarida insoniyat tarixiga falsafiy nuqtai nazardan yondashadi, tarixni anglash, idrok etishda butunlay yangicha qarashlarni oʻrtaga tashlaydi. 2

I.1. Qadimgi sharqda falsafiy dunyoqarash Tarix falsafasi ildizlari antik davr allomalari Gerodot va Fukididning tarixiy harakatga doir qarashlariga borib taqaladi. U Polibiy, Posidoniy, Plutarx qarashlarida nisbatan shakllandi. Avgustin esa ilohiy davlat tarixi falsafasini yaratdi va keyingi ming yillarda tarixiy tafakkurning shakllanishiga kuchli taʼsir koʻrsatdi. XVIII asrga kelib Tarix falsafasining yoʻnalishlari tubdan oʻzgardi. Tarixiy taraqqiyotda insonning taʼsiri, oʻrni va roli, tarixga inson qalbi, ichki dunyosi, maʼnaviy-ruhiy olami mahsuli sifatida qarash tamoyillari shakllandi. Biroq, bunda ham turlicha yondashishlar mavjud edi. Chunonchi, Leybnis tarixda metafizik kuchlar va gʻoyalar ustuvor deb tushunsa, Gegel butun voqelikni tarix deb hisoblab, unda dunyoviy aqlni ustun qoʻyadi. XIX-XX asrlarda tarixni anglashda mavhum mantiq va tarixni bilish nazariyasi bilan bir katorda A. Shopengauer, Ya. Burkxardt, O. Shpengler tarixni tushkunlik orqali anglash, A. Toynbi optimizm, marksizm asoschilari esa tarixiy materializm gʻoyalarini ilgari surdi. Sharqda "Tarix falsafasi" tushunchasi oʻziga xos jihatlarga ega. Forobiy qarashlariga koʻra, jamiyat taraqqiyotini ilohiy qonunlar boshqaradi. U Aristotelning jamiyat rivojlanishi xaqidagi taʼlimotini oʻz xulosalari bilan boyitdi. Beruniy esa tarixiy taraqqiyot bosqichlarini tabiat, astrologiya, astronomiya, kecha va kunduz, fasllar almashinuvi orqali oʻrgandi. U "Hindiston", "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" asarlarida insoniyat tarixiga falsafiy nuqtai nazardan yondashadi, tarixni anglash, idrok etishda butunlay yangicha qarashlarni oʻrtaga tashlaydi. Beruniy dunyo tarixshunosligida asotirlar, afsonalar va rivoyatlardan ilmiy bilish hamda dunyoviy taʼlimotga oʻtishda muhim hissa qoʻshdi. Sharq Tarix falsafasi bir necha yoʻnalishda koʻzga tashlanib, voqealar tahlili ibratli hikoyalar, pand-nasihatlar, yuksak axloqiy meʼyorlar bilan mushtarak holda olib boriladi. Ayrim hollarda tarixga geografik-hududiy jihatdan yondashiladi. Sayohatnomalar orqali jamiyat tarixi yaratiladi, podshohlarning boshqaruv usuli, siyosati, uning mohiyati ochib beriladi. Falsafiy fikrning paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixidagi birinchi muhim bosqich antik falsafadir. Uning asoschilari qadimgi yunonlar va rimliklardir. O’sha davr mutafakkirlarining qurol- 3

yarog’ida bilishning "qurollari" taxmin, tafakkur va kuzatish edi. Qadimgi faylasuflar birinchi bo’lib insonni tashvishga soladigan abadiy savollarni qo’yishgan: atrofdagi hamma narsaning boshlanishi qaerda, dunyoning mavjudligi va yo’qligi, qarama-qarshiliklar birligi, erkinlik va zarurat, tug’ilish va o’lim, insonning maqsadi axloqiy burch, go’zallik va yuksaklik, donolik, do’stlik, sevgi, baxt, shaxsiy qadr-qimmat. Ushbu muammolar bugungi kunda ham dolzarbdir. Antik falsafa Yevropada falsafiy fikrning shakllanishi va rivojlanishi uchun asos bo’lib xizmat qilgan. Antik davr falsafasining rivojlanish davrlari antik falsafa qanday asosiy muammolarni hal qilganligini, uning fan sifatida rivojlanish bosqichlarini ko’rib chiqaylik. Qadimgi yunon va qadimgi Rim falsafiy tafakkuri taraqqiyotida to`rtta muhim bosqichni shartli ravishda ajratib ko`rsatish mumkin. Birinchi, Sokratgacha bo’lgan davr VII-V asrlarga to’g’ri keladi. Miloddan avvalgi. U Eleatik va Milet maktablari, Efeslik Geraklit, Pifagor va uning shogirdlari Demokrit va Levkipning faoliyati bilan ifodalanadi. Ular tabiat qonunlari, dunyo va Kosmosning qurilishi bilan shug’ullangan. Sokratgacha bo’lgan davrning ahamiyatini ortiqcha baholab bo’lmaydi, chunki qadimgi Yunoniston madaniyati, ijtimoiy hayoti va siyosiy sohasining rivojlanishiga aynan ilk antik falsafa katta ta’sir ko’rsatgan. Ikkinchi, klassik davrning (miloddan avvalgi V - IV asrlar) xarakterli xususiyati sofistlarning paydo bo’lishidir. Ular o’z e’tiborini tabiat va Kosmos muammolaridan inson muammolariga qaratdilar, mantiq asoslarini yaratdilar va ritorikaning fan sifatida rivojlanishiga hissa qo’shdilar. Sofistlardan tashqari, bu davrda ilk antik falsafa Aristotel, Sokrat, Platon, Protogor nomlari bilan ifodalanadi. Shu bilan birga Rim falsafasi shakllana boshladi, unda uchta asosiy yo’nalish - epikurizm, stoitsizm va skeptitsizm belgilandi. Miloddan avvalgi IV asrdan II asrgacha bo’lgan davr uchun antik falsafa rivojlanishning uchinchi, ellinistik bosqichidan o’tadi. Bu vaqtda oʻz mazmuniga koʻra birinchi falsafiy tizimlar paydo boʻldi, yangi falsafiy maktablar epikurchi, akademik, repatriatlar va boshqalar paydo boʻldi. Ellinizm davri vakillari ellin madaniyati tanazzulga yuz tutgan bir paytda axloqiy muammolarni hal qilish va axloqiylashtirishga o’tadilar. Epikur, Teofrast va Karnead nomlari 4

falsafa taraqqiyotining ushbu bosqichini ifodalaydi. Eramizning boshlanishi (I-VI asrlar) bilan antik falsafa o’zining so’nggi rivojlanish davriga qadam qo’yadi. Bu vaqtda qadimgi dunyoda etakchi rol Rimga tegishli bo’lib, uning ta’siri ostida Gretsiya ham topilgan. Rim falsafasining shakllanishiga yunon, xususan, uning ellinistik bosqichi katta ta’sir ko’rsatdi. Rim falsafasida uchta asosiy yo’nalish - epikurizm, stoitsizm va skeptitsizm shakllangan. Bu davr Arastu, Sokrat, Protogor, Platon kabi faylasuflarning faoliyati bilan xarakterlanadi.III-IV asrlar antik falsafada yangi yo`nalish - neoplatonizmning paydo bo`lishi va rivojlanishi davri bo`lib, uning ajdodi Platon bo`lgan. Uning g’oya va qarashlari ilk nasroniylik falsafasi va o’rta asr falsafasiga katta ta’sir ko’rsatdi. Shunday qilib antik falsafa paydo bo’ldi, uning rivojlanish bosqichlari qiziqarli g’oyalarni keltirib chiqardi: dunyodagi barcha hodisalar va narsalarning universal aloqasi g’oyasi va cheksiz rivojlanish g’oyasi. Aynan o’sha kunlarda gnoseologik yo’nalishlar - materializm va idealizm shakllandi. Mohiyatan materialist boʻlgan Demokrit atom har qanday moddaning eng kichik zarrasi ekanligini taʼkidlagan. Uning bu g’oyasi asrlar va ming yillar oldinda edi. Platon idealistik qarashlarga amal qilib, alohida narsalar va umumiy tushunchalar haqida dialektik ta’limot yaratdi. Qadimgi davr falsafasi ijtimoiy ongning mustaqil shakllaridan biriga aylandi. Uning yordami bilan dunyoning yaxlit tasviri shakllandi. Antik falsafa nostandart va dadil g’oyalarga to’la nazariy fikr shakllanishining butun yo’lini kuzatishga imkon beradi. Qadimgi yunon va rim falsafiy tafakkuri hal qilishga uringan ko’plab savollar bizning davrimizda ham o’z dolzarbligini yo’qotmagan. I.2. Antik davr falsafasining oʻziga xos xususiyatlari Dunyoni birinchi sotib olishni qidirish O’zgaruvchan pallasida - qadimgi yunon falsafasining asosiy kognitiv maqsadi. Shuning uchun antik falsafani tushunish mumkin "Boshlang’ich va sabablar" doktrinasi. Uning usulida falsafaning bunday tarixiy turi, benuqsonlikni saqlash, haqiqatni tushuntirishga intiladi. Qadimgi falsafa, oqilona dalillar, mantiqiy dalil, ritorik-deduktiv ratsionallik, logotiplar muhim ahamiyatga ega. Antik falsafani rivojlantirishning asosiy bosqichlari Antik falsafani rivojlantirishda taqsimlangan to’rtta asosiy 5

bosqichi: Birinchi bosqich: VI-V asrlarda "Dosokratovskiy" Sokratgacha yashagan faylasuflar va ularning qarshlarini yorituvchi bosqich. Ular Miletdan (Militsiya maktabi, Anaximent, Anaximen), Elais maktabi, pifagoralar va pifagorlar, atomistlar, pifagoriya. Muammo bilan shug’ullanayotganlar bir nechta dunyoning yagona asosini falafaga borib taqaladi deb ishonishadi. Markaziy bilim mavzusi Qadimgi yunon tilida tabiiy falsafa harakatlari kosmosFalsafiy ta’limotlarning asosiy shakli kosmologik modellar bo’lgan. Ontologiyaning markaziy masalasi bu dunyoning mohiyati va qurilishi masalasi bu uning kelib chiqishi masalasi nuqtai nazaridan ta’kidlangan. Ikkinchi bosqich: taxminan m.avv. V-IV asr oxiri Klassik falsafaning shakllanishi mantiqiy-gnoseologik, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy va antropologik muammolarga tubdan burilishni belgilaydi. Bu burilish sapistik an’analar va Sokrat raqami bilan bog’liq. Yetuk klassiklarning bir qismi sifatida, G’arbiy Evropa falsafiy an’anasitomonidan ishlab chiqilgan tizimli mavhum va falsafiy tushunchalarning mukammal namunalari ishlab chiqilgan. Uchinchi bosqichni Odatda Yunoniston davri deb atashadi. Falsafiy tizimlar mavzusida sezilarli, chuqur texnik xizmat ko’rsatish va universal bo’lgan avvalgilardan farqli o’laroq, turli xil raqobatdosh falsafiy falsafiy maktablar tashkil etiladi: perifatik, akademik falsafa, stoik va halnourcha, Skeptitsizm). Barcha maktablar bitta xususiyatni birlashtiradi: Aristotuni va Aristotel ta’limotlarini shakllantirishda, axloqsizlik muammolarini, xushbichim madaniyatning pasayishi davridagi ochiqchilik axloqini sharhlashdan o’tildi. Shunday qilib, Karnergea, Epikuru, Pirro va boshqalarning ishi ommaviy bo’lib, ular ommalashmoqda. To’rtinchi bosqich V-VI asrlar ustida. Rim qadimgi va Yunonistonda hal qiluvchi rol o’ynashni boshlagan davr. Rim falsafasi yunonga, ayniqsa Yunonistonga ta’sir qiladi. Rim falsafasida uch yo’nalishni ajratib turadi: stoitizm (seneca, epeteius), skeptitsizm (jinsiy aloqa), epikurizm. III-V asrlarda Rim falsafasida neoplatizm yuzaga keladi va tanazzulga etadi, uning vakili plotin faylasufidir. Neonity nafaqat ilk masihiy falsafasi uchun, balki butun uchun ham ta’sir ko’rsatdi. Yunonistonga ta’sir qiladi. Rim falsafasida uch yo’nalishni ajratib turadi: stoitizm (seneca, epeteius), skeptitsizm (jinsiy aloqa), epikurizm. III-V asrlarda Rim falsafasida neoplatizm 6

yuzaga keladi va tanazzulga etadi, uning vakili plotin faylasufidir. Neonity nafaqat ilk masihiy falsafasi uchun, balki butun uchun ham ta’sir ko’rsatdi. Miloddan avvalgi V asrda Qadimgi Yunoniston hayotida ko’plab falsafiy kashfiyotlar yuz bergan. Aqlli erkaklarning ta’limotlariga qo’shimcha ravishda - Milet, Geraklit va Elise, pifagorizm yetarli shon-sharaf oladi. Pifagor o’zi - pifagor birlashmasining asoschisi - biz keyingi manbalardan bilamiz. Platon o’z ismini faqat bir marta, Aristotel ikki marta chaqiradi. Davlatning yunon mualliflarining aksariyati (miloddan avvalgi 580-500 yil) Samolar oroli deb nomlangan, ular polikrat zolimligi tufayli ketishga majbur bo’lgan. Natijada, taxmin qilinishicha, pyhhaxor Misrga, o’sha erda mahbus (mil. Avv. 525 yilda Forslar tomonidan Forslar tomonidan qo’lga olingan. Misrni Forslar tomonidan qo’lga kiritgan. 34 yillik o’qishdan so’ng, pifagoralar buyuk Ellaladuga qaytib keladi, bu erda Pifagorom Union Ittifoqning ilmiy va falsafiy va axloqiy-siyosiy hamjamiyatiga asoslangan. Pifagorlar ittifoqi yopiq tashkilotdir va uning ta’limoti sirdir. Pifagorlar hayot tarzi to’liq ahamiyatga ega: birinchi navbatda - go’zal va munosib ilm-fan tili ikkinchi o’rinda, uchinchi o’rinda, uchinchi o’rinda yoqimli va foydali. Pifagorlar quyosh chiqishi bilan turishdi (xotira rivojlanishi va kuchayishi bilan bog’liq) mashqlarni rivojlantirish uchun dengiz sohiliga bordilar. Bo’lajak ishlarni o’ylab topdi, ishladi. Tahoratdan keyingi kunning oxirida, hamma birgalikda kechki ovqatni olib, xudolarning ismini berishdi, so’ngra umumiy o’qishdan keyin. Yotishdan oldin, har bir pifagorean kunning hisobotini berdi. Atama qadimiy Yunoniston va qadimgi Rimning tarixi, madaniyati, falsafasini belgilash uchun ishlatiladi. Antik falsafa qadimgi Yunonistonda miloddan avvalgi III mingyillik o’rtalarida paydo bo’lgan. Qadimgi falsafani rivojlantirishda bir nechta bosqichlarni ajratish mumkin: qadimgi yunon falsafasini shakllantirish (Naturfilosofik yoki devorto bosqichi) Tabiat muammosi, umuman bo’sh joyning bu davrdagi falsafasi diqqat markazida boʻladi. Bu taʼlimotda xatto xudolar havoda yaratilgan degan qarsh mavjud edi. Millet maktabining faylasuflarining asosiy xizmati - bu dunyoning yaxlit rasmini tasvirlashga harakat qilish. Dunyo moddiy printsiplar asosida, uni g’ayritabiiy kuchlarni yaratishda ishtirok etmasdan 7

tushuntiriladi. Bir qator boshqa falsafiy markazlarda bir qator boshqa falsafiy markazlar yuzaga kelgan. Eng ahamiyatlilardan biri - maktab pytagora bu birinchi marta "Falsafa" atamasini ishlatgan pifagor edi. Pifagorening falsafiy qarashlari ko’p jihatdan matematik g’oyalar bilan bog’liq. U katta ahamiyatga ega raqam Men bu raqam har qanday narsaning mohiyatidir, dedim. Bu dunyoni tushunishda. U faqat bir tomonni ajratib turadi - bu faqat bir tomonni ajratib turadi. Pifagor taʼlimotiga ko’ra, fikrlash qobiliyatlari ob’ektlariga qaraganda ko’proq realdirlar, chunki ular abadiydir. Shunday qilib, pifagorni realizmning birinchi vakili deb atash mumkin. Demitenni o’qitishning ma’nosi: Birinchidan, u dunyoning birinchi o’qi sifatida ma’lum bir moddani, ammo boshlang’ich zarracha atom, bu dunyoning moddiy rasmini yaratishda oldinga qadam tashlaydi; Ikkinchidan, atomlar abadiy harakatda, demitret materiyaning mavjudligi usuli sifatida harakat deb hisoblangan. Antik falsafaning klassik davri. Sokrat. Bu vaqtda, maoshli ritorik o’qituvchilar paydo bo’ladi - notiqlik san’ati. Ular nafaqat siyosat va huquq sohasida bilimlarni, balki umumiy mafkuraviy masalalarni ham o’rgatdilar. Ularning eng mashhurlari - Presagor. («Inson har bir narsaning o’lchovidir»). Ularning asosiy yo’nalishi erkak va uning kognitiv imkoniyatlari edi. Tob. Dunyodagi bo’shliq muammolari bilan falsafiy fikrni odam muammosigacha bo’lgan falsafiy fikrni yubordi. Jamiyatda falsafaning eng yaxshi shakli muloqot shaklida tirik suhbat (bu muloqotni o’lik ilmi deyiladi u savollar bera olmagani uchun kitoblarni yoqtirmasdi). Sokratning diqqat markazida erkak va uning kognitiv imkoniyatlari turgan. Dunyoning bilimlari faylasufni ko’rib chiqadi, o’zini bilmasdan imkonsizdir. Sokratni bilishni bilish uchun, inson sifatida o’zini ijtimoiy va axloqiy mavjudot sifatida tushunishni anglatadi. Sokrat - bu ruh, insonning ongi va ikkilamchi tabiati. U insonning ruhi haqidagi bilimlari falsafaning asosiy vazifasi va moddiy dunyo agnostostikka nisbatan harakatlari bilan bog’liq deb hisoblaydi. Sokrat Sokratning haqiqatini tushunishning asosiy vositasi dialogni ko’rib chiqadi. Muzataning mohiyati, izchil savollar berish, shu bilan bahsning mohiyati haqida o’ylash uchun suhbatdoshlarning qarama- qarshiliklarida qarama-qarshiliklarni ko’rsatmoqda. U haqiqatni insonlarning 8

maqsadi, mustaqilligi deb biladi. "Sokratning falsafasi" tushunchasi dialektika»Dialogning arqosini, suhbatlar bilan suhbatlashish. 9

II.2. Platonning tarixiy falsafiy fikrlari Platon miloddan avvalgi 427 - 347-yillarda yashab oʻtgan yunon faylasufidir. Platoning falsafasining asosiy qiymati shundaki, bu tizimning yaratuvchisi ob’ektiv idealizmBu mohiyat, g’oyalar dunyosi dunyoga nisbatan asosiy narsa deb tan olinadi. Aflotun mavjudlik haqida oʻrinli fikrlarni gapiradi va quyidagi ikki dunyo haqida fikr bildiradi: 1) tinchlik narsalar - o’zgaruvchan, vaqtinchalik - sezgilar bilan qabul qilinadi; 2) fikrlar dunyosi - abadiy, cheksiz va o’zgarmas - faqat ong bilan mahkamlash. Fikrlar narsalarning mukammal prototipi, mukammal namunasidir. Narsalar faqat g’oyalarning nomukammal nusxalaridir. Moddiy dunyo mukammal namunalar bo’yicha yaratuvchisi tomonidan yaratilgan. Bu buzg’ung - bu aql, ijodkor ong va narsalar dunyoni yaratish uchun manba materialidir. Dilishurg Moliya yoki g’oyalarni yaratmaydi, u faqat mukammal tasvirlarga mos keladi. Platonning so’zlariga ko’ra, g’oyalar dunyosi ierarxik uyushgan tizim. Yuqoridagi eng keng tarqalgan g’oya - Yaxshi bu go’zal va haqiqatda o’zini namoyon qiladi. Aflotun bilimlari nazariyasi, shaxsning rivojlanish jarayonida "eslab qolayotgan" ning begona g’oyalariga ega ekanligi aniqlandi. Shu bilan birga, hissiy tajriba faqat xotira uchun turtki bo’lib, xotiralarning asosiy vositasi - bu suhbat. Aflotun falsafasida muhim o’rin inson muammosi. Platon fikricha erkak, bu ruhning va tananing birligi, bir vaqtning o’zida qarama-qarshi. Biror kishining asosi o’lmas va ko’p marotaba tinchlikka qaytishdir. O’lim tanasi faqat jon uchun qamoqdir, bu azob manbai, barcha g’azablanganlarning sababi; Agar ruh o’z ehtiroslarini qondirish jarayonida tanasi bilan juda ko’p o’sgan bo’lsa, o’lmoqda. Plato boshidagi boshlanish qanday boshlanishiga qarab, birinchi nav uchun odamlarning ruhini ajratadi: ruhi qilona jon, faylasuflar egalari. Ularning vazifasi haqiqatni bilish, qonunlar va davlat boshqaruvi. Jangari jangari jangchilarga, soqchilarga tegishli. Ularning funktsiyasi davlatni himoya qilish va qonunlarga rioya qilishni ta’minlash. Uchinchi turi - azob-uqubatlar - materiallarga, hissiy jihatdan imtiyozlarga intilmoqda. Bu ruh dehqon, savdogarlar, hunarmandlar, uning funktsiyasi odamlarning moddiy ehtiyojlarini qondirishni ta’minlashdir. Shunday 10

qilib, Platon tarkibni taklif qildi ideal holat Qaerda uchta turdagi qalbning turiga qarab, ular uchun faqat uchta xususiyatga ega. Aristotel (384 - 322 yillar). U g’oyalar dunyosining alohida mavjudligini rad etadi. Uning fikricha, aniqlanmagan asosiy voqelik - tabiiy, moddiy dunyo. lekin ahamiyat Passiv, hazilsiz va faqat narsa ehtimolini, u uchun materialni anglatadi. Imkoniyat aylanadi haqiqat (beton narsa ) Aristotel qo’ng’iroqlari bo’lgan ichki faol sabablar ta’siri ostida shakl. Shakl ideal, i.e. Narsaning fikri o’ziga xosdir. (Aristotel misolni misol keltiradi - bu materiya birligi - mis va shakllar - aniqlik. Mis, bu unvonsiz, bu juda mos bo’lmagan narsa bo’lolmaydi). Shakl o’z-o’zida mavjud emas, bu masalani amalga oshiradi va keyin haqiqiy narsaning mohiyatiga aylanadi. Aristotelning boshlanishini shakllantirish aql - bu dunyoning rejasini o’z ichiga olgan faol, faol va faol kirish vosita. Aristotelga ko’ra, "Forma shakllari", bu Xudo - bu mavhum tushunchadir, dunyoning sababi, mukammallik va uyg’unlik namunasi sifatida tushuniladi. Aristotelga ko’ra, har qanday tirik organizm tana (materiya) va qalblardan iborat. Jon tananing birligi, harakatining energiyasi printsipi. Aristotel qalbning uchta turini ta’kidlaydi: 1) vegetativ uning asosiy funktsiyalari - tug’ilish, ovqatlanish, o’sish; 2) hissiy-his-tuyg’ular va harakat; 3) Mulohazakor - fikrlash, bilim, tanlash. U g’oyalar dunyosining alohida mavjudligini rad etadi. Uning fikricha, aniqlanmagan asosiy voqelik - tabiiy, moddiy dunyo. lekin ahamiyat Passiv, hazilsiz va faqat narsa ehtimolini, u uchun aylanadi. Aristotel qo’ng’iroqlari bo’lgan ichki faol sabablar ta’siri ostida shakl. Shakl ideal, i.e. Narsaning fikri o’ziga xosdir. Shakl o’z-o’zida mavjud emas, bu masalani amalga oshiradi va keyin haqiqiy narsaning mohiyatiga aylanadi. Aristotelning boshlanishini shakllantirish aql - bu dunyoning rejasini o’z ichiga olgan faol, faol va faol kirish vosita. Aristotelga ko’ra, Xudo - bu mavhum tushunchadir, dunyoning sababi, mukammallik va uyg’unlik namunasi sifatida tushuniladi. Aristotelga ko’ra, har qanday tirik organizm tana (materiya) va qalblardan iborat. Jon tananing birligi, harakatining energiyasi printsipi. Aristotel qalbning uchta turini ta’kidlaydi 11

vegetative usul uning asosiy funktsiyalari - tug’ilish, ovqatlanish, o’sish; hissiy- his-tuyg’ular va harakat; Mulohazakor - fikrlash, bilim, tanlash. Epikurizm. Bu yo’nalish asoschisi - Epikur demitrni atomistik o’qituvchilik olib borildi. Epikurning so’zlariga ko’ra, bo’sh joy ochilib bo’lmaydigan zarralardan iborat - bo’sh joyda harakatlanadigan atomlar. Ularning harakati doimiy. Epikur Xudo yaratuvchisi haqida tasavvurga ega emas. Uning fikricha, hamma narsadan iborat bo’lgan narsadan tashqari, hech narsa yo’q. U xudolarning borligini tan oladi, ammo ular dunyoning ishlariga aralashmaydi, deb da’vo qilmoqda. O’zini ishonchli his qilish uchun tabiat qonunlarini o’rganish, xudolarga murojaat qilmaslik kerak. Jon "tanasi tana bo’ylab tarqalib ketgan va tanani yupqa zarralardan tashkil topgan. Shonni buzib tashlab bo’lmaydi. Jonning vazifasi odamni his-tuyg’ularga ega bo’lishdir. Epikurning keng tarqalgan dalillari keng shon-sharafni qabul qildi, bu "zavq" tushunchasiga asoslanadi. Insonning baxti - zavq olishda, lekin hammasi ham emas - yaxshi. "Oqilona va adolatli yashamay, oqilona va adolatli emas, yaxshi yashashning iloji yo’q", deb hisoblashadi Epikuris. Xushmaning ma’nosi tanaviy qoniqish emas, balki Ruhning zavqlimi. Blissning eng yuqori shakli tinch dam olish davri. Epiturur ijtimoiy psixologiya asoschisi bo’ldi. Neoplatizm antiqa falsafa usuli masihiy dogmatik asosga asoslangan falsafa joyidan kam bo’lmagan davrda tarqatildi. Bu nasroniy falsafasi doirasida yaxlit falsafiy falsafiy ta’lim berish vazifasini hal qilish uchun so’nggi urinish. Bu yo’nalishning markazida - Aflotun g’oyalari. Uning eng mashhur vakili - bu to’g’on. Neo-paltonizmning markazida, 4 toifa: (Xudo) - jon, kosmik. Biri, bu g’oyalarning ierarxiyasining yuqori qismidir, bu ijodiy kuch, hamma narsaning imkoniyatlari. Shaklni sotib olayotganda, yolg’iz aqlga aylanadi. Aql harakatga hissa qo’shadigan jonga aylanadi. Jon moddiy moddiy va ma’naviy birlik sifatida joy yaratadi. Aflotoning falsafasidan asosiy farq shundaki, Platoning g’oyalari dunyoning qat’iy, xayoliy namunasidir va neoplatonizmda faol fikrlash boshlanishidir. Qadimgi falsafaning boshlanishining shart-sharoiti miloddan avvalgi 585-yil Miletradan yunonlar quyosh tutilishini taxmin qilishganida, shartli yakuniy yakuniy sana 529-yil yaʼni Yustinian xristian imperatori Afinaning oxirgi 12

falsafiy maktabida "Platon" akademiyasi tomonidan yopilgan. Ushbu sanalarning noqulayligi shundan iboratki, birinchi holatda ushbu sanalarni aniqlashga imkon beradi, unda turli xil va turli xil merosning sxematik taqdimoti bo’lishi mumkin, "antik falsafa" tushunchasida birlashtirilgan. Antik davr tarix falsafasi manbalari quyidagilar: 1.Yunon tilidagi o’rta asr qo’lyozmalarida saqlanadigan fanatlar korpusi. Xristian madaniyati uchun eng katta narsalarni taqdim etadigan, Aristotel va neoplatik faylasuflarning saqlangan matnlari. 2. Olimlar taniqli olimlar faqat arxeologik qazishmalar tufayli yangiliklar ochishgan va Paparali kitobining epekuri kutubxonasining Misrdagi koyob yodhorliklari shular jumlasidandir. 3. Faqat tarjima tillarida saqlanadigan antik davrga oid matnlar: Lotin, Suriya, arab va yahudiy. Alohida-alohida, qadimiy falsafa bo’yicha birlamchi va o’rta tadqiqotlar bo’lgan qadimiy tarixiy va falsafiy matnlarni aytib o’tish mumkin. II.1. Aristotelning tarixiy falsafiy qarashlari Arastu qomusiy bilimlar sohibi, peripatetika maktabi asoschisi, uning taʼlimoti ayrim, alohida fanlarni falsafiy nuqtai nazardan yoritib berdi. Fan sohalarini tasniflashda falsafiy tizim yaratish bilan qilishni sevgan tafakkurini rivojlantirishga juda kuchli taʼsir koʻrsatdi. Arastu ijodi oʻz zamonidagi deyarli barcha bilim sohalarini qamrab oldi. Oʻzining ilk falsafaga oid (Metafizika) asarida Platonning gʻoyalar nazariyasini tanqid qildi. „Platon gʻoyalari moddiy predmetlarning oddiy nusxasi, aynan oʻzi ekanini koʻrsatdi. Arastu ayrimlik va umumiylikning oʻzaro munosabati masalasini hal etdi. Ayrimlik „biron-bir joy dagina va hozirdagina mavjuddir, uni his bilan idrok etish mumkin. Umumiylik esa har qanday joyda va har vaqtda („hamma yerda va hamma vaqt) mavjud, u muayyan sharoitda ayrim holda yuzaga kelib, shu ayrimlik orqali idrok qilinadi. Shuningdek umumiylik — fan predmeti, uni aql vositasida bilib olish mumkin. Arastu olamdagi hodisalar va predmetlarning sabablarini toʻrt guruhga boʻladi: 1) moddiy sabab yoki materiya; 2) shakliy sabab yoki shakl; 3) yuzaga keltiruvchi sabab; 4) oxirgi sabab yoki maqsad. Garchi Arastu materiyani dastlabki 13

sabablardan biri, deb eʼtirof etsa ham, uni faqat passiv asos, imkoniyat xolos, qolgan uch sababni esa — faol sabab, deb hisoblaydi. Masalan, uning fikricha, shaklsiz hech qanday narsaning boʻlishi aslo mumkin emas, shakl — borliq mohiyatidir, shakl — abadiy, oʻzgarmas va moddiy sababdan ustunroqdir. Yuzaga keltiruvchi sabab harakat yoxud turgʻunlik manbaidir. Harakat, deydi Arastu, biron-bir narsaning imkoniyatdan voqelikka oʻtishidir. Harakatning toʻrt turi bor, bular: sifatli harakat yoki oʻzgarish; miqdoriy harakat yoki koʻpayish va kamayish; joyni oʻzgartirish yoki makondagi harakat; vujudga kelish va yoʻq boʻlishdan iborat. Oxirgi sabab yoki maqsad — harakat, oʻzgarish, inson faoliyatining oqibatidir. Arastu taʼlimotiga binoan, xudo — oʻz qonunlari boʻyicha rivojlanayotgan barcha shakllar, tabiatdagi jamiki hodisalar va hamma mavjud narsalarning oliy maqsadi, „shakllarning shakli maqsadi, olamni harakatga keltiruvchi ilk kuchdir. Arastu nazariyasiga koʻra, har qanday real mavjud boʻlgan ayrim narsa „materiya bilan „shaklning birligidan iborat, „shakl esa narsaning oʻziga xos „koʻrinishdir, unga ham materiya ham shakl deb qarash mumkin. Shu tariqa butun voqe olam „materiyadan „shakl ga va shakldan materiyaga izchil ravishda oʻtish jarayonidan iborat. Asosiy shakllaridan, ayniyat, qarama-qarshilik va uchinchisi istisno qonunlaridan, fikrni isbotlash yoxud rad etish uslublaridan, bir qancha kategoriyalardan iborat. Mantiq ilk falsafa (metafizika) bilan birgalikda fan sohalarining falsafiy tasnif tizimini tashkil etadi. Biologiya sohasidagi Arastu ilmiy xizmatlaridan biri oʻsimlik va hayvonot turlarining biologik jihatdan maqsadga muvofiqligi haqidagi taʼlimotidir. Oʻsimliklarning urugʻdan oʻsib- rivojlanishi, hayvonlardagi instinktlarning maqsadga muvofiq tarzda yuzaga kelishi, aʼzolarining oʻzaro mutanosib ravishda harakat qilishi tabiatdagi maqsadga muvofiqlik namunasidir. Soliqlar haqida “Aristotel soliqlarni to’lashni dasturxonga qo’yilgan noz-ne’matlar sifatida tasvirlab unda hamma turlicha dehqonlar, hunarmandlar, mulk egalari to’lovlarni amalga oshirishni aytib o’tgan”. Arastu jahon ilm tarixida ilk bor axloq fani etikaga asos soldi. Uning axloq sohasidagi maʼnaviy ideali Xudodir, Xudo eng oliy faylasuf va mutafakkirdir. Arastu aql- zakovatning kuzatish, mushohada qilishdan iborat faoliyatini barcha neʼmatlardan 14

ustun qoʻyadi, uni ezgulik, rohat va lazzat manbai, deb biladi. Amaliy faoliyat esa hamisha ham aql hukmiga boʻysunavermaydi, binobarin kundalik ishlarda ham aql, ham hayotiy tajribani ishga solib oʻrta yoʻlni tanlagan maʼqul. Antik tarixiy va falsafiy adabiyotlarning eng keng tarqalgan janrlari: falsafiy tarjimai hollar, bu erda faylasuflar tematik tarzda birlashtirilgan va faylasuflar maktabida birinchi ikkita usulni "munajjimlar" mavzusida birlashtirgan uslublarni nazarda tutadi. Umuman olganda, bizgacha antik davr matnlarning nisbatan kichik qismigina etib bordi va tarixiy holatlar tufayli saqlanib qolgan namunalar tan olinishi mumkin. Tadqiqotchilar ko’pincha qadimiyligining falsafiy fikrini yanada to’liqroq tasavvur qilish uchun manbalar rekonstruktsiya qilish usullari bilan bog’lanishlari kerak. Sofistlarning zamonaviyligi ularga "Ijtimoiy falsafa" va pedagogika borasida bo’lgan qiziqishi bilan ularga yaqin, ammo maktabini boshqacha tushunish bilan farq qildi. Uning so’zlariga ko’ra, "u hech narsa bilmaydi", shuning uchun u hech kimga ta’lim bera olmaydi, endi savollarga javob bermadi, ammo so’ralmaslikka va imtiyozlarni izlamaslikka chaqirdi Uning qalbini parvarish qilish din masalalarini baholamadi (xudolarning mavjudligi haqidagi kitobning dog’lari », deyilgan, ammo u Har birida, ba’zida uning ovozini eshitadi. Sokratning ilmiy falsafiy qarashlarini tekshirish kerak deb hisoblashdi. Afinada Sokratning o’zi bilan maktabni kompilyatsiya qilmagan doimiy tinglovchilar yig’ildi. Biroq, ulardan ba’zilari (Antiphen, Evklide, Ariistcht, Fedop) o’z fojiali o’limidan keyin o’z maktablarini tashkil etishdi (kamchilik, Megatar maktab, Kirenskaya maktabiga, Elisskaya maktabiga qarang). Keyingi tarix uchun Sokrat haqiqiy aqli raso bo’lgan "saxotistlar" kabi faylasuf bo’ldi. Falsafiy ta’limotning tabiati sezilarli darajada o’zgardi: maktabning o’rniga oddiy odamlar va o’qituvchi va talabalarning doimiyligi, maktabga olib boradigan, maktab professional muassasasiga aylanadi va falsafa Davlatdan maosh oladigan professional o’qituvchilar tomonidan o’qishni boshlaydi (imperator). Afinadagi to’rtta falsafiy kafedralarni imperator Mark Aureliyni belgilaydi: platon, peripatetik, stoik va epikurur, davrning asosiy falsafiy oqimlari bilan bog’liq. Turli an’anaviy an’analar uchun nufuzli matnlar korpusini bir-biriga qaratilgan yo’nalishi (Aristotel, 15

Platoning Chracilomes matnlarining andronikus matnlarining nashr etilishi). Tizimli sharhlanish davrining boshlanishi: agar oldingi davr muloqot davri sifatida belgilanishi mumkin bo’lsa, bu va qadimgi falsafa tarixidagi keyingi bosqich - bu matn.Tarix falsafasining quyidagi yo’nalishlari bor: teologik (ilohiyot) Tarix falsafasi Xudoning irodasini tarixni harakatga keltiruvchi kuch deb qisoblaydi; metafizik Tarix falsafasi hech qanday chegaralar va doiralar bilan cheklanmaydigan, turli shakl va ko’rinishga kiradigan tushunchalar tizimini Tarix falsafasi deb biladi; idealistik Tarix falsafasi unda g’oyalar, insonning axloqiy tushunchalari, ma’naviy-ruhiy kechinmalari asosida tarixga munosabat bildiriladi; naturalistik Tarix falsafasi uchun inson hissiyoti va tuyg’usi orqali olamni anglash, o’tmishga nazar solish va uni baholash asosiy mezondir; materialistik Tarix falsafasi unda iqtisodiy omillarga katta e’tibor beriladi; tarixni yo’naltiruvchi kuch sifatida moddiy ehtiyoj va iktisodiy zaruriyat asos qilib olinadi. Tarixda shaxsning roliga qanday baho berilishiga qarab, alohida shaxsni ustun qo’yib yoki jamoani birinchi qo’yib fikr yuritadigan Tarix falsafasi ham mavjud. Tarix falsafasida, shuningdek, tarix fani tushunchasi, qonuniyatlari, tarixiy jarayon va inson, inson mohiyati, fe’l-atvori, xatti-harakati, manfaati talqin etiladi. Tarix falsafasi ildizlari antik davr allomalari Gerodot va Fukididning tarixiy harakatga doir qarashlariga borib taqaladi. U Polibiy, Posidoniy, Plutarx qarashlarida nisbatan shakllandi. Avgustin esa ilohiy davlat tarixi falsafasini yaratdi va keyingi ming yillarda tarixiy tafakkurning shakllanishiga kuchli ta’sir ko’rsatdi. 18-asrga kelib Tarix falsafasining yo’nalishlari tubdan o’zgardi. Tarixiy taraqqiyotda insonning ta’siri, o’rni va roli, tarixga inson qalbi, ichki dunyosi, ma’naviy-ruhiy olami mahsuli sifatida qarash tamoyillari shakllandi. Biroq, bunda ham turlicha yondoshishlar mavjud edi. Chunonchi, Leybnis tarixda metafizik kuchlar va g’oyalar ustuvor deb tushunsa, Gegel butun voqelikni tarix deb hisoblab, unda dunyoviy aklni ustun qo’yadi. 19-20-asrlarda tarixni anglashda mavhum mantiq va tarixni bilish nazariyasi bilan bir katorda A. Shopengauer, Ya. Burkxardt, O. Shpengler tarixni tushkunlik orqali anglash, A. Toynbi optimizm, marksizm asoschilari esa tarixiy materializm g’oyalarini ilgari surdi. Jamiyat taraqqiyotini ilohiy qonunlar 16

boshqaradi. U Aristotelning jamiyat rivojlanishi haqidagi ta’limotini o’z xulosalari bilan boyitdi. Beruniy esa tarixiy taraqqiyot bosqichlarini tabiat, astrologiya, astronomiya, kecha va kunduz, fasllar almashinuvi orqali o’rgandi. U “Hindiston”, “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarlarida insoniyat tarixiga falsafiy nuqtai nazardan yondoshadi, tarixni anglash, idrok etishda butunlay yangicha qarashlarni o’rtaga tashlaydi. Beruniy dunyo tarixshunosligida asotirlar, afsonalar va rivoyatlardan ilmiy bilish hamda dunyoviy ta’limotga o’tishda muhim hissa qo’shdi. Sharq Tarix falsafasi bir necha yo’nalishda ko’zga tashlanib, voqealar tahlili ibratli hikoyalar, pand-nasihatlar, yuksak axloqiy me’yorlar bilan mushtarak holda olib boriladi. Ayrim hollarda tarixga geografik-hududiy jihatdan yondoshiladi. Sayohatnomalar orqali jamiyat tarixi yaratiladi, podshoxlarning boshqaruv usuli, siyosati, uning mohiyati ochib beriladi. Adabiyotlarda eng keng tarqalgan janrlari: falsafiy tarjimai hollar, bu erda faylasuflar tematik tarzda birlashtirilgan va "Maktab" maktabida birinchi ikkita usulni "munajjimlar" mavzusida birlashtirgan birinchi ikki usulni kiritdi talabaga "(dokograflarga qarang). Umuman olganda, biz uchun antik davr bizga matnlarning nisbatan kichik qismiga etib bordi va tarixiy holatlar tufayli saqlanib qolgan namunalar rezervasyonlar bilan vakil deb tan olinishi mumkin. Tadqiqotchilar ko’pincha qadimiyligining falsafiy fikrini yanada to’liqroq tasavvur qilish uchun manbalar rekonstruktsiya qilish usullari bilan bog’lanadi deyiladi manbalarda. 17

Xulosa Sharqda “Tarix falsafasi” tushunchasi o’ziga xos jihatlarga ega. Unga ko’ra yuqorida Arastu, Platon va boshqa faylasuflarning qaashlari va ularga misollar keltirib o’tdik. Jumladan, jamiyat taraqqiyotini ilohiy qonunlar boshqaradi. U Aristotelning jamiyat rivojlanishi haqidagi ta’limotini o’z xulosalari bilan boyitdi. Beruniy esa tarixiy taraqqiyot bosqichlarini tabiat, astrologiya, astronomiya, kecha va kunduz, fasllar almashinuvi orqali o’rgandi. U “Hindiston”, “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarlarida insoniyat tarixiga falsafiy nuqtai nazardan yondoshadi, tarixni anglash, idrok etishda butunlay yangicha qarashlarni o’rtaga tashlaydi. Beruniy dunyo tarixshunosligida asotirlar, afsonalar va rivoyatlardan ilmiy bilish hamda dunyoviy ta’limotga o’tishda muhim hissa qo’shdi. Sharq Tarix falsafasi bir necha yo’nalishda ko’zga tashlanib, voqealar tahlili ibratli hikoyalar, pand-nasihatlar, yuksak axloqiy me’yorlar bilan mushtarak holda olib boriladi. Ayrim hollarda tarixga geografik-hududiy jihatdan yondoshiladi. Sayohatnomalar orqali jamiyat tarixi yaratiladi, podshoxlarning boshqaruv usuli, siyosati, uning mohiyati ochib beriladi. Adabiyotlarda eng keng tarqalgan janrlari: falsafiy tarjimai hollar, bu erda faylasuflar tematik tarzda birlashtirilgan va "Maktab" maktabida birinchi ikkita usulni "munajjimlar" mavzusida birlashtirgan birinchi ikki usulni kiritdi. Umuman olganda, biz uchun antik davr bizga matnlarning nisbatan kichik qismiga etib bordi va tarixiy holatlar tufayli saqlanib qolgan namunalar rezervasyonlar bilan vakil deb tan olinishi mumkin. Tadqiqotchilar ko’pincha qadimiyligining falsafiy fikrini yanada to’liqroq tasavvur qilish uchun manbalar rekonstruktsiya qilish usullari bilan bog’lanishlari kerak deb hisoblaydilar. 18

Foydalanilgan adabiyotlar 1. A. Karimov. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. 7-jild. T.: O’zbekiston, 1999. 184-bet. 2. I.A.Karimov Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. -T.: Sharq , 1998. 420 bet. 3. Jo’raev N., Tarix falsafasi, T., 1999. Narzulla Jo’raev. 4. Muhsin Mahdi Ibn Khaldunʼs pholosophy of history. London: Routledge, 2016. P. 218. 5. Mukaddimah Ahmad An introduction to history- Ibn Khaldun. Tehran: 1958. P. 282. 6. Khudayberganova G. The evolution of asthetic views in Christianity and Islam . European Scholar Journal (ESJ) Available Online at: https://www.scholarzest.com Vol. 2 No.12, December 2021 ISSN: 2660-5562. P. 95-97. 7. Asqarov A.A. O’zbekiston tarixi. T.: O’qituvchi, 1994. 367 bet. 8. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchlik tarixi. T.: Sharq, 2000. 427 bet. 9. Oʻ. Athamov, I. Suvonqulov Allomalar olami. T.: Sharq, 2017. 282 bet. 19

Похожие

Tarix falsafasi

O`rta asrlar falsafasining teotsentrik xususiyati

O`rta asrlar falsafasining teotsentrik xususiyati

Yevropa uyg’onish davri va unda falsafiy tafakkur takomili ijtimoiy siyosiy o'zgariflar va falsafa Galiley ,N Kopernik, J Bruno ularning falsafiy qarashlari

Fanlar tizimi unda falsafaning o’rni va ahamiyati