Амалиёт, унинг мазмуни ва хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51 KB

Скачать

Амалиёт, унинг мазмуни ва хусусиятлари Режа: 1. Амалиётнинг гносеологик функциялари. 2. Амалиёт – билишнинг ҳаракатлантирувчи кучи. 3. Амалиёт – билишнинг мақсади. 4. Назария ва амалиётнинг боғлиқлиги. 5. Билишнинг регулятив функцияси.

Билиш жараёни амалиёт билан узвий боғлиқ бўлиб, бири- бирисиз мавжуд бўлолмайди. Амалиёт билишга ва ҳақикатнинг шаклланишига кучли таъсир кўрсатади. Аввало, амалиётнинг моҳияти ва тузилишини аниқлайлик. Гносеологик феномен сифатида амалиётнинг муҳим хусуси ятлари қуйидагилар: 1) мақсадга йўналтирилганлик; 2) объектив- ҳиссий характери; 3) олам, нарсаларнинг қайта ўзлаштирилиши ва ўзгартирилиши. Амалиёт инсоннинг олам билан онгли, ижодий алоқасидан иборат фаолиятдир. Фаолият роботларга ҳам хос, бироқ уларда мақсадни кўзлаш йўқ, балки мақсадни бажариш бор, холос; ро ботлар мақсад, режа ва лойиҳаларни ўйлаб чиқмайди, шунинг учун уларнинг фаолиятини амалиёт деб бўлмайди. Айни пайтда техник қурилмаларнинг бу турини яратувчи ҳамда уларни тако миллаштирувчи муҳандислар учун ғоялар бериш ва уларни мод дийлаштиришдан иборат фаолияти амалиётдир. Ҳайвонот ола мида ҳам амалиёт йўқ, гарчи ҳайвонлар олам, табиат билан уларни яратган, йўқ қилган ёки ўзгартирган жараёнлар орқали ўзаро алоқада бўлса ҳам. Амалиёт инсондан, унинг мақсадга мувофиқ фао лиятидан, ижод маҳсули ва идеал моделларни шакллантириш, уларни амалга оширишга интилиш жараёнидан ажралмасдир. Амалиётнинг иккинчи хусусияти объектив-хиссий характери дир. Бу белгига кўра, у фақат моддий алоқадорликдан эмас, бал ки билиш ва баҳоли - ориентацияли фаолият билан чегаралан ган ҳолда инсон фаолиятининг бошқа шаклларидан ажралиб туради. Бевосита объектнинг моддий жиҳатига дуч келмайдиган фикрни, маънавий фаолиятдан фарқли инсоннинг объект билан амалий алоқадорлиги айнан моддий нарсанинг моҳиятини билиш, унинг қаршилигини енгиб ўтишдан иборатдир. Бунда ин сон табиати билан боғлиқ бўлган куч, энергияни сарфлаган ҳолда физиологик ҳаракат қилади. Амалиётнинг учинчи белгиси янги натижанинг вужудга кели ши, моддий тизимларни ўзгартиришидир. Элементларни ҳар қан дай ўзгартириш ҳам инсоннинг ҳаракати сингари амалиёт бўла вермайди. Амалиёт нарса сифатини ўзгартиради, уни йўқ қилиш, бузишга ёки уни ривожлантириш, такомиллаштириш, янги модд ий тизимни яратишга олиб келади. Бу ерда

нарсанинг имкониятл ари, инсоннинг уларни билиши, қадрлаши ва фойдаланиши кат та аҳамиятга эга. Ана шу жараёнда янги имкониятларни яратиш муҳим аҳамият касб этади. Й. Элез ёзадики, амалиёт муайян нарсан и имкониятдан воқеликка айлантиришнинг махсус инсоний усу лидир. Бироқ, бундай таъриф амалиётга инсоний характерни бе рувчи янги имкониятларни яратиш эканлиги эътиборга олинмаса, тўлиқ бўлмайди. Амалиёт жараёнида инсон табиатнинг қонун, хоссаларини ўрганиши асосида янги имкониятларни очади ва ўз олди га мақсад қўяди, унга мувофиқ тарзда табиатда мавжуд бўлмаган нарсалар яратилади. Амалиёт — билишнинг ҳаракатлантирувчи кучи хисобланади. Бунда амалиётнинг детерминистик функцияси намоён бўлади. Билишнинг кўплаб шакллари, уларнинг ўзгарувчанлиги ва ўза ро тўлдирувчанлиги (билиш, масалан, нафақат эмпирикликдан назарий томон, балки назарийдан эмпирикликка томон ҳам бора ди) асосида субъектнинг умумий стратегик ҳаракати бўлган ҳоди садан моҳиятга, бир хил мазмундан янада чуқурроқ мазмунга, кейин эса моҳиятдан ҳодисага томон ҳаракати ётади. Амалиёт учун айнан нарсаларнинг моҳияти ва яшаш қонунларини аниқлаш, ҳодисалар, воқеа, жараёнлар хилма-хиллигини тушунтириш ҳаётий зарурият дир. Амалиётнинг нарсалар моҳиятига етиш йўлида бир шаклдаги билишдан бошқасига ўтишни тақазо қилишига биология фанидаги кузатишдан маълумотларни баён қилиш ва системалаштиришга, кейин тадқиқотнинг таққослаш ва тарихий усулига, улардан экс перимент ва моделлаштиришга изчил равишда ўтиши яққол мисол бўла олади. Амалиёт - билишнинг мақсади жиқатидан ҳам муҳимдир. Аслида ҳар қандай би лишнинг мақсади ҳақиқий билим ҳосил қилишдан иборат. Аммо билиш бошқа кўплаб мақсадлар учун ҳам амалга оширилади: масалан, муайян вазиятда маъқул йўл топиш, қизиқувчанликни қондириш ва бошқача. Барча мақсад ларни бевосита мақсад ва пировард мақсадга бўлса аниқроқ бўлади. Ўшанда амалиёт билишнинг пировард мақсадидир, дейиш мум кин, у ўз

таркибига шундай вазиятларни қамраб оладики, натижада у билимнинг бевосита мақсади ҳам бўлади. Назария ва амалиётнинг боғлиқлиги тамойили ўз-ўзича, ҳар кимга турли усулда хиз мат қилиши мумкин бўлганлиги учун ту шунтириб берилиши керак. Масалан, ушбу тамойил нисбатан ху нукроқ кўринишда, фашистлар Германиясида ўтган асрнинг 30-йилларининг иккинчи ярми - 40-йилларининг биринчи ярми да яққол намоён бўлди. Фашистлар «назария ва амалиёт бирлиги» шиорини ўзига хос қабул қилдилар. Унинг ҳаётга татбиқ этилиши мамлакатда фан тараққиёти учун салбий оқибатларни келтириб чи қарди. Аҳвол шу даражага етдики, 1942 йилда Гитлер илмий тадқ иқотлар агар олти ҳафта ичида ҳарбий маҳсулотлар беришга қодир бўлмаса, уларни қўллаб-қувватланмаслиги тўғрисида буйруқ чи қарди. Шунинг учун немис олимларига гитлерчи раҳбарият олдида муайян муддатда атом қуролини яратиш тўғрисида гапирмаслик тавсия қилинган эди. Акс ҳолда Гитлер шундай сиқиқ бир муддатни олимлар олдига қўйган бўлардики, натижада уларнинг ҳолига вой бўлар эди. Шунинг учун Германияда ядро тадқиқотлари ҳоки мият томонидан кенг қўллаб- қувватланилишига эришилмади. Ишлар нисбатан кенг бўлмаган миқёсида олиб борилди. Урушнинг охи рига келиб, бу борадаги ишларнинг авж олиши эса вазиятни ўзгар тира олмади. Албатта, атом бомбасини яратишда Гитлар вермахтига ҳалақит берган бошқа сабаблар ҳам бор эди. Бу албатта, ижтимоий тараққиёт нуқтаи назаридан ижобий ҳол эди, лекин у назария ва амалиётнинг бирлигидан фойда кўришни ҳамма нарсадан устун кўйиш сиёсатининг келажаги йўқ эканлигини яна бир бор исбот лади. Билиш, ўз навбатида, амалиётга нисбатан бир қанча функция ларга эга, бунда ахборот - инъикос функцияси, албатта, асо сийдир. Амалиётнинг билишни асоси тарзидаги функциясидан фаркли, бунда қайта ишлов бор, яъни тушунча, гипотеза, наза рия, методларни ишлаб чиқариш бор. Агар амалиёт билиш фаолияти учун восита бўлиб ҳисобланса, билиш ҳам ўз навбатида, амалий фаолият такомиллашувининг илмий воситасидир.

Билишнинг регулятив функциясининг мохияти амалиётни бошқариш, амалий ҳаракатларни мувофиқлаштиришни таъминлашда намоён бўлади. Регулятив функциянинг амалиётга нисбатан мувофиқлаш тирувчи вазифаси жуда муҳим. Назариялар ҳам мазмуни ва аҳамиятига кура ҳар хил бўлади. Биз назариялар тўғрисида фикр юритганимизда, албатта, илмийлик ме зонларига, яъни, объективлик тамойилига жавоб бера оладиган ҳақиқий илмий назарияларни назарда тутган эдик. Бироқ, тадқиқот объектининг диалектикасини чуқур очишга даъво килувчи мутлақо рационал тарздаги назариялар ҳам бўлиши мумкин. Назариялар инсонлар томонидан яратилади. Кўп ҳолларда улар мураккаб ижтимоий ҳолатда яшашади ва турмуш чигалликларидан халос бўлиш олим учун осон кечмайди. Бунинг устига, назария кўп ҳолларда бевосита амалиётдан эмас, балки бевосита эмпирик билимдан келиб чиқади ва унинг даражасини акс эттиради. Назариётчини хилма-хил омиллар ишлашга мажбур қилиши, у турли мақсадни кўзлаши, ўзи билиб-билмай нотўғри усул ва воситаларни қўллаши мумкин. Амалий социология билан шуғулла надиган мутахассислар ўртасида: «Агар ссциолог хохласа, ҳар қан дай муаммо юзасидан ўтказилган сўровда 100% ижобий натижага эришиши мумкин. Фақат бунда у олимлик этикаси ва социология талабларидан кўз юмиши учун ўзида куч топа олса бас», деган ибора бор. Баъзан, «зўр келганида» назариётчилар шундай йўл ту тадилар, улардан талаб қилинаётган нарсанинг «тўғри»лигини дар ров назарий жиҳатдан «исботлаб» қўя қоладилар. Бундай ҳолда бо шқа олимлар ҳам ўша назариётчини «тўғри» тушунадилар, яъни у «вазиятнинг қурбони» бўлганлигини англайдилар ва уни танқид қилмасдан, олимона сукут сақлайдилар. Назария нисбатан эркин фикр сифатида, албатта, ўзининг эм пирик асосидан илгарига юриши ёки эмпирик омил ортига яши риниб, жараёнларни ифодалаши ҳам мумкин. Ноилмий ва антиил мий назариялар реал амалиётдан узилган бўлади ҳамда оркада қолади.

Хуллас, амалиёт ва билиш, тажриба ва назария ўзаро боғлиқ холда бир- бирига таъсир ўтказади, уларнинг ўзаро муносабати мос, уйғун ҳолда бўлиши ёки зил ҳолатга тушиб қолиши мумкин. Бири бошқасидан орқада қолиши ёки олдинга кетиши мумкин, бу эса улар ўртасидаги зиддиятнинг табиий ифодаси ҳисоблана ди. Ушбу зиддиятни енгиб ўтиш уларнинг ўзаро муносабатидаги ривожланиш жараёнини янги даражага олиб келади. Ана шу йўл билан назария ривожланади, амалиёт тараққиётга эришади ва янги назариялар вужудга келиши учун имконият яралади.

$Адабиётлар: 1. Ислом Каримов “Илму фан мамлакат тараққиётига хизмат қилсин”. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси умумий йиғилишида сўзлаган нутқ – Халқ сўзи, 1994 йил 8 июль. 2. Ислом Каримов. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т. 8. Т.: Ўзбекистон, 2000. 3. Ислом Каримов. “Мактаб – тараққиёт, маданият ва саодат калити”. \\ Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т. 12. Т.: “Ўзбекистон”, 2004, 276-бет. 4. Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий. Танланган асарлар. Т.: Фан, 1983. 5. Абу Райхон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Танланган асарлар. 1-том. Т.: Фан, 1972. 6. Абу Али ибн Сино. Тиб қонунлари. Т: Мерос, 1993. 7. Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар. Т.: Фан, 1993. 8. Алишер Навоий. Хожа Баҳоуддин Нақшбанд. \\ “Шарқ юлдузи”, 1993. 9. Машраб. Девон. Т: Ғулом нашриёти, 1980. 10. Қиссаи Машраб. Т.: Ёзувчи, 1992. 11. Аҳмад Дониш. Наводир ул вақое. Т. Фан, 1964. 12. Авлоний А. Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ. Т.: Ёзувчи, 1992. 13. Фалсафа: қисқа изоҳли луғат. Т.: Шарқ, 2003. 14. Фалсафа: қомусий луғат. Т.: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2004. 15. Фалсафа асослари. Т.: Ўзбекистон, 2005.$

Амалиёт, унинг мазмуни ва хусусиятлари

20.09.2019

0

51 KB

Похожие