Акмеологиянинг инсоншунослик фанлари билан узаро алокаси - Философия - Рефераты

Акмеологиянинг инсоншунослик фанлари билан узаро алокаси

Загружено в:

18.09.2022

Скачано:

0

Размер:

61 KB

Акмеологиянинг инсоншунослик фанлари билан ўзаро алоқаси Акмеологияни жамиятшунослик билан ўзаро алоқасидан фарқли ўлароқ. Асосий категоряси одам ҳақидаги фанларни ўзаро ҳаракатини характерловчи жамиятшунослик билан акмеологияни ўзаро алоқасини фарқи бу бўлиб ижод ҳисобланади. Худди ушбу категория акмеология учун муҳим ҳисобланган психологик тушунчалар: маҳорат, ривожланиш, етуклик, иқтидорлик, қобилият, креативлик, такомиллаштириш, эвристика, реклексика, онг, шахс, индивидуаллик каби одам хусусидаги оралиқ фанлар билан акмеологияни ўзаро харакатини очиб беради. Замонавий инсоншунослик фанлари Билан акмеологияни алоқалари қандай? Табиийки унга яқинроқ табиийки психология туради. Психология одамни ўрганишдаги ҳозирги замон фанлари ичида энг асосий фандир. (Б.М.Кедров, Ж.Пиаже). Ўз навбатида замонавий психология, умумий психология кўнгил, қалб ва психика ҳақидаги фан сифатида турли психологик фанларнинг жуда ҳам дифференциалашган ва ёйилиб кетган тизимини ўзига қамраб олади, намоён этади, мужассам этади. Фундаметал (шахсни, уни психикасини ва онгини, жараёнлари ва ҳолатларини, фаолият ва ҳулқини, ривожланиш ва ижод) фанларнигина эмас, балки ё шва педагогик, соционал ва мухандислик, психофизиология ва патопсихология ва бошқаларни ўз ичига олган татбиқий фанлар ҳам уни ичига киради. Равшанки, турли билимлар (умумий психологлар ҳам уни татбиқий соҳаларида ҳам тўпланган) одамни психик имкониятлари хусусидаги у ёки бу фрогментар маълумотлар формасида акмеологик тадқиқотлар ва (ишланмаларда) ишлаб чиқишларда доимо фойдаланилади. Аммо одамни профессионал маҳоратини қад кўтаришда акмеологик грамматикаси ишлаб чиқишни психологик базасини ташкил этувчи психологияни шундай соҳалари алоҳида қизиқиш уйғотади. Шу

нуқтаи назардан акмеология учун психологик билимни «илдиз тизими» бўлиб, психологияни дифференциал ва ёшига қараб, социал ва педагогик ҳамда меҳнат психологияси ва ижод, фаолият ва онг, тафаккур ва рефлексия, англаш ва бошқарув, муносабат (мулоқот) ва шахслар, иқтидорлик ва индивидуаллик каби бўлимлари ҳисобланади. Индивидуал одамни шахсини ўзи ифодалаш ва ижодий ўзини намоён этиш учун табиий арена бу – одамлар дунёси ва уларни ижтимоий амалиётидир. Чунончи худди шу соҳада (дунёда) унинг профессионал фаолияти ўзининг чўққисига, ижодий формасига томон шаклланади ва ривожланади. Бошқариш соҳасида илм-таълимда, фанда, техника ва ижтимоий амалиётнинг бошқа соҳаларидаги ижодни оёққа туриши қад ростлаш намоён бўлади ва профессионал фаолиятининг ҳам, уни ҳам субъектив низоларида пайдо бўладиган объектив қарама - қаршиликларни енгиб ўтиш билан боғланади. Шунинг учун бошқарув кадрларни профессионализмни ривожлантиришни акмеологик технологияларни ишлаб чиқишни бирламчи шартларидан бири акмеология ва конфоектология ўртасидаги ўзаро алоқани кўриб чиқиш ҳисобланади. Одам фаолиятининг турли соҳаларидаги ички ва шахслараро конфликтлари ролини ҳамда у томонидан профессионал ижодни ривожлантириш мақсадига эришишни усуллари ишлаб чиқищ Билан конфликтология шуғулланади. Комплекс илмий Амалий фан сифатидаги конфликтология политология, ҳуқуқ, педагогика, психиатрол, психология, социология каби бир қатор гуманитар фанлар туташувида яқиндагина пайдо бўлди. Конфликтологияни муҳим хусусияти бўлиб, турли туман конкрет вазиятлардаги одамларни ва конфликт жараёнларни ҳам миллатлараро ва ижтимоийдан то гурухавий ва шахсий кўриб чиқиш муҳим хусусият ҳисобланади. Профессионал ижод проблематикаси муносабати билан бизни у ёки бу ижтимоий контектда шахслар ва гурухавий асосан конфликтлар қизиқтириш

муқаррардир. Субъективликни интра ва интерини ўрганишда вазиятга йўналганлик одамни борлиғини синхроник аспектида уни ҳаёт фаолиятини конфликтлигини кўриб фан сифатидаги конфликтологияни онтологик статусини белгилайди. Тўғриси ҳам шуда реал конфликт ҳар доим ё ундай ё мундай маълум вазият жиҳатидан қандай бўлсада локоллашган ва унга конкрет одамлар жалб этилган. Бу жалб этилганлик у ёки бу муаммоли – конфликтли вазиятни пайдо бўлиши ва ҳал этилиши спецификасини белгиловчи кўпдан - кўп (шу жумладан чуқур) факторлар Билан у детерминлашган бўлса-да вазиятли – синхроник харатерни олади. Акмеолгия одамни борлиғини диахроник аспектида ўргана туриб, ўзини диққат эътиборини уни ҳаётини турли ёш даврларидаги касбий фаолиятини маҳсулдорлигига (ижодий ютуқлар, ижтимоий тан олиниши, шахсий муваффақиятлар ва бошқалар) қаратади. Акмеологиянинг вазифаси – энг олий даражадаги профессионал маҳоратга қадар ҳаёт фаолиятини такомиллаштириш ва ривожлантириш воситаларини ишлаб чиқишдир. Энг муҳим савол бўлиб, Акмеология учун одамни турли-туман профессионал фаолият бошқариш соҳасида, фанда ва ихтирочиликда, ишбилармонликда, таълимда ва б.қ. ижодий потенциалини пайдо бўлиши ва ривожланиши муаммоси ҳисобланади. Ушбу фундаментал муаммони концептуал ҳал этиш асосида қатор татбиқий вазифаларни конструктив ишлаб чиқиш мумкин: буларга иқтидорликни даигностикаси, ижодий потенциалга эга кадрни танлаш, уларни профессионал маҳоратни акмеологик даражагача ривожлантириш мақсадида ижодий кадрларни индивидуаллашган ўқитиш дастурларини яратиш ва б.қ. киради. Манна шундай концептуал асосни ишлаб чиқишда акмеологик проблематикага ёши (педалогияга чиқиб борадиган) шаблонини енгиб ўтиш зарур. Унга кўра профессионал ижод маҳсулдорлиги куммулятив эффект (трактуется), социал факторлар (таълим, мартаба ва б.қ.) шартланган бўлсада одамни ёши имкониятларини очиб беришни ҳосиласи сифатида баҳоланади. Бунга муқобил сифатида биз томонидан акмеологияга тизимли –

функционал ёндошув таклиф этилади. Унга кўра бу ёндошув профессионал фаолиятида ютуққа олиб келувчи (культурологик, социологик, психологик, физиологик, генетик ва бўлак дастурларни ҳисобга олиб)маълум ижтимоийликнида тан олиниш, ижодий маҳоратни ўз ривожида оптимал даражасини эришувчи одамни предмет потенциалини оёққа туриши пайдо бўлиши жараёнларини ўрганишга чақирилган, чорланган. Ютуққа эга бўлишни муҳим психологик хусусияти шундаки у бир томондан доимо аниқ ва конкрет (бу маънода у ҳолатий), иккинчи томондан кўплаб деатерминиантлари Билан ўзаро ҳаракатида фаолият субъектининг кўп қарама - қаршиликли узоқ конфликт ривожланишнинг нажаси ҳисоблашади. Шундай қилиб профессионал ютуқ сифатидаги ижодий «акме» концепцияси ижодий маҳорат даражасига етган ижодий потенциал ривожини амалга ошира туриб, диахроник акмеология ва синхроник конфлитологияни концептуал методологик ўзаро ҳаракати базасида қурилиш керак, негаки улар ифоданинг макро ва микро аспектларини ўрганар экан бир-бирини ўзаро тўлдириш муносабатида турадилар. Конфликтология ижодий потенциалининг микрорифожланишини конфлик вазиятлари муаммосини, акмеология эса уни макроривожланиш жараёнлари ва натижаларини тадқиқ этади. Ижодий фаолиятни анализ учун синхроник ва диахроник категорияларини конструктивлиги М.Бахтин ишларида айтиб ўтилган ва завонавий рефлексиф психологияда (И.Н.Семенов, С.Ю.Степанов, 1992) махсус тадқиқ этилган. Унинг рамкасида ишлаб чиқилган муаммоли конфликт вазиятларни ечишда ютуқни концептуал модели инновацион жараённи синхроник ва диахроник акпестларини ҳисобга олиб ижодий ютуққа эришувни таърифлаш ва ўрганишни конструктив воситаси бўлиб хизмат қилади. Ушбу моделга кўра ижод фаолиятини субъектини яратишни икки мазмун тури ажратилади: интеллектуал (уни предметлигини презентловчи, муаамоли – конфликтни вазият ва процедураларини акс эттирувчи, уни ўзгартирувчи) ва шахсий («Мен» образини презентловчи,

Ушбу вазиятни енгиб ўтиш жараёнида очиб берувчи ва ривожланувчи), ҳамда унга мувофиқ равишда англанувчи маънога эга бўлувчи? Агар интеллектуал маънолар асосий фаолиятни англашни таъминлатса, унда шахсийлари – у муаммоли – низоли вазиятларни у айланаётган шароитда қайта англашни билдиради. Шу билан на фақат амалга оширилаётган фаолият рефлексланади, балки унда ривожланаётган шахс ҳам рефлексланишда бу махоратни констеляциясини таъминлайди. Ушбу концептуал модел базасида эвристик рефлексия эфектив воситалари, ижодий потенциални ривожланишни, синхроник тузилган муаммоли – конфликти вазиятларни енгиб ўтиш жараёнидаги профессионал маҳоратни акмеологик даражасига эришишни таъминловчи ижодий потенциални ривожланишнинг эффектив воситалари ишлаб чиқишини мумкин. Бу низоларни ечиш тажрибаси маълум рефлексияда ижодни диахроник ривожланишда олиб келади. Кўриб чиқилган концепцияга биноан рфлексия эскига тафаккурни англаш ва қайта англаш ва (англашни) онгни Янги мазмуни (креативли - инновацион) тузилгунга қадар уларни эвристик енгиб ўтишни ўзида акс эттиради. Одамни ривожланишини муаммо, механизмлари ва усулларини ўрганиш психологик билишнинг энг муҳим аспектини ҳар доим ташкил этиб келган. Шунинг учун ҳам ривожланиш психологиясини алоҳида фан соҳасига ажратиш бир қадар парадоксал характерга эга. ¥ақиқатан ҳам бир томондан умумий психологияда ўрганиладиган психик функция ва ҳолатлар ҳар доим жараён сифатида қаралган ва маълум вақт даври истиқболида ва динамикада умумий психология томонидан тадқиқ этилган яъни жуда бўлмаганда микроривожланиш томонидан ўрганилган. Бошқа томондан эса кўпдан бери ( XX асрдан бошлаб) алоҳида соҳа бўлиб ажраб чиққан ёшига қараб психология макроривожланишни, яъни одамни психикасидаги ёшига қараб ўзгаришларни бутун умри мобайнида ўрганади. ¥ақиқатан бу ерда акцент доимо психикани генезистни ўрганишга қўйилган, яъни шахсни психик функциялар, жараёнлар ва хоссаларини пайдо бўлиш ва ўрнатилиш

асосан уларни ката ёшдаги ҳолатига қадар ўрганилган. Шунинг учун ёшига қараб психологияда узоқ вақтгача етукликни, одамни қарилигини кам интенсив тадқиқотига нисбатан айниқса болалик ва ўсмирликни муаммоси ўрганиш кўпроқ олиб борилган. Бу XX асрни бошларида шаклланган болани ривожланишини психология ва у билан қин одам ҳақидаги фанлар воситалари билан ҳар томонлама ўрганадиган комплекс фан сифатида педологияда ўз аксини топди. Қанчалик парадоксал бўлмасин бу факт. Худди шундай қартайганлик ҳақидаги комплекс фан (геронтология) акмеологияга қараганда анча вақтли алоҳида фан предмет сифатида шаклланади. Акмеология ҳали – ката ёш, шахсий, ижтимоий ва уни профессионаллиги ва ижодийлигини ривожини, яъни инсонни етуклиги ҳақидаги интегратив фандир. Кўринишга билишимизча психологик фан социумни ижтимоий энг актив элементи бўлган меҳнатда банд одамни – ката ёшдаги етукликни ҳаммадан ҳам кўпроқ ўрганиш керак эди. (балким биринчи навбатда). Жамиятни педология томонидан ўрганиладиган уларни болаликдаги онтонегемга қараганда кўпроқ қизиқтириш лозим эди. Одам ҳақидаги фан ривожи логикаси шундай эдики, XX асрда психологияни умумий таълимни (мактабгача ва мактаб) ижтимоий амалиётига хизмат этувчи ижтимоий буюртмани таъминланган соҳалари шаклланди. Бу эса ривожланиш муаммосини ўрганишда аввал болалар ва педагогик психологияси ва бундан сўнг катталар ва профессионал психологияси устивор бўлди. Фақат XX асрни сўнгида одамни ривожланиш психологиясига тўлалигича ва уни етуклигини ўрганишга хусусан акмеологияга қизиқишни пайдо бўлишни нималар билан тушунтириш мумкин? Худди шу даврда акмеология томонидан ўрганиладиган профессионаллик ва маҳоратни юксак даражасида ижтимоий иш олиб борадиган, бошқариш соҳаси, менежмент турли профилларидаги мутахассисларга ижтимоий талаб алоҳида ўткир

фазасига киради. Шунинг учун болаларни умумий таълим олишларини таъминлаш етарли эмас: яъни профессионал – старт олдидаги ўқитиш сифатида уни на фақат ёши ва таълими жиҳатидангина эмас балки ҳам ижтимоий ҳам профессионал ривожланиш контекстида қарамоқ лозим.

Литературы: 1. Акмеология 2000. Методические и методологические проблемы (под ред. Н.В.Кузьминой, Э.М.Зимичева) СПб. 2000. 2. Ананьев С.Г. Человек как предмет познания СПб. 2001. 3. Богданов Е.Н., Зазыкин В.Г. Введение в акмеологию. Калуга. 2001. 4. Бодалов А.А. Верлина в развитии взрослого человека характеристики и условия достижения. М.; 1998. 5. Деркач А.А. Акмеология: личностьи и профессиональные развитие человека: Методолого – прикладные основы акмеологического исследования. М; 2000.

Похожие

Акмеологиянинг жамиятшунослик ва инсоншунослик тизимида тутган ўрни

Акмеологияни ижтимоий билимлар билан алокаси

Акмеологиянинг предмети ва тушунчавий аппарати

Фанлар тизимида фалсафа ва унинг асосий хусусиятлари

Фанлар тизимида фалсафа ва унинг асосий хусусиятлари