Ўзгарувчан ток занжирларини комплекс усулда ҳисоблаш - Энергетика - Рефераты

Ўзгарувчан ток занжирларини комплекс усулда ҳисоблаш

Загружено в:

21.05.2023

Скачано:

0

Размер:

3628 KB

Ўзгарувчан ток занжирларини комплекс усулда ҳисоблаш Режа: 1. Ҳисоблашнинг комплекс усули ҳақида тушунча 2. Ом ва Кирхгоф қонунларининг комплекс шаклда ифодаланиши. Комплекс қаршиликлар ва ўтказувчанликлар 3. Қувват комплекси 4. Оддий ва мураккаб занжирларни комплекс усул билан ҳисоблаш 5. Электр юритувчи куч манбаларини комплекс усулда ток манбаларига ва ток манбаларини электр юритувчи куч манбаларига алмаштириш 6. “Юлдуз” ва “учбурчак” тарзида уланган тармоқларни ўзаро алмаштириш усули 7. Кирхгоф қонунларини бевосита татбиқ этиш усули 8. Контур токлари усули 9. Тугун кучланишлар потенциаллари усули 10. Суперпозиция ёки устлаш принципи ва унинг асосида тузилган ҳисоблаш қоидалари 11. Мутаносиблик принципи ва унинг асосида тузилган ҳисоблаш қоидалари 12. Эквивалент генератор усули

Ҳисоблашнинг комплекс усули ҳақида тушунча Маълумки, синусоидал ўзгарувчан ток занжирларида турғунлашган ҳолатлар (э.ю.к., кучланиш ва ҳ.к.) дифференциал тенгламаларнинг хусусий ечимларидан иборат бўлиб, улар билан занжирларнинг мувозанат ҳолатлари тавсифланади. Параметрлари чизиқли бўлган занжирга ўзгарувчан кучланиш берилганда унинг ҳамма тармоқлари ва қисмларида худди шундай шаклдаги реакция рўй беради. Бошқача қилиб айтганда, занжирнинг мувозанат ҳолати Кирхгоф қонунларига биноан ўзгарувчан электр ва электромагнит миқдорларининг баланси билан ифодаланади. Мураккаб синусоидал ўзгарувчан ток занжирларини оддий математик усул билан ҳисоблаш ноқулай ва кўп меҳнат талаб қилади ҳамда ундан амалий ҳисоблашда фойдаланиш қийин. Бундай ҳисоблашдаги асосий ноқулайлик ҳар бир синусоидал миқдор (э.ю.к., кучланиш ва ток) ўзининг амплитудаси ва бошланғич фазаси билан аниқланишидан келиб чиқади. Ўзгарувчан миқдорларни геометрик усулда айланувчи векторлар тарзида ифодалаш (3.4) ҳам ўз навбатида мураккаб занжирлар учун бажариш қийин бўлган мураккаб вектор диаграммалар тузишни талаб этади. Шунга қарамасдан, бу усул ўзгарувчан ток занжирларини комплекс усулда ҳисоблашнинг асоси қилиб олинган. Комплекс усул, яъни айланувчи векторларни комплекс сонлар ёрдамида ифодалаш геометрик 1-расм. ясашларни талаб қилмай, сонлар устида амаллар бажаришга имкон беради.

1-расмда ҳақиқий (+И) ва мавҳум (+ж) ортогонал ўқларда комплекс текислик кўрсатилган бўлиб, унда А,Б ва C комплекс сонлар тасвирланган (электротехникада бундай векторлар нуқта билан белгиланади). Бу сонларнинг тасвири координата бошидан чиқиб, А,Б, C модулларга эга бўлган векторларни ифодалайди. Векторларнинг ҳолати +1 ўқдан бошлаб соат милига тескари йўналишда ҳисобланган бошланғич  β γ ва фазалар (аргументлар) билан ёки бу векторларнинг тегишли ўқларга бўлган проекциялари: а1 ва а2; б1 ва б2; c 1 ва c 2 орқали белгиланади. Биринчи ҳолда векторлар қуйидагича кўрсаткичли шаклда берилган деб ҳисобланади: бунда: э – натурал логарифмларнинг асоси, j = . Иккинчи ҳолда тасвир алгебраик (ёки тригонометрик) шаклда берилган ҳисобланади: = a 1 + j a 2 , ёки = A(Cos  +jSin  ), = B(Cos β +jSin β ) va = C(Cos γ +jSin γ ). Келтирилган шаклдаги ифодалар Эйлернинг комплекс сонлар учун берилган формулаларидан келиб чиқади, яъни = Cos + jSin = Cos – jSin A = A = a 1 + j a 2 комплекс сонлар учун қуйидаги нисбатларни келтириш мумкин: бунда: a 1 =A Cos α =Re (A) – комплекс соннинг ҳақиқий қисмини ифодалайди, a 2 =A Sin  =Im (A) – комплекс соннинг мавҳум қисмини ифодалайди. Хусусий ҳолда : 1) = bo’lsa, A = A= a 1 ; a 2 =0. 2) = + π /2 bo’lsa, A = + jA = + j a 2 ; a 1 =0. 3) = + π bo’lsa, A = - A = - a 1 ; a 2 = 0 va h.k.

4) e -j va j 4 =1 эканлиги кўриниб турибди. Энди бизга қандайдир комплекс сон берилган бўлсин: уни қуйидагича ёзиш мумкин: Бу эса бурчак тезлик билан айланаётган бирор векторнинг тасвиридир. Бошқа томондан I m векторнинг мавҳум қисми оддий синусоидадир, яъни Демак, биз бошланғич фазаси ва амплитудаси Им бўлган ω частотали синусоидани комплекс формада тасвирладик. Агар синусоидал ўзгарувчан токнинг оний қийматини худди ана шундай шаклда кўрсатилишини ҳисобга олсак, комплекс сон tok i = I m Sin ( ω t + ψ i ) нинг символик тасвири бўлиб чиқади. Бу ерда = e j ψ i –токнинг комплексли амплитудаси. Кўпайтирувчи комплекс сонни ўзининг бошланғич ўқи атрофида ўзгармас бурчак тезлик билан айланаётган вектор эканлигини кўрсатади. (3.3) да кўрсатилганидек, бир хил частоталардаги электр миқдорлар векторларининг бир вақтда айланиши бу векторлар орасидаги фазавий ҳамда амплитудавий нисбатларни бузмайди. Демак, i = Sin (ω t +ψ i ;) t окка комплекс текисликда Им амплитуда ва ψ и аргумент билан аниқланадиган m = m e i ψ i вектор мос келади, деб ҳисоблаш мумкин. Худди шунингдек, э.ю.к. e = E m = Sin (ω t +ψ e ) va kuchlanish u = U m sin (ω t +ψ u ) учун тегишлича = E m va = U m га эга бўламиз. Ҳақиқий ҳисоблашда токлар, э.ю.к.лар ва кучланишларнинг эффектив қийматлари берилади; у ҳолда тегишли комплекслар қуйидаги кўринишда ёзилади:

Шундай қилиб, комплекс усул синусоидал функциялардан (оригиналлардан) комплекс сонларга (уларнинг тасвирига) ўтиш имконини беради. Агар ушбу усул функциядан, яъни оригиналдан, комплекс тасвирга ўтишни х белгиси билан ифодалайдиган бўлсак, унда қуйидагиларни ёзиш мумкин : va h.k. Электр занжирларини комплекс усулда ҳисоблаш жараёнида ток, кучланиш ва э.ю.к. лар фақатгина вақт функцияси тарзида эмас, балки унинг ҳосиласи ёки интеграли тарзида учраши мумкин. Масалан : Демак, мазкур функциянинг тасвири қуйидагича топилади: Демак, яъни комплекс усули қўлланаётганда функциядан ҳосила олиш ушбу функциянинг тасвирини "жω"га кўпайтириш операциясига тўғри келади. Худди шунга ўхшаш, функциянинг "н" – даражали ҳосиласи тасвири кўринишда тузилиши аниқдир. Энди шу токни интеграллашга ўтсак, (Бу ерда: қ(о) – конденсаторли элемент учун бошланғич заряд). Комплекс усули фақатгина ўзгарувчан (айнан синусоидал) миқдорларга нисбатан ишлатилиши мумкинлигини эътиборга олсак, қ(о) ни ҳисобга

олмаймиз. Шу шарти билан интегралланган ток тасвири қуйидаги кўринишда бўлади : Демак, комплекс шаклда берилган ҳар қандай синусоидал функциянинг тасвири m e jωt бўлса, у функциянинг интегралини тасвирлаш функция тасвирини "жω"га бўлиш билан баробар экан. Ом ва Кирхгоф қонунларининг комплекс шаклда ифодаланиши. Комплекс қаршиликлар ва ўтказувчанликлар Берилган бирор пассив занжир у=УмСин( ω т+ ψ у) кучланиш манбаига уланган, деб фараз қилайлик. Занжир элементларининг уланиш усулларидан қатъи назар, бутун занжирнинг токини и=ИмСин( ω т+ ψ и) десак, кучланиш ва ток эффектив қийматларининг комплекслари: бўлади. Ом қонунига биноан, бу занжирнинг тўла қаршилиги комплекс шаклда қуйидагича ёзилади: +jx (4.1) Бунда = ze jφ = R + jx – занжирнинг комплекс қаршилиги ; R, X va Z – тегишлича занжирларнинг актив, реактив ва тўла қаршиликларининг модуллари (мутлақ қийматлари). Занжирнинг комплекс ўтказувчанлиги ҳам худди шундай аниқланади: Бунда г, б ва й – занжирнинг мос ҳолда актив, реактив ва тўла ўтказувчанликларининг модуллари.

Шундай қилиб, Ом қонунини умумий кўринишда қуйидаги шаклларда ёзиш мумкин: Агар занжирнинг элементлари ва уларни улаш усуллари маълум бўлса, у ҳолда комплекс қаршиликни (кетма-кет улаш учун) ёки комплекс ўтказувчанликни (параллел улаш учун) янада аниқ шаклда ёзиш мумкин: Кирхгофнинг биринчи қонуни комплекс шаклда қуйидаги кўринишда ёзилади: (4.3) яъни занжир тугуни учун комплекс токларнинг алгебраик йиғиндиси нолга тенг. Айрим комплекс токларнинг олдидаги ишораси схемадаги токларнинг шартли қабул қилинган йўналишларига боғлиқ; масалан, тугунга келаётган токлар "+", тугундан чиқиб кетаётганлари эса "-" ишорага эга. Танланган контур учун Кирхгофнинг иккинчи қонуни комплекс шаклда қуйидагича ёзилади: яъни контурга кирувчи барча э.ю.к. ларнинг комплекс йиғиндиси шу контурнинг кетма-кет қисмларидаги кучланишлар пасайишининг комплекслари йиғиндисига тенг.

2-расм. 1-мисол. 2-расмдаги занжирга синусоидал у=107,5 Син (400т - 30о) В кучланиш берилган. Занжирнинг параметрлари: ро=0,6 Ом, р1=5 Ом; Л = 0,0125 Ҳ; р2=15 Ом ва C =125 мкФ. Комплекс усулдан фойдаланиб, занжир тармоқларидаги токларнинг оний қийматлари ва қисмларидаги кучланишларнинг пасайиши аниқлансин. Ечиш . Занжирнинг тўла қаршилиги: Йиғинди ток эффектив қийматининг комплекси: Тармоқлардаги токларнинг комплекслари: r 0 қаршиликдаги ва аб тугунлар орасидаги кучланишларнинг комплекслари тегишлича бўлади. Ток ва кучланишларнинг оний қийматларига ўтиб, қуйидагиларни ҳосил қиламиз.

Токлар учун: Кучланишлар учун: Қувват комплекси Синусоидал ток занжиридаги актив, реактив ва тўла қувватларни кучланиш У ва ток И нинг берилган эффектив қийматлари, шунингдек, бу миқдорларнинг векторлари орасидаги фаза силжиши бурчаги φ=ψу-ψи орқали ҳисоблаш юқорида кўрсатилган эди, яъни П=УИ Cосφ, Қ=УИ Синφ ва С=УИ. Аммо қувват комплексини ҳисоблаш мақсадида кучланиш Ú = Уэжψу ва ток Ì= И эиψи векторларини тўғридан-тўғри кўпайтирсак, тўғри модулли С=УИ билан бир қаторда физик реал (ҳақиқий) бўлмаган аргумент φъ=ψу+ψи га дучор бўламиз. Агар = кўпайтманинг комплекслари Ú (ёки Ì) дан бирортасининг аргументи тескари ишорали қилиб олинса, кўпайтма векторининг a φ ga teng bo’ladi, ya’ni: Шундай қилиб, кучланиш ва токнинг ишорада олинган аргументли комплекслари, яъни аргументнинг ишорасини сунъий равишда тескарисига

алмаштириш комплекси С нинг модулига тенг тўла қувватни ва унинг актив П, реактив Қ ташкил этувчиларини бир вақтда ҳисоблашга имкон беради. Бу ҳолда П ва Қ тегишлича олинган комплекс соннинг ҳақиқий ва мавҳум қисмларига тенг. Гарчи Ú ва Ì комплексларнинг иккала ўзгартириш варианти тенг кучли бўлса ҳам, занжир характерини аниқлашнинг қуйидаги қоидаларини ёдда тутиш лозим: агар кучланиш комплекси = Ue j ψ u нинг ўрнига = Ue -j ψ u ни олсак, манфий мавҳум -Қ қисм занжирларнинг индуктив характерига, +Қ қисм эса сиғим характерига, ток комплекси И = Иэжψи нинг ўрнига Ì = ni олсак, аксинча, -Қ қисм занжирнинг сиғим характерига, +Қ эса индуктив характерига эга эканлигига мос келади. Оддий ва мураккаб занжирларни комплекс усул билан ҳисоблаш 1) Қаршиликларнинг кетма-кет улангандаги комплекс кўриниши (ифодаси). Кетма-кет уланган қаршиликлардан тузилган оддий занжир ўзгарувчан кучланиш манбаига уланган деб фараз қилайлик (3-расм). Занжирнинг барча элементлари учун умумий бўлган ток З1, З2, .... Зн қаршиликларда тегишлича кучланишлар ҳосил қилади: 3-расм.

Бу комплекс кучланишлар векторларининг геометрик йиғиндиси манба кучланишининг Ú комплексига тенг. Комплекс белгилашларга ўтилганда, уни қуйидагича ёзиш мумкин: бунда Z k =R k +jX k к-қисмнинг комплекс қаршилиги. Агар тўла қаршиликлар нинг ташкил этувчилари берилган бўлса, у ҳолда бутун занжирнинг комплекс қаршилигини қуйидагича ҳисоблаш мумкин: бунда Р – бутун занжирнинг актив қаршилиги (Р1, Р2, ... Рн қаршиликларнинг алгебраик йиғиндисига тенг); Х – бутун занжирнинг реактив қаршилиги [мусбат (индуктив) ва манфий (сиғим) х1, х2, ... хн қаршиликларнинг алгебраик йиғиндисига тенг]. Кучланиш ва ток нинг векторлари орасидаги силжиш бурчаги: φ =ар c тг Х/Р. Агар = Уэж ψ у комплекс кўринишдаги кучланиш берилган бўлса, у ҳолда занжирдаги токнинг комплекси бўлади. Энди занжирнинг айрим қисмларидаги Ú , Ú 2 = Ì Z 2 ва ҳ.к. эффектив кучланишларнинг комплексларини аниқлаш қийин эмас. 2) Ўтказувчанликларни параллел уланишдаги комплекс ифодаси.

Параллел уланган Й1, Й2, ... Йн ўтказувчанликлардан тузилган оддий занжир ва ўзгарувчан кучланиш У манбаи берилган (4-расм). Занжирнинг барча элементлари учун умумий бўлган У эффектив кучланиш тармоқларининг ўтказувчанликларига пропорсионал бўлган , ... токларни ҳосил қилади. Бу токлар эффектив қийматлари векторларининг геометрик йиғиндиси занжирнинг тармоқланмаган қисмидаги И эффектив токнинг векторига тенг. 4-расм. Комплекс белгилашларга ўтиб, уни қуйидагича ёзиш мумкин: бунда: - jb k –k тармоқнинг комплекс ўтказувчанлиги. Агар тўла ўтказувчанликларнинг ташкил этувчилари берилган бўлса, у ҳолда бутун занжирнинг комплекс ўтказувчанлигини қуйидагича ҳисоблаш мумкин: бунда: г – бутун занжирнинг актив ўтказувчанлиги (алоҳида тармоқлар актив ўтказувчанликларининг йиғиндисига тенг); б – бутун занжирнинг реактив ўтказувчанлиги [мусбат (индуктив) ва манфий (сиғим) – реактив б1,б2, ... бн ўтказувчанликларнинг алгебраик йиғиндисига тенг]. Кучланиш Ú

ва ток Ì нинг векторлари орасидаги силжиш бурчаги: φ=арcтқ б/г Агар комплекс кўринишдаги Ú = Ue j ψ u кучланиш берилган бўлса, у ҳолда занжирнинг тармоқланмаган қисмидаги ток комплекси – ( ψ u - ψ i ). бўлади. Тегишли тармоқлардаги токларнинг комплекслари: 2 va h.k. 3) Аралаш уланган занжир. Аралаш уланган занжирларни (яъни элементлари кетма-кет ва параллел уланган занжирларни) комплекс усул билан ҳисоблашда юқорида баён қилинган қоидалар занжир айрим қисмларининг уланиш усулларига кўра асос қилиб олинади. Мисол тариқасида кучланиши бўлган манбага (5расм) параллел (Z 1 ) ва кетма-кет (Z 2 va Z 3 ) уланган учта Z 1 (R 1 X 1 φ 1 ), Z 2 (R 2 ,X 2 , φ 2 ) va Z 3 (R 3 ,X 3 , φ 3 ) қаршиликдан тузилган занжирни кўриб чиқайлик. Бутун занжирнинг токи 1 va 2 токларнинг йиғиндисига тенг; 3 кучланишлар тушувининг йиғиндиси эса манбанинг кучланиши У га тенг. 5-расм. Бу комплекс шаклда шундай ёзилади: бунда Ì 1 = Ú/ Z 1 биринчи тармоқнинг комплекс токи; Z 23 = Z 2 + Z 3 = ( R 2 + R 3 ) + j ( X 2 + X 3 ) кетма-кет уланган занжир қисмининг комплекс қаршилиги.

Иккала тенгламани бирлаштириб, қуйидагини ҳосил қиламиз: Ì= Ì bunda: бутун занжирнинг тўла ўтказувчанлиги; биринчи тармоқнинг комплекс ўтказувчанлиги ; тармоқнинг комплекс ўтказувчанлиги. Занжирнинг тармоқланмаган қисмидаги комплекс ток: = YÚ = (Y 1 + Y 23 )Ú Кучланиш Ú ва ток Ì векторлари орасидаги силжиш бурчаги: Тармоқлардаги токлар тегишлича бўлади. Элементлари кетма-кет уланган занжирнинг кучланиш комплекси: Ú = Ì 2 Z 2 = Ì 2 (R 2 + jX 2 ) va 3 = Ì 2 Z 3 = Ì 2 (R 3 +jx 3 ) Демак, уланиш схемалари турлича бўлган занжирларни ҳисоблашга оид юқоридаги мисолларга мувофиқ, синусоидал ўзгарувчан ток занжирларини ҳисоблаш учун комплекс усул татбиқ этилганда, ўзгармас ток занжирларидаги каби ток ва кучланишга оид ўшандай оддий математик амалларни бажаришга тўғри келади, дейиш мумкин. Актив ва реактив ташкил этувчиларни, шунингдек, ток ва кучланишлар орасидаги фаза

силжиши бурчагини ҳисоблаш автоматик равишда бажарилади, чунки бу амал комплекс сонлар тузилиши ва таҳлили асосини ташкил қилади. Ўзгармас ток занжирларини ҳисоблашнинг ўзгарувчан ток занжирларини ҳисоблашдан фарқи шундаки, R 1 , R 2 , ....R n қаршиликлар ўрнига , ...., +jX n to’la қаршиликлар олинади, шунингдек, ток I k ва кучланиш U k комплекс сонлар k = k e jψ ik va k = k e jψ uk тарзида кўрсатилади. Электр юритувчи куч манбаларини комплекс усулда ток манбаларига ва ток манбаларини электр юритувчи куч манбаларига алмаштириш Амалда электр юритувчи куч ва ток манбаларини алмаштиришга имкон берувчи, нолдан фарқ қиладиган ички параметрлар (р≠0 ва г ≠ 0) мавжуд; шу туфайли уларни ўзаро эквивалент алмаштириш мумкин. Масалан, э.ю.к. манбаларини ток манбаларига алмаштириш тугун кучланишлари (потенциаллари) усулида тенгламалар системасига асос қилиб олинган эди. э.ю.к. ва ток манбаларининг эквивалент алмаштиришнинг мураккаб занжирлар тузилишини соддалаштириш имконини бериши қуйида кўрсатилади. Масалан, электр юритувчи куч манбаи билан генераторнинг + jX H ички қаршилигидан (6-а расм) иборат мураккаб занжирнинг м- н тармоғи берилган бўлсин. м-н тармоқнинг ташқи қисмларидаги кучланиш юклама истеъмол қилаётган ток кучи И га боғлиқ, яъни: Ўз навбатида ташқи занжирга бу манба бераётган ток қуйидаги кўринишда ёзилади: (4.8) ´ ´ ´

Энди ЙҲ ички ўтказувчанликка эга бўлган қандайдир И ток манбаини (6- б расм) олайлик. У ташқи занжирга ток И бериб, худди э.ю.к. манбаи (6-а расм) каби м-н қисмларда У кучланишни ҳосил қилсин. 6-расм. Бу ҳолда юклама токи Бу икки манбани ўзаро алмаштириш юклама токи Ì нинг ўзгариш қонунияти ва унинг қисмларидаги кучланиш Ú юклама қаршилигининг миқдори ва характерига боғлиқ бўлмаган ҳолдагина мумкин бўлади. Демак, (4.1) ва (4.2) ифодалар бир хилдир: É 1 va É 2 электр юритувчи куч манбалари бўлган иккита параллел тармоқни (6-в расм) 2 va 1 ток манбалари бўлган параллел тармоққа (6-г расм) алмаштириш учун (4.10) ифодадан фойдаланамиз. Агар электр юритувчи куч манбаларнинг ички қаршиликлари Z 1u va Z 2u берилган бўлса, (4.10) га биноан, ва тегишлича бўлади. v)

Энди ток комплекслари ва ички ўтказувчанликларини қўшиш йўли билан (6-г расм) да кўрсатилган занжирдан унга эквивалент бўлган (6-б расм) тармоққа ўтиш қийин эмас: Аммо 6-а расмга 6-в расм эквивалентдир, у ҳолда: Шубҳасиз, иккита параллел э.ю.к. манбаини битта эквивалент манбага алмаштиришнинг юқорида баён қилинган усули ички қаршиликлари Z 1H , Z 2H , ..., Z nH бўлган 1 ,É 2 ,, n манбалар учун ҳам татбиқ қилинади. Эквивалент манбанинг э.ю.к. қуйидагича аниқланади: uning ichki qarshiliklari esa: “Юлдуз” ва “учбурчак” тарзида уланган тармоқларни ўзаро алмаштириш усули Мураккаб электр занжирларни турли усуллар билан ҳисоблашда баъзан занжирнинг ёки унинг қисмининг эквивалент қаршилигини (эквивалент ўтказувчанлигини) ихтиёрий олинган иккита қисмга (тугунга) нисбатан аниқлаш зарур бўлади. Аммо барча ҳолларда ҳам мураккаб уланишни оддий кетма-кет ва параллел уланиш билан алмаштириб бўлмайди. Масалан: 7-а расмдаги занжирнинг эквивалент қаршилиги (а-б қисмларга ва э.ю.к. манбаи Э га нисбатан) унинг А,О, Б ва C тугунлари орасидаги элементларининг қаршиликларини бир-бирига қўшиш билан аниқлаб

бўлмайди. Ҳақиқатан ҳам бу ерда уланган қаршиликларни ўзаро кетма-кет ёки параллел уланган деб бўлмайди. Масалани ҳал этиш учун А, Б ва C тугунлари орасида юлдуз усулида уланган (7-а расм) З3, З4 ва З5 қаршиликларни учбурчак усулида уланган З34, З45 ва З56 (7-б расм) қаршиликлар билан алмаштириш керак. Бошқа вазиятда эса О, Б ва C тугунлари орасида (7-а расм) учбурчак усулида уланган З4 , З5 ва З6 қаршиликларни унга эквивалент бўлган юлдуз усулида уланган ЗД, ЗБ ва Зc қаршиликларга алмаштирсак (7-в расм), худди аввалгидек эффект олиш мумкин. 7-расм. Энди юлдуз усулидан учбурчак усулига ва учбурчак усулидан юлдуз усулига ўтишнинг эквивалент шартларини аниқлайлик. Фараз қилайлик, умумий ҳолда занжирнинг бирор қисми юлдуз усулида уланган З1, З2 ва З3 қаршиликлар бўлиб, уларга ташқи занжирдан ихтиёрий И1, И2 ва И3 (8-а расм) токлар келаётган бўлсин. v)

8-расм. Энди унга эквивалент бўлган учбурчак усулида (8-б расм) уланган зинжир, қаршиликлари З12, З23 ва З31 бўлган 1, 2 ва 3 тугунлар ичига жойлашган бўлиб, сифатан янги режимда ишлайди, лекин барча занжирнинг аввалги иш режимини ўзгартирмайди. Бундан шундай хулоса қилиш мумкин: 1) 1, 2 ва 3 тугунларга келаётган ´1, ´2 ва ´3 токлар ўзларининг аввалги йўналишлари ва миқдорларини сақлаши керак; 2) тугунлар орасида Ú12, Ú23 ва Ú31 кучланишлар ўзларининг аввалги йўналишлари миқдорларини ўзгартирмасликлари керак. Биринчи шарт 8-а, б расмдаги ток ва кучланишларнинг берилган йўналишлари бўйича тузилган тенгламалар системасини ўз ичига олади: Иккинчи шарт бўйича: Энди (4.11) ва (4.12) тенгламалар системасига кўра, юлдуз усулидан учбурчак усулига ўтиш шартларини ёзайлик: Z 3

(4.14) тенгламага асосланиб ва Ì3 токини Ì3 орқали белгилаб, (4.13) ни қуйидаги кўринишга келтирамиз: Бунда D= тенгламада ифодаланган мураккаб касрнинг умумий махражи. (4.16) тенгламани ҳисобга олган ҳолда (4.15) тенгламани қайта ёзамиз: Бошқа томондан, юлдуз усулида уланган занжир токларининг учбурчак усулида уланган занжир токларига нисбати қуйидагича: (4.16) тенгламани (4.18) тенглама билан ва (4.17) тенгламани (4.19) тенглама билан солиштириб, қуйидагиларни ҳосил қиламиз:

Endi bulardan ko’rinadiki: yoki эканлиги кўриниб турибди. Шундай қилиб, берилган учта юлдуз усулида уланган занжир қаршиликлари З1, З2 ва З3 бўйича унга эквивалент бўлган учбурчак усулида уланган занжир қаршиликлари З12, З23 ва З31 аниқланади. Худди шундай йўл билан учбурчак усулида уланган занжирнинг берилган қаршиликлари бўйича унга эквивалент бўлган юлдуз усулида уланган занжир қаршиликлари З1, З2 ва З3 ни аниқлаш мумкин. (4.21) тенгламадан Демак, юлдуз уланишдаги қаршиликлар:

Юлдуз ва учбурчак усулида уланишларни ўзаро алмаштиришдан фақат занжир элементларининг соддалаштирилган аралаш уланишини олиш мумкин бўлибгина қолмасдан, балки юқоридаги усулларнинг бирортаси билан мураккаб занжир ҳисобланганда унинг контури ва тугунларининг сонини ўзгартиришда ҳам фойдаланилади. Шуни эсда тутиш керакки, бунда эквивалент улашнинг қаршиликларидаги токлар бошланғич улашнинг реал тармоқларидаги (берилган) токлардан фарқ қилади. Бошланғич уланишнинг реал тармоқларидаги токларни аниқлаш учун, (4.11) ва (4.12) тенгламаларга биноан, токларни қайта ҳисоблаш керак. Шуни ҳам эсда тутиш керакки, юлдуз усулидан учбурчак усулига ўтказиш принципини янада мураккаброқ – кўп учли юлдуз ва кўп бурчак усулида улашга татбиқ қилиш мумкин. Кирхгоф қонунларини бевосита татбиқ этиш усули Бу усул билан электр занжир таҳлил қилинганда айрим тармоқлардаги токларни ва шу тармоқлардаги қаршиликларда кучланишнинг пасайишини ҳисоблаш учун Кирхгофнинг биринчи ва иккинчи қонунига биноан, берилган занжирнинг тенгламаси (электр мувозанат тенгламаси) тузилади. Тузилган тенгламалар сони номаълум токларнинг, яъни тармоқларнинг сонига тенг бўлиши керак. Масаланинг шартига биноан, э.ю.к. (ёки токлар) манбаларининг ва занжир қаршиликларининг миқдорлари берилади. Агар занжирнинг тармоқлар сони р га, тугунлар сони қ га тенг бўлса, у ҳолда Кирхгофнинг биринчи қонуни бўйича (қ-1), иккинчи қонуни бўйича эса (п- қ+1) та занжирнинг мувозанат тенгламаси тузилади. Тенгламалар системасини биргаликда ечиш натижасида п-та номаълум Ì1,Ì2,--, Ìп токлар аниқланади. Занжирнинг бир қисми учун Ом қонунига биноан, ихтиёрий Зк қаршиликда кучланишнинг тушуви Úк = ÌкЗк ни аниқлаймиз.

9-расм. Фараз қилайлик, иккита É1 ва É2 э.ю.к. манбаидан таъминланаётган уч тугун ва бешта тармоқдан таркиб топган (4.9-расм) мураккаб занжир берилган бўлсин. З 1, З2, ..., З3 қаршиликлардан ўтаётган токларни Ì1,Ì2,....,Ìп ихтиёрий равишда (9-расмда кўрсатилганидек) йўналтирамиз. Агар токларнинг йўналишлари уларнинг ҳақиқий йўналишига тескари бўлса, унда ҳисобланган токлар ишораси манфий (-) бўлиб чиқади. Аммо бу шартли йўналиш ҳисоблашда хатога олиб келмайди. Тугунлар сони учта (а, б ва в) бўлгани учун Кирхгофнинг биринчи қонунига кўра, 0-nchi yoki "v" тугун учун тузилган тенглама (4.24) ва (4.25) тенгламаларда такрорлангани учун мустақил бўлмайди. Номаълум токлар сонидан (улар бешта) тенгламалар сони кам, шу сабабли Кирхгофнинг иккинчи қонунига кўра, ИИ ва ИИИ контурлар учун схемада стрелка билан кўрсатилган йўналиш бўйича тенгламалар тузамиз, яъни i 1 i 2 i 4 i 3 b v

(4.24) - (4.28) тенгламаларни биргаликда ечиб, номаълум Ì1, 2,...., Ì5 токларни аниқлаймиз. Булар орқали эса 1 = 1З1, Ú2 = 2З2,...., 5 = Ì5З5, кучланишларнинг тушувларини ҳам аниқлаймиз. Аммо кўп тармоқли занжирларни ҳисоблашда бу усул ноқулай ва мураккаб бўлганлигидан кам татбиқ қилинади. Контур токлари усули Бу усул берилган занжирни Кирхгофнинг иккинчи қонунига биноан тузилган тенгламалар бўйича таҳлил қилишга асосланган. 9-расмдаги И, ИИ ва ИИИ контурлардан фақат контур токлари деб аталадиган Ìк1, Ì к2 ва Ìк3 токлар ўтаяпди ва бу токлар занжирнинг қаршиликларида кучланишнинг тушувини ҳосил қилади, дейлик. Агар бирор Зк қаршилик орқали фақат битта Ìкк контур токи ўтса, бу ток шу тармоқнинг ҳақиқий токи ҳисобланади. Агар Зқ қаршиликдан иккита контур токи ўтса, устлаш (суперпозиция) принципига кўра, ҳақиқий Иқ ток (йўналишлари ихтиёрий олинган) ўша контур токларининг алгебраик йиғиндисига тенг. Масалан, 9-расмдаги занжир учун Ик1, Ìк2 ва Ìк3 контур токлари Ì1, Ì2,...., Ì5 ҳақиқий токлар билан қуйидагидек боғланган: Агар тенгликлардан va токларни va токлар билан алмаштирсак, учта номаълум ток бўлиб, учта тенгламадан тузилган системани ҳосил қилиш мумкин: Бу тенгламалар контур токларининг тенгламалари деб аталади. Умумий ҳолда контур токлари тенгламаларининг сони (п-қ+1) га тенг деб ҳисобланади. Бу ерда: қ – занжирдаги тугунлар сони, п – тармоқлар сони.

Агар занжир н та контур токларига эга бўлса, унинг тенгламалари қуйидагича тузилади: Бунда контурнинг хусусий қаршилиги бўлиб, миқдор жиҳатидан ана шу контурга кирувчи барча токининг йўналишини ҳисобга олган ҳолда йиғиндисига тенг. Агар қ - контурда энергия манбаи йўқ бўлса, Эққ=0 деб ҳисобланади. (4.30) тенгламага аниқловчи ва минорлар усулини татбиқ қилиб, Ì ,Ì Ì токларни қуйидагидек топамиз: бунда: – бош аниқловчи, Δ qs = Δ sq – бош аниқловчининг алгебраик тўлдирувчиси (минори) бўлиб, Δ - нинг қ-қатори ва с-устунини (ёки аксинча) ўчириб, (-1) га кўпайтириш йўли билан олинган. Масалан, 9-расмдаги занжир учун É 11 = É 1 , É 22 = 0 va É 33 = É 2 ҳамда

Энди Ìk1, Ìk2 va Ìk3 контур токларини топиш қийин эмас, яъни Тугун кучланишлар потенциаллари усули Шундай кўп элементли мураккаб занжирлар борки, уларнинг тармоқлар сони талайгина бўлса-да, тугунлар сони чекланган бўлади. Бундай занжирлар учун тугунлараро кучланишларни топиш осонроқ ҳисобланади. Бунга асосланган ҳисоблаш усули эса тугун кучланишлари усули деб аталади. Энди ихтиёрий электр занжирдаги қ=(н+1) тугунлардан биттасини (масалан, (п+1)-н тугунни) ажратиб олиб, унинг нисбий кучланишини нолга тенг деб олсак (Úн+1 = Ú0 = 0), у ҳолда қолган барча тугунларнинг

кучланиши ана шу тугунга нисбатан аниқланиши осонлашади ва қуйидагини беради: Бунда қ ва с тугунлари орасига жойлашган қ-с тармоқнинг қисмларидаги кучланишлар айирмаси Úқ3 = Úқ0 — Úс0 бўлади. Ú10, Ú20, Úн0 тугун кучланишлари маълум бўлса, улар орасидаги айирма ҳар доим шундай аниқланади. Энди Кирхгофнинг биринчи қонунига биноан, занжирнинг "нъъ-та мувозанат тенгламаси тузилади. Тенгламадаги тегишли тармоқларнинг токларини шу тармоқ ўтказувчанлигини унинг элементидаги кучланишнинг пасайишига кўпайтмаси тарзида ифодалаймиз. Масалан, 9-расмдаги занжир учун бундай тенгламалар сони иккита, яъни (4.14) va (4.15) bo’ladi. Тугунларнинг кучланишларини тегишлича орқали белгилаб, бутун занжирнинг токлари учун қуйидаги тенгламаларни тузамиз: бунда: Y 1 , Y 2 , ... Y 5 –занжирнинг тегишли тармоқларининг комплекс ўтказувчанликлари. Бу токларнинг қийматларини (4.14) ва (4.15) тенгламаларга қўйиб, қуйидагини ҳосил қиламиз:

yoki (4.31) Қуйидаги белгилашларни киритамиз: 3 – биринчи тугуннинг хусусий ўтказувчанлиги (1/Om); Y 22 =Y 3 +Y 4 +Y 5 – иккинчи тугуннинг хусусий ўтказувчанлиги (1/Om); Y 12 =Y 21 =-Y 3 – биринчи ва иккинчи тугунларнинг ўзаро ўтказувчанлиги (Сим). Улар туфайли (*) ни қуйидагича соддалаштириш мумкин: (4.32) Равшанки, худди шу тарзда н-та тугун кучланишли ихтиёрий мураккаб занжир учун тенгламалар системасини умумлашган кўринишда қуйидагича тузиш мумкин: Тенгламанинг чап қисмида фақат биттадан Úк0 Йкк мусбат кўпайтма, қолганлари Úқ0 Йқс кўринишдаги манфий кўпайтмадир. Ҳар бир тенгламанинг ўнг қисмида "к" тугунга бевосита боғлиқ бўлган энергия манбаларидан келаётган токларнинг йиғиндиси ёзилган. Агар э . ю . к . манбаи бўлса , у ҳолда га барча э.ю.к. ларнинг уларга уланган тармоқлар ўтказувчанликлари кўпайтмасининг алгебраик йиғиндиси киради. É q Yq нинг ҳосил қилган токи тугунга қараб йўналса, кўпайтманинг ишораси мусбат ва тугундан кетаётган бўлса, манфий бўлади. Токлар манбаи мавжуд бўлганда, йиғиндисининг миқдорлари тармоқнинг

ўтказувчанлигига боғлиқ бўлмайди (к-тугунга нисбатан йўналишини ҳисобга олганда, агар с тугунга э.ю.к. ҳам, ток манбаи ҳам тегишли бўлмаса, унда =0 bo’ladi). Контур токлари усулига ўхшаш, бу ерда ҳам (4.33) тенгламанинг ечими аниқловчилар ёрдамида топилади, яъни: бундаги – бош аниқловчи. Δ qs = Δ sq – унинг минорлари бўлиб, ишораси (-1) q+ сга кўпайтириш йўли билан аниқланади. Тармоқлардаги ҳақиқий токлар қуйидагича аниқланади, яъни к, қ..., С тугунларни нолинчи тугун билан уловчи тармоқлар учун ва худди шундай к ва қ, қ, С ва ҳ.к. тугунларни уловчи тармоқлар учун va h.k Юқорида келтирилган усул амалда энг кўп тарқалган, электр энергетик тармоқларини ўрнашган токларини ҳисоблашда жуда катта миқёсда жорий этилади. Кўп тармоқли электр узатувчи занжирларнинг шакли маълум структурага эга бўлганлиги сабабли, мазкур ҳисоблашлар граф-схемалар ва матрицалар ёрдамида бажарилади. Масалан, ихтиёрий "к" ва "м" тугунлар орасида жойлашган "съъ тармоқни оладиган бўлсак (4.10-расм), унда ўрнашган кучланиш Úкм тугунлардаги Úк0 ва Úм0 кучланишлар айирмасига тенг бўлади, яъни:

бу ерда: sk =1, чунки Ús вектор сифатида "k"-дан чиққан, sm =-1, чунки Ú s "m"-ga йўналган). Агарда (4.34) тенглама тузилиш қоидасини матрицалар тўлдириш қоидаси билан таққосласак, шуни яққол кўрамизки, графланган схеманинг тармоқлардаги кучланишлар устун-матрицаси тугун кучланишлари устун- матрицасига нисбатан қуйидаги кўпайтма орқали ифодаланади: Ҳақиқатдан ҳам Ат матрицанинг қаторлари графланган схеманинг тар- моқлари сонига, устунлари эса схема тугунлари сонига боғлиқдир. Шу сабабли, гарчи танланган тармоқ "0"-нчи тугунга (яъни базис тугунга) уланган бўлмаса, тегишли қатордан фақатгина иккита қарама-қарши ишорали бирламчи элемент жой олади. Бундай қатор матрицанинг тегишлича тугун кучланишлар устун-матрицасига нисбатан олинган кўпайтмаси иккита тугун орасидаги кучланишни беради. Керакли тенгламалар системасини тузишдан олдин кучланиш Ũ-нинг ўзига тегишли тармоқнинг актив ва пассив элементларининг параметрлари орқали боғлайлик: чунки умумий ҳолда тармоқ таркибида э.ю.к. ҳамда ток манбалари бўлиши мумкин. Шундай қилиб, Ũ = - ; . Кирхгофнинг биринчи қонунига асосан, граф-схеманинг тугунлари учун қуйидагини ёзиш мумкин: yoki lekin ni hisobga olsak,

Кўриниб турибдики, АЯт - н×н тартибли тугун ўтказувчанликлар квадрат матрицаси ва уни қуйидагича ифодалаш мумкин: 10-расм. (бу ерда Йкк – "к"- тугуннинг хусусий ўтказувчанлиги, Y km – "k" va "m"- тугунлар орасидаги умумий ўтказувчанликдир). Шуни ҳам эслатамизки, тартибли устун-матрица ва унинг элементлари ўз номерларига мос номерли тугунларга боғланган ток манбалари токларининг йиғиндисидан ташкил топган бўлади. А(Е) эса шундай н×1 тартибли устун-матрицаки, унинг элементлари сунъий ток манбаи (Е), яъни э.ю.к. манбаларидан тармоқ ўтказувчанлиги Й орқали тегишли тугунга келаётган токлар йиғиндисидир. Шу туфайли - . Ушбу усул билан ташкил топган тенгламалар системасини ечиш натижасида ҳар бир граф-схема тармоқларидаги кучланишларни Ũ= АтУ0 орқали, пассив элементлардаги кучланишларни У= Э + Ũ орқали топиш

қийин бўлмайди. Худди шунга ўхшаш элементлардаги токлар = Й тарзида, умумий тармоқ токлари эса Î= И+Ж кўринишида топилиши табиийдир. 11-расм. Мисол сифатида 4.9-расмдаги схема учун тугун кучланишлар усулини ушбу схеманинг графига нисбатан матрицавий таҳлилини кўздан кечирайлик. Бунинг учун энг аввало схеманинг графини кўрайлик (11-расм). Кўриниб турибдики, бу граф-схема учун боғланишлар матрицаси қуйидагича бўлади: 1 A= 2 Кучланиш, э.й у.к. ва токлар матрисаларини ағдарилган шакллари: АЙ – матрицанинг хусусиятларини ва Й – матрицанинг диагональ характерга эгалигини ҳисобга олсак, қуйидагини ёзишимиз мумкин: -1 1 1 -1 1 -1

AY = va AY · A  = Шунга ўхшаш Y чунки ток манбаи занжирда йўқ ва =0. Ҳамма ёзувларни умумлаштириш натижасида қуйидагини оламиз: (4.35) яъни юқорида (4.35) белгиси билан кўрсатилган тенгламалар системасини такроран ҳосил қилдик, чунки Y 11 =Y 1 +Y 2 +Y 3 , Y 22 =Y 3 +Y 4 +Y 5 , Y 12 =Y 21 +Y 3 , шунингдек, 1 = Y 1 É 1 va 2 = Y 5 É 2 . Суперпозиция ёки устлаш принципи ва унинг асосида тузилган ҳисоблаш қоидалари Юқорида кўриб чиқилган электр занжирларини ҳисоблаш усуллари шуни кўрсатадики, ҳар қандай занжирнинг ихтиёрий тармоқ токи Ìк шу занжирнинг барча э.ю.к. ва ток манбаларининг таъсирида ҳосил бўлади. 1 2 3 4 5 2 -Y 1 Y 2 Y 3 2 -Y 3 Y 4 -Y 5 1 Y 1 +Y 2 +Y 3 -Y 3 2 -Y 3 Y 3 +Y 4 +Y 5

Демак, мазкур токнинг миқдори ва йўналиши аниқланишида ҳар бир манбанинг ўз улуши бор деб ҳисоблаш керак. Шу нуқтайи назардан фараз қилайликки, алоҳида олинган манба улушини ушбу манбадан бошқа барча манбалар олиб ташланган шароитда аниқланади. Бунинг учун қуйидаги иккита э.ю.к. манбага эга бўлган соддагина занжирни кўриб чиқайлик (12-а расм). а) б) в) 12-расм. Агар номаълум токларни Ì1, Ì2 ва Ì3 деб оладиган бўлсак, уларнинг É1 ва É2 манбалардан ҳосил бўлган ташкил этувчиларини тегишлича Ìъ1, Ì1" ва Ìъ2 ҳамда И"2, ИЪ3 ва И"3 билан ажратамиз. 12-б расмда тўла занжир фақатгина É1 таъсирида ҳосил бўлган İъ1İъ2 ва İъ3 токларга эга. 12-в расмда эса фақатгина манба Э2 таъсирида оқаётган İ1",İ‖2 ва İ3‖ токлар кўрсатилган. Агар занжирни тўла кўринишига қайтадиган бўлсак (12-а расм), ундаги ҳақиқий токлар ―улаш токлари‖ билан қуйидаги муносабатда бўлади: İ1=İъ1-İ‖1, İ2=-İъ2-İ‖2 ва İ3=İъ3-İ‖3 (ток ташкил этувчиларининг ишораси асосий ток йўналишига боғлиқ олинган: мос келганда (+) билан, қарама- қарши келганда (-) билан). Токларни бу тарзда ёзилиши суперпозиция (ёки устлаш) принципига асослангандир: бу принцип чизиқли занжирларнинг энг муҳим қонун-қоидаларидан бири ҳисобланади. Энди мазкур принципни ҳақиқийлигини мисоллар билан тасдиқлайлик. 12-б расмдаги схема учун:

İ` (бу ерда: D= 12-в расмдаги схема учун: Ҳақиқий токларга ўтсак: İ :D (4.36) İ :D (4.37) İ :D (4.38) бўлиб чиқади. Бу токларни аниқ топилганига ишонч ҳосил қилиш учун, асосий занжирни (12-а расм) тугун кучланишлар усули билан ҳисоблаб кўрайлик. Ягона мустақил (1) тугун учун тенглама қуйидагича кўринишда бўлади: Демак, З3 қаршиликдаги ток яъни (4.38) даги ифодани тасдиқлайди. Шунга ўхшаш биринчи тармоқдаги ток

яъни (4.36) даги ифодани тасдиқлайди. Иккинчи тармоқдаги ток яъни (4.37) даги ифодани тасдиқлайди. 12-а расмдаги икки манбали занжирни икки маротаба бир манбали қилиб кўрсатиш (12-б ва в расм) ҳар қандай "н" та манбали мураккаб занжирни соддалаштиришда қўлланилиши мумкин. Шу билан бир вақтда шуни эсда тутиш керакки, занжирдаги йўқ қилиб кўрсатилган э.ю.к. манба ўринлари, агарда уларни ички қаршиликлари нолга тенг бўлса, қисқа туташув шаклида олиниши лозим. Манбалар сони кўп бўлмагани ҳолдагина устлаш принципи занжир ҳисоблаш усули сифатида қўлланилиши маъқул. Акс ҳолда "улушли" токлар топилиши мураккаблашади ва сунъий (бир манбали) схемалар сони кўпайиб кетади. Мутаносиблик принципи ва унинг асосида тузилган ҳисоблаш қоидалари Чизиқли занжирлар учун Максвелл киритган мутаносиблик принципи тааллуқлидир. Бу принципга кўра, ҳар қандай мураккаб занжирнинг "ав" тармоғида жойлашган Éаб = É э.ю.к. манбаи бошқа манбалар бўлмаган шароитда шу занжирни ўзидаги ихтиёрий " c д" тармоғида Ì c д = Ì ток ҳосил қилган бўлса, шу э.ю.к. манбаининг ўзи " c д" тармоғига кўчирилган ҳолда (энди É c д = É) биринчи тармоқда Ìаб = Ì токни ҳосил қилади.

Бу қоидани ҳаққонийлигига контур токлар усулини ишлатиб, ишонч ҳосил қиламиз. "аб" тармоқ занжирнинғ^" - контурига, " c д" тармоғи эса "съъ- контурига кирган деб фараз қилайлик. Шундай экан, контурлардаги контур токлари Ìаб = Ìқ ва Ì c д = Ìс бўлади ва э.ю.к. манбаининг жойлашган тармоғидан қатъи назар уларнинг миқдорлари тегишлича: ни ташкил этади. Кўриниб турибдики, Ì ab = Ì cd = Ì, чунки Δ qs = Δ sq ва тегишли нисбат "q" va "s" контурлар орасидаги ўзаро қаршилик Зқс ни беради. Айтилган назарияни тасдиқлаш мақсадида 4.10-расмга мурожаат қилишимиз мумкин, шу шарти биланки, 12-б ва в расмдаги схемаларда É 1 = É 2 = É, яъни манба биринчи контурдан иккинчи контурга кўчирилади. Бу ҳолда É 1 = É биринчи контурда жойлашганда, иккинчи контурдаги ток: Тескари ҳолда, яъни É 2 = É иккинчи контурда жойлашганда, биринчи контурдаги ток: ya’ni – мутаносиблик принципи тасдиқланди. Эквивалент генератор усули Бу усул билан электр занжирни таҳлил қилиш компенсациялаш тўгрисидаги теоремага ва устлаш (суперпозиция) принципига асосланган.

Энергия манбаига эга бўлган ихтиёрий мураккаб занжир (13-а расм) берилган деб фараз қилайлик. Бу занжир тармоқларининг биридан ўтаётган токни ушбу усул билан аниқлаш керак (масалан, Заб уланган қисмида). Занжирнинг э.ю.к. (ёки ток) манбали чап қисми Заб қаршиликли "а-б" қисмларига нисбатан актив иккиқутблилик А тарзида кўрилиши мумкин. Иккиқутблилик А нинг эквивалент э.ю.к. миқдорини аниқлаш учун "а" ва "б" қисмлари орасидаги ташқи занжирни узиб, ҳисоблаш (ёки тажриба йўли билан "а" ва "в" (13-б расм) нуқталар кучланишлар айирмаси (салт ишлаш кучланиши) Ú0 аниқланади. 13-расм. Агар "а" ва "в" (13- расм) нуқталар орасига тескари йўналган э.ю.к. Éъ=- Ú0 киритиш орқали тармоқни қайтадан уласак, тармоқдаги ток Ìаб = 0 (режим) ўзгармай қолади. Агар миқдори Éъ- Ú0 бўлган яна битта э.ю.к. манбаи (йўналиши Ú0 билан мос бўлган) (13-г расм) киритсак, занжирнинг (умуман тармоқнинг) нормал режими қайта тикланади. Энди тескари э.ю.к. [-Э] ни актив иккиқутблилик Анинг ичига киритсак, тескари йўналишли э.ю.к. иккиқутблиликнинг эквивалент э.ю.к. ни v) a) d) b) g) e)

компенсациялаши натижасида актив иккиқутблилик "а" ва "в" қисмларига нисбатан пассив бўлиб қолади (13-д расм). Энди (манбалар ажратилган ҳолатда) иккиқутблилик П нинг барча қаршиликларини Забга нисбатан ички ҳисобланган (13-э расм) қандайдир эквивалент Зн қаршилик билан алмаштириш мумкин. Бу ҳолда Заб ва Зн қаршиликлар кетма-кет уланган занжирда манба É=Ú0 ҳосил қилган ток қуйидагини беради: (4.39) Бу тенглама актив иккиқутблиликка оид теорема (ёки эквивалент генератор ҳақидаги теорема) нинг математик ифодасидир. Ушбу теоремадан занжирларни ҳисоблашда салт ишлаш кучланишини ҳисоблаш учун бошқа усулларга асосланган мураккаб ҳисоблашлар талаб этилмаганда ва токи изланаётган тармоқни ажратиш, текширилаётган занжирнинг тугунлар ва контурлар сони кескин камайтирилганда фойдаланилади. Эквивалент генератор усули билан бошқа усуллар асосида топилган токларнинг қийматлари текширилади. Масалан, 4.9-расмда берилган занжирдаги Ì3 токни аниқлаш учун, шу ток ўтаётган ―а-б‖ тармоқни схемадан ажратсак, занжир É1 ва É2 манбалари бўлган иккита мустақил контурга айланади. Салт ишлаш режимида бу контурларнинг тармоқларидаги токлар тегишлича: Салт ишлаш кучланиши Ů 30 = Ú 20 - Ú 10 , ya’ni

―a-б‖ тармоқдан ташқарида унга нисбатан ҳосил бўлган иккиқутблиликнинг ички қаршилиги бўлади; ―а-б‖ тармоқдаги Ì3 токни аниқлаймиз:

Адабиётлар : 1. А. Каримов. Назарий электротехника. И қисм. – Тошкент, 2003. 2. Л.Р.Нейман, К.С.Демирчян. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 3. Г.И.Атабеков. Теоретические основы электротехники. – Москва, 1998. 4. Г.В.Зевеке, О.А.Ионкин, А.В.Нетушил, С.В.Страхов. Основи теории цепей. – Москва, 2003. 5. П.А.Ионкин и др. Теоретические основы электротехники. –Москва, 2006. 6. Б.А.Прянишников. Теоретические основы электротехники (курс лекций). – Санкт-Петербург, 2004. 7. М.Р.Шебес, М.В.Каблукова. Задачник по теории линейных электрических цепей. – Москва, 2003. 7. М.Ибадуллаэв. Назарий электротехника асослари (масала ва машқлар тўплами). – Тошкент: ―Озбекистон‖ нашрёти, 2015. 8. C .Ф.Амиров, М. C .Ёқубов, Н.Ф.Жабборов Электротехниканинг назарий асослари. И-ИИИ қисм. – Тошкент. ―Озбекистон‖ нашрёти, 2007. 9. Г.Н.Арсенев, И.И.Градов. Основы теории цепей. Учебное пособие. – М., 2007.

Похожие

Уч фазали ўзгарувчан ток занжирлари

Мураккаб занжирларни ҳисоблаш.

Чизиқли электр занжирлар назарияси. Бир фазали синусоидал ўзгарувчан ток занжирлари

Ом ва Кирхгоф қонунларининг комплекс кўриниши. Комплекс кучланиш ва токлардан фойдаланиб қувватни ҳисоблаш.

Chiziqli elektr zanjirlar nazariyasi. Bir fazali sinusoidal o’zgaruvchan tok zanjirlari