Электр занжирлар назариясига оид тушунча ва қонуниятлар - Энергетика - Рефераты

Электр занжирлар назариясига оид тушунча ва қонуниятлар

Загружено в:

21.05.2023

Скачано:

0

Размер:

1744 KB

Электр занжирлар назариясига оид тушунча ва қонуниятлар Режа: 1. Электр занжир ва унинг таркибидаги элементлар 2. Электр занжирларнинг параметрлари ва уларнинг тавсифлари 3. Мужассам (йиғиқ) ва тарқоқ параметрли занжирлар тўғрисида тушунчалар 4. Электр занжиридаги элементларнинг ток ва кучланишлари 5. Электр юритувчи куч ва ток манбалари 6. Электр занжир схемалари (шакллари) 7. Электр занжирлар топологияси. Схема графи тўгрисида тушунчалар 8. Электр схемадаги уланишлар матрицаси 9. Электр занжирларига оид қонунлар 10. Занжир токларининг тугун тенгламалари (граф- схемалари асосида) 11. Занжир граф-схемасининг контур тенгламалари (Контурлар матрицаси)

Электр занжир ва унинг таркибидаги элементлар Китобнинг олдинги бобида кўрсатилдики, ҳар қандай электромагнит ҳодиса фазонинг бирор қисмида ҳамда электр ва магнит жараёнларининг чамбарчас боғланган ҳолатида кузатилади. Шу сабабли электр (ёки магнит) ҳодисаси энергия ўзгартириши (алмашинуви) жараёни билан боғланган бўлиб, бирор берк контур (траектория, ихтиёрий чизиқли йўл) бўйлаб кузатилади. Масалан, магнит майдони (ёки унинг куч чизиқлари) маълум бир мураккаб берк чизиқ билан чекланган бўлиб, ўз йўлида ҳар хил магнит хусусиятига эга бўлган муҳит ва элементларни кесиб ўтади. Ўз навбатида, магнит майдони бирор (ёки бир неча) манбалар туфайли ҳосил бўлган бўлади. Мазкур майдоннинг ушбу ҳолатда ушлаб турган барча манба, муҳит ва элементлар магнит занжирини ташкил этади. Шунга ўхшаш электр ҳодисалари ҳам электр зарядлар (ёки токлар) ҳосил қиладиган манбаларидан бошлаб, ҳар хил электр хусусиятига эга бўлган муҳит ва элементлар туфайли аён бўлади. Электр зарядлари ҳаракати натижасида вужудга келган токлар бир неча (ёки бирор) берк контурлардан иборат бўлган электр занжир орқали оқади. Айтилган тушунчалар асосида қуйидаги иккита муҳим таърифий хулосага ўтиш мумкин: 1. Магнит юритувчи куч ва магнит оқими каби тушунчалар ёрдамида ифодаланадиган ҳамда магнит жисмлардан ташкил топган ҳар қандай қурилмалар тўплами магнит занжири деб аталади. 2. Электромагнит жараёнлари электр юритувчи куч, ток ва кучланиш каби тушунчалар ёрдамида ифодаланадиган ҳамда ток ўтиш йўлларини таъминловчи ҳар қандай қурилма ва воситалар тўплами электр занжири деб аталади. Аммо электр занжирга доир тўла-тўкис маълумотга эга бўлмасдан туриб, унинг хусусиятларини ўрганиб бўлмайди. Ундан ташқари, электр

занжирлардаги электромагнит жараёнлари электромеханика назарияси учун фундаментал тушунча ва қоидалар манбаидир. Электромагнит энергия манбалари, электромагнит энергиясини ўзгартирувчи ва узатувчи қурилмалар шу энергияни қабул (истеъмол) қилувчи объектлари электр занжирларнинг асосий элементлари ҳисобланади. Иссиқлик, кимёвий, ядровий, механик, дарё сувлари ва қуёш энергияларини электромагнит энергиясига айлантириб берувчи генераторлар электромагнит энергия манбалари сифатида хизмат қилади (лотинча: “генератор” - ишлаб чиқарувчи). Масалан, иссиқлик энергиясидан фойдаланганда, даставвал сув иситилиб буғга айлантирилади, буғ эса буғ турбинасини катта тезликда айлантиради. Ундан олинган механик энергия эса электр генератори орқали электр энергиясига айланади. Бундай электр генератори турбогенератор деб аталади. Ядровий ва қуёш энергиялари ҳам асосан сув буғи воситасида турбогенераторлар орқали электр энергиясига айланади. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, дунё миқёсида ишлаб чиқариладиган барча электр энергиянинг 85% дан зиёди иссиқлик энергиясидан олинади. Кимёвий электр манбаларига ҳар хил гальваник, яъни кимёвий реакциялар ҳисобига ток ҳосил қилувчи элементлар киради. Бу қаторга электр энергиясини вақтинча жамгариб қўювчи электр аккумуляторлари ҳам киради. Умуман олганда, механик энергияни сув турбиналари, шамол парраклари, кучли денгиз тўлқинлари ва шу каби кучлар ҳисобига олиш мумкин. Ҳар бир ҳолда ҳам механик энергия барибир электр энергиясига айланади. Электр токини узатувчи линияларни, электр тармоқлар ва улагичузгичлар электромагнит ёки соддароқ қилиб айтганда, электр энергиясини узатувчи элементлар (қурилмалар) деб аталади. Электр энергиясини ўзгартиришда эса ҳар хил трансформатор, инвертор, ток тўгрилагич, частота ўзгартиргич ҳамда шу каби аппарат ва асбоблар қатнашади. Булар ичида, масалан, энг кўп тарқалган трансформаторлар ёрдамида ўзгарувчи ток ва кучланишларнинг

амплитудаларини ихтиёрий миқёсда ўзгартириш мумкин. Ярим ўтказгичли тўгрилагич ўзгарувчан токни ўзгармас токка айлантирса, инвертор шунга тескари вазифани бажаради ва ҳ.к. Ва ниҳоят, электр энергиясини исте‟мол қилувчи элементларга ўтадиган бўлсак, биринчи навбатда металл симлардан ясалган актив қаршиликларни олишимиз керак. Бу қаршиликларда (ёки резисторларда) электр энергияси иссиқлик энергиясига айланади: электр лампалари, электр печлар (ўчоқлар), электр дазмоллари ва сув қайнатгичлари бунга яққол мисол бўла олади. Электр истеъмолчиларидан яна бири электр юритгичлар (моторлар, двигателлар) дир. Улар электр энергиясини механик энергияга айлантиради. Электр энергияси истеъмолчилар ёрдамида энергиянинг яна бошқа турларига (радио орқали – товуш энергиясига, аккумуляторда – кимёвий энергияга ва ҳ.к.) айланиши мумкин. Умуман олганда, электр занжир элементлари кўп функционал (яъни кўп вазифа бажарадиган) бўлгани сабабли, улар зиммасига турли талаблар (энергияни аниқ миқдорда ўзгартириш (ёки узатиш), уни сифатини сақлаш, юқори фойдали иш коэффициентига ва давомли иш бажариш қобилиятига эга бўлиш, ишончлилик гарови ва ҳ.к.) қўйилган бўлади. Ҳар қандай мураккаб электр занжир, ўз таркибидаги элементлар сони ва уланиш шаклидан қатъи назар, асосан икки туркумга бўлинган бўлади. Агар занжир (ёки унинг бирор қисми) ўз таркибига э.ю.к. ёки ток манбаларини олган бўлса, бундай занжир (ёки унинг қисми) актив ҳисобланади. Агарда уларнинг таркибида электр манбалари бўлмаса (ёки бўла туриб, бир-бирига қарама- қарши ва тенг таъсирли бўлса), занжир (ёки унинг қисми) пассив ҳисобланади. Бундай занжирларни актив ва пассив иккиқутбликлар деб ҳам айтамиз.

1-расм. 2-расм. 1-расмдаги занжир актив ва пассив қисмлардан иборат. Улар тегишлича А ва П ҳарфлар билан белгиланган. Агар занжирни 1-2 чизиқ ёрдамида иккига ажратсак, иккита мустақил – актив ва пассив занжирлар чиқади. Кўриниб турибдики, қутблар (ёки ташқи занжирга уланувчи симлар) ихтиёрий бўлиши мумкин. Масалан, 2-расмда актив учқутблик билан пассив бешқутблик ягона мураккаб занжир ташкил қилганлар. Электр занжирларнинг параметрлари ва уларнинг тавсифлари Электр занжирларда электр энергиясининг бошқа тур (иссиқлик, ёруғлик, механика, кимё ва бошқа) энергияларга айланиши каби мураккаб жараён рўй беради. Бундай ўзгаришнинг муҳим кўрсаткичи занжирдаги бирор элементнинг физик хусусиятига боғлиқ бўлиб, бошқа турга айлантирилган энергия занжирнинг ана шу элементига миқдор жиҳатдан боғлиқдир. 3-rasm. Масалан, электр занжир кетма-кет уланган қаршилик (реостат) Р, индуктивлик (ғалтак) Л ва сиғим (конденсатор) С дан тузилган бўлсин (3- расм). Манба токи ёки кучланишининг вақт бўйича ўзгаришига занжирнинг P P

ҳар бир элементи параметрининг таъсири турлича бўлади. Ўтказувчи элементнинг қаршилиги Р (параметри) ўтказгичдаги эркин электронларнинг тартибли ҳаракатига ва ўтказиш токида қатнашмаётган боғлиқ электронлар ҳаракатига тўсқинлик қилади. Эркин ва боғлиқ электронларнинг ўзаро тўқнашиши натижасида механик иш бажарилиб, ишқаланиш кучи ҳосил бўлади ва иссиқлик ажралиб чиқади. Бу иш Р элементдаги УР=ИРИ кучланишга боғлиқ. Агар боғлиқ ва эркин электронларнинг тўқнашишлари эҳтимоли эркин электронларга боғлиқ бўлмаса, ўтказгичлардаги ток унинг қисмларидаги кучланишнинг тушувига пропорсионал бўлади. Бу ҳолда бундай элементнинг волт-ампер характеристикаси ва параметри чизиқли (4-а расм) бўлади (1-тавсиф). Ҳақиқий шароитда ўтказгичнинг қаршилиги Р ундан ўтаётган ток кучи и га боғлиқ. Чунки ток кучининг ортиши билан иссиқликка айланаётган энергия ва у билан боғлиқ электронларнинг қаршилик кўрсатиш таъсири ҳам ортиб боради. Бундан ташқари, ўтказгичдаги ток зичлиги вектори солиштирма ўтказувчанлик γ ва электр майдон кучланганлиги га боғлиқ бўлиб, улар орқали ток и қуйидагича ифодаланади: 2.4 - rasm. v) a)

бу ерда ва ўтказгичнинг кўндаланг кесими С нинг геометрик ўлчамлари билан ҳам аниқланади. Шундай қилиб, Р параметри солиштирма ўтказувчанлик γ , ҳарорат т° ва геометрик ўлчамлари г га боғлиқ равишда бирор функция тарзида ифодаланади: r = f 1 (γ, t 0 , g ). Agar γ, t o va g tok i га ва майдон кучланганлиги га боғлиқ бўлмаса, у ҳолда Р параметри чизиқли бўлади. Акс ҳолда параметр эгри чизиқли бўлади (4-а расм) (2-тавсиф). Индуктивлик занжирнинг параметри тарзида ғалтакдан ўтаётган ток ҳосил қилган магнит майдоннинг зичлигини (ғалтакни қуршаб олган фазода) билдиради. Параметр Л (ғалтакнинг ўзиндукция коэффициенти) қанчалик катта бўлса, ҳар хил қийматдаги ток учун магнит оқим Ф шунчалик катта бўлади: Ф= Li Электромагнит индукция қонунига биноан, индукция ғалтакдаги ток и нинг ҳар қандай ўзгариши тескари (қарама-қарши йўналган) э.ю.к. ни ҳосил қилади: Бу э.ю.к. нинг ғалтак қисмаларига берилган кучланишни u L компенсациялайди. Э.ю.к. нинг йўналиши (яъни ишораси) ғалтакдаги токнинг ўзгариш тезлигига ва йўналишига боғлиқ. Ток орта борган сари э.ю.к. манфий бўлиб, ғалтакдан токнинг ўтишига тўсқинлик қилади. Ток камая борган сари э.ю.к. мусбат бўлиб, ғалтакдаги токнинг қийматини дастлабки миқдорида тутиб туришга интилади. Кирхгофнинг иккинчи қонунига биноан, e =- u L , яъни э.ю.к. ғалтакка берилган кучланишни доимо мувозанатлайди. Демак, токнинг ўзгариш тезлиги ди/дт (ёки оқим учун дɸ/дт) чекланган бўлади. Ғалтакдаги ток ҳам, унинг оқими ҳам сакраб ўзгармайди, яъни магнит майдонининг ҳосил бўлиши ва йўқолиши инерцияли жараён ҳисобланади (Ленс принципи).

Агар ғалтакдан вақт бўйича ўзгармас ток И = c онст оқиб ўтса, тескари э.ю.к. ва унинг қисмларидаги кучланиш нолга тенг бўлади ( U L =0), яъни ғалтакнинг қаршилиги ўзгармас ток учун назарий жиҳатдан нолга тенг. Ғалтак ток ўтказувчи металл симлардан ўралгани учун у хусусий (Ом қонунига биноан) ички қаршилик ги га эга. Бунда У=1орп кучланишнинг пасайиши ҳосил бўлади. Бу эса ўзининг абсолют миқдори жиҳатидан токнинг вақт бўйича ўзгариши туфайли (масалан, занжирни электр тармоғига улаш ва узиш пайтида) ҳосил бўладиган тескари э.ю.к. дан ҳар доим бир оз кичик. Индуктивлик Л асосан ғалтакнинг геометрик ўлчамлари (ўрамлар сони, унинг ички ва ташқи диаметри ҳамда симларнинг кўндаланг кесими ва ҳ.к. (г) га ва ғалтак токини қўзгатган магнит оқим туташган муҳитнинг магнит киритувчанлиги ( μ ) га боғлиқ: L=f 2 ( μ ,g) Бу катталиклар ўзгармас бўлиб, ғалтакдаги токка ва магнит оқимга боғлиқ бўлмаса, у ҳолда параметр Л ўзгармас ва унинг характеристикаси чизиқли (4-б расм) бўлади (1-тавсиф). Амалда Л нинг ортиши учун магнит сингувчанлиги (киритувчанлиги) юқори бўлган ферромагнит ўзаклар ишлатилади. Бу ўзаклар орқали ғалтакнинг магнит майдони оқими туташади. Аммо бу ҳолда i = f( Φ ) боғланиш тўйиниш эффекти туфайли эгри чизиқли бўлади. Шунингдек, параметр Л ҳам бу ҳолда эгри чизиқ билан ифодаланади (4-б расм) (2-тавсиф). Конденсаторнинг сиғими C бу элементнинг ўзида қандайдир қ миқдордаги мусбат ва манфий электр зарядларини йиға олишини (концентрацияларини) тавсифловчи параметр ҳисобланади. Конденсатор қисмларидаги кучланишнинг миқдори ўзгармас бўлгани ҳолда, унинг С сиғими қанчалик катта бўлса, конденсатор қопламалари орасида йиғилаётган қ электр зарядлари ҳам шунчалик кўп бўлади, яъни q=CU.

Заряд ўзгариши билан кучланиш у ҳам миқдори ва йўналиши бўйича ўзгаради. Бошқа томондан, заряд қ нинг ҳар қандай ўзгариши бирор миқдордаги электр зарядини манбадан сиғимга ёки сиғимдан манбага олиб ўтиши билан боғлиқ. Албатта, бу жараён электр занжирда и ток ҳосил қилади; бу сон жиҳатидан Δ q заряд ўсишининг Δт вақтга нисбати билан ифодаланади: 0 бўлганда, бу ток: У ҳолда конденсатор қисмларидаги кучланишлар: а) б) 2.5-расм. Агар конденсаторнинг қисмлари (қопламалари) даги кучланиш уc=Уc=cонст (вақт бўйича ўзгармас бўлса), у ҳолда (2.1) ифодага биноан конденсатордаги ток нолга тенг бўлади. Шунинг учун ўзгармас токда конденсаторнинг қаршилиги чексизга тенг. Конденсатор қисмларидаги кучланиш ўзгартирилганда (орттирилганда ёки камайтирилганда) аҳвол бирмунча бошқача бўлади. Масалан, бошланғич заряди қ = 0 бўлган конденсатор С га Р қаршилик орқали У кучланиш берилса (5-а расм), дастлаб т=0 бўлган пайтда унинг қаршилиги нолга тенг (қутбланишнинг бошланиши) бўлиб, ундан зудлик билан И0=У0/Р ток ўта бошлайди (5-б расм). Бу токнинг миқдори конденсаторга берилган кучланишнинг ва унга кетма-кет уланган Р қаршиликнинг қиймати билан аниқланади. қ зарядлар конденсатор диэлектригида электр майдон ҳосил қилганлиги туфайли, бу ток (конденсаторнинг заряд токи) вақт ўтиши билан тезда ғойиб бўлади.

Конденсатор пластинкалари орасидаги потенциаллар айирмаси u s = q / C га етганда у c = У0 қийматга эришилади, ток тамомила йўқ бўлади. Энди конденсатордан ташқи У0 кучланишни ажратиш мумкин. У ҳолда конденсаторда йиғилган қ заряд назарий жиҳатдан чексиз узоқ вақт сақланади. Агар занжирга У0 кучланиш уланган ҳолда (5-а расм) қийматгача камайтирилса, заряд қ нинг ва кучланиш u s = q / C нинг камайиши конденсатордаги электр энергиянинг бир қисмини яна манбага қайтарувчи қарама-қарши йўналишдаги ток (конденсаторнинг зарядсизланиш токи) пайдо бўлади. Ташқи кучланиш узлуксиз равишда орттириб ва камайтириб турилса, сиғим токи ҳам миқдори ва йўналиши бўйича узлуксиз ўзгаради. 6-расм. Шундай қилиб, конденсаторнинг берилган кучланишга (ёки токка) кўрсатадиган қаршилиги қарама-қарши йўналишдаги зарядсизланиш токининг таъсири билан белгиланади. Бу эса индуктивликда тескари э.ю.к. нинг ҳосил бўлишига айнан ўхшаш (эквивалент) бўлади. Шунга кўра, конденсаторнинг зарядсизланиши ва унинг қопламаларидаги кучланиш сакраб ўзгара олмайди, яъни электр майдонининг пайдо бўлиши ва йўқ бўлиши инерцияли жараён ҳисобланади. Конденсаторнинг сиғими C асосан унинг геометрик ўлчамларига ва қопламаларининг тузилиши г (пластинка юзаси, шакли ва бошқ.) га ҳамда пластинкалар орасига жойлаштирилган диэлектрикнинг диэлектрик киритувчанлиги ε га боғлиқ, яъни: C = f 3 ( ε , g)

Масалан, ясси конденсаторнинг (6-а расм) сиғими , сферик конденсаторнинг (6-б расм) сиғими C=4π*ε*р0 ва цилиндрик конденсаторнинг (6-б расм) сиғими ифодалар билан аниқланади. Агар диэлектрикнинг диэлектрик киритувчанлиги ε ва геометрик ўлчамлари заряд қ ўзгариши билан ўзгармаса, у ҳолда C сиғим ўзгармас бўлиб, унинг тавсифи (4-в расм) тўғри чизиқдан иборат бўлади. 7-расм. Агар сиғим заряд миқдорига боғлиқ бўлса (ε-вар), кулон-волт тавсифи эгри чизиқли бўлади (4-б расм), (2- тавсиф). Электр занжир схемаларида айрим C1, C2, …, Cн конденсаторлар (сиғимлар) алоҳида-алоҳида ўзаро параллел (7-а расм) ҳамда кетма-кет (7-б расм) ва аралаш (7-в расм) уланади. Биринчи ҳолда сиғимлар бир хил кучланишнинг таъсирида бўлиб, бирбирларидан миқдор жиҳатидан фарқ қилувчи q 1 =C 1 U, q 2 =C 2 U,..., q n =C n U (2.2) зарядларга эга бўлади. Шунинг учун барча зарядларнинг йиғиндиси Σ q=q 3 бутун занжирнинг эквивалент сиғими C e га тўпланади. Демак, q e = q 1 + q 2 + ... + q n yoki C e U = C 1 U +C 2 U+ ... + C n U , у ҳолда (7-расм) даги занжирнинг эквивалент сиғими: C e =C 1 +C 2 + ...+ C n (2.3)

Конденсаторлар кетма-кет уланганда бир хил ток (демак, бир хил қ заряд) билан зарядланади. Аммо кучланишлар У1; У2 ,....,Ун ўзаро фарқли бўлиб, уларнинг йиғиндиси C э эквивалент сиғимга берилади. Демак, U = u 1 + u 2 + ... + u n yoki (2.4) 7-б расмдаги занжирнинг эквивалент сиғими: [2.3] ва [2.4]лар ҳисобга олинган ҳолда (7-в расм) даги аралаш уланган занжирнинг эквивалент сиғими хусусий ҳолда қуйидагича бўлади: Юқорида айтилганидек, сиғимнинг ўлчов бирлиги Фарада (Ф)=Кулон (К) : Вольт (В) бўлиб, бу жуда катта миқдор ҳисобланади. Аммо амалда ишлатиладиган конденсаторларнинг сиғимлари Фараданинг миллиондан ёки миллиарддан бир улушларини, яъни микрофарада (мкФ) ва 6 12 пикофарада (пФ) ни ташкил этади: 1 Φ = 10 mk Φ = 10 p Φ . Мужассам (йиғиқ) ва тарқоқ параметрли занжирлар тўғрисида тушунчалар Юқорида уч хил аниқ (Р, Л, ва C) параметрларга эга бўлган электр занжир қурилган эди (3-расм). Бу занжир мужассам (ёки йиғиқ) параметрли занжир ҳисобланади, яъни унинг ҳар бир элементи ягона хусусиятга эга деб қабул қилинган. Қаршилик Р га сиғим ёки индуктивлик хос эмас, индуктивлик Л га эса сиғим ва актив қаршилик хос эмас ва ҳ.к. Амалда эса элементларни

бундай идеал (мукаммал) қилиб кўрсатиш ҳақиқатни назария нуқтайи назаридан бузишга олиб келади. Чунки аслида якка хусусиятли элемент, аниқроғи, кўрсатилган параметрли буюм (реостат, индуктив ғалтак ёки конденсатор) тайёрлаб бўлмайди. Масалан, реостатни олайлик. У фақат актив қаршиликка эга деб ҳисоблаб бўлмайди. Чунки унинг симлари цилиндрик юзада ғалтаксимон жойлашган бўлади. Демак, реостат атрофида кучсиз бўлса-да магнит майдони ҳосил бўлади. Бу – реостат ЛР индуктивликка эга деганидир. Энди ҳар бир ўрам ёндош ўрамдан ўтказгич бўлмаган восита ёрдамида ажратилганини (изолатсиаланганини) ҳисобга олсак, улар ўртасида элементар (жуда кичик бўлган) сиғим C Р пайдо бўлишини инкор эта ўлмайди. Бундан чиқадики, оддий реостат учала параметрга ҳам эга экан. Аммо махсус материалдан ясалгани туфайли, актив қаршилик шунчалик Р-параметрга бой бўладики, унинг олдида ЛР ва C Р параметрлари ҳисобга олиб бўлмайдиган даражада кичрайиб кетади. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш керакки, реостатнинг ЛР ва C Р параметрлари асосан катта (бир неча юз кило герсли) частоталарда сезилади холос. Шунга ўхшаш индуктив ғалтак симдан ясалгани учун, у Рл актив қаршилигига эга бўлмасдан иложи йўқ. Реостат каби ўрамлараро C Л - сиғимдан ҳам озод эмас. Ва ниҳоят, диэлектрикдан иборат конденсатор идеал сиғим бўла олмайди. Чунки унда бироз бўлса-да ўтказгич токи (эркин электронлар ҳисобига) бўлади. Демак, унда Р C қаршилик ёки тўғрироғи, г c ўтказувчанлик йўқ эмас. Лекин РЛ, C Л ва г c параметрлар ўта кичик миқдорда бўлгани сабабли, улар ҳисоблашилмайди. Мужассам параметрли занжирлар тавсифи кўрсаткичлари реал электр занжирларга жуда яқин бўлади. Ундан ташқари, айрим даражада занжир параметрларини идеаллаштириш мақсадга мувофиқдир. Чунки занжир таҳлилини талайгина соддалаштиради ва шу билан бирга ҳисоблаш аниқлигига кўп таъсир этмайди.

Аммо шундай занжирлар борки, уларнинг параметрларини занжирнинг у ёки бу қисмида жойлашган деб ҳисоблаб бўлмайди. Мисол сифатида электр узатиш ёки тельефон линиясини кўрсатиш мумкин (8-расм). 8-расм. Линия бир неча километрдан бошлаб, бир неча юз ва ҳатто минглаб километрларгача бўлиши мумкин. Табиийки, линиянинг бошидаги, манба уланган 1-11 нуқталар орасидаги ут кучланиш билан линиянинг охиридаги Р2 қаршиликдаги, яъни 2-21 нуқталар орасидаги у2 = Р2 и 2 кучланишни тенглаштириб бўлмайди. Чунки ўртадаги бориш ва қайтиш симларининг қаршилиги нолга тенг эмас. Уларда Δ у га тенг кучланиш ҳосил бўлади, яъни у1-у2= Δ у. Лекин 1-11 ва 2-21 оралиғидаги линияда Р2 дан бошқа истеъмолчи уланмаган бўлса ҳам и1 ва и2 токлар ўзаро тенг эмас. Сабаби шундаки, линиянинг иккала сими ўзаро яқин жойлашгани туфайли, улар ўртасида ҳаво орқали ҳам ўтказувчанлик, ҳам сиғим токлари ўтиб туради. Бу токлар бир неча метр масофасида ҳисобга олишга арзимайдиган миқдорда бўлса-да, кўп километрли оралиқда йиғилган миқдорда талай бўлиб чиқади. Ундан ташқари, ҳар бир токли сим атрофида магнит оқим Φ мавжуд (8-а расм). Шу сабабли, узун линия атрофидаги магнит майдони сезиларли индуктивлик ташкил этиши равшандир. Шундай қилиб, линия бўйлаб ҳар бир танланган участкада (кичик оралиқда) Р0 ва Л0 тенг қаршилик ва индуктивлик ўрин олган бўлса, унинг ҳар қандай масофадаги ихтиёрий нуқталари (м-н, қ-с ва ҳ.к.) орасида ўтказувчанлик иг ва сиғим и c токлари оқиб туради. Шу сабабли бутун линия учун умумий бўлган қаршилик Рн, индуктивлик Лн, ўтказувчанлик қ ва сиғим Сл параметрлари

асосида тузилган мужассам параметрли эквивалент занжирини тузиб бўлмайди. Узун линиялардаги параметрлар масофа билан чамбарчас боғланган бўлади ва масофа қилинадиган ҳисоб-китобда инобатга олиниши шарт. Эквивалент схемага келганда, у 8-б расмда келтирилган. Ундаги Р0, Л0, г0 ва С0 параметрлар линиянинг Δ х (масалан, 1 км) қисмига ҳисобланган. Бундай усулда таҳлил қилинадиган электр занжирлар тарқоқ параметрли занжирлар қаторига киради. Улар тўғрисидаги чуқурроқ бўлган маълумотлар кейинги бобларда келтирилади. Электр занжиридаги элементларнинг ток ва кучланишлари Уч хил параметрли энг оддий занжирга қайтиб келар эканмиз (3 расм), улардаги ток ва кучланишларнинг ўзаро боғланганлиги тўғрисида аниқ тушунча беришимиз лозим. Мазкур занжир кетма-кет уланганлиги туфайли, унинг ҳар қайси элементи учун ягона бўлган и токи ўтади. Шунинг учун элементлар чеккаларида (қисмаларида) тўпланган уР, уЛ ва у c кучланишларни ушбу ток билан боғлаш мақсадга мувофиқдир. Ом қонунидан фойдаланган ҳолда, резистордаги (ёки актив қаршиликдаги) кучланиш қуйидагича ифодаланиши мумкин: u R = Ri У шу элементнинг қаршилигини енгиб ўтиб, ток и ўрнатишга сарф қилинади. Иккинчи элемент, яъни индуктивлик Л параметрига эга индуктив ғалтак, қисмаларида ҳосил бўлган кучланиш уЛ ни топишда эса Ом қонунидан бевосита фойдаланиб бўлмайди. Бу кучланиш токни ўзига эмас, балки унинг ўзгариш тезлигига боғлиқдир. Гап шундаки, индуктив ғалтакдан ўтаётган ток унинг атрофидаги магнит майдонининг миқдорини ростлайди, чунки бу майдон ҳосил қилувчи илашган магнит оқими ψ= Li . Ток ўзгарган сари ғалтак қисмаларида қийматга эга э.ю.к. ҳосил бўлади. Буни қоплаш учун га тенг ташқи

кучланиш талаб этилади. Шундай қилиб, индуктив ғалтакда ҳосил бўладиган кучланиш билан ток ўртасидаги боғланиш қуйидагича ифодаланади: Агар ток ғалтак кучланишига боғлиқ бўлса, ёки (bu yerda: i (0)= ψ L (0) ток ва илашган магнит оқимининг t=0 ондаги қийматлари). Учинчи элемент, яъни сиғим C параметрига эга бўлган конденсатор қисмаларида ҳосил бўладиган уc кучланиши ҳам энергия (аниқроғи, электр зарядлар энергияси) ўзгариши билан боғлиқдир. Конденсатор токи унинг қобиқлари орасидаги зарядлар ҳаракати тезлиги билан аниқланади, яъни: Шу сабабли конденсаторнинг заряд ва кучланиши тегишлича: (бу ерда: q(0) va u (0) – конденсатордаги заряд ва кучланишнинг т=0 ондаги қийматлари) деб ёзамиз. Электр юритувчи куч ва ток манбалари Электр занжирида ток (токлар) ўтиши учун уни электр энергия манбаига улаш шартдир. Ўз навбатида манба бирор ўзгармас (ёки нисбатан ўзгармас) ички кучланиш (э.ю.к.) ёки токка эга бўлиши керак. Шу кўрсаткичларга кўра, электр манбалари э.ю.к. ва ток манбаларига бўлинади.

9-расм. 10-расм. ―Э.Ю.К манбаи‖ деб шундай манба тушуниладики, ундан энергия истеъмол қилаётган занжирдаги ток қанчалик ўзгармасин, манба қисмларидаги э.ю.к. (кучланиш) ўзгармай (деярли ўзгармай) қолаверади. Занжирнинг кириш қисмидаги токни и ва кучланишни у деб, манбанинг ташқи волт-ампер тавсифи 9-расмда кўрсатилгандек бўлади. Токнинг миқдори нолдан бирор мўлжалланган мувозанат (номинал) ин қийматигача ўзгарган шароитда кучланиш у деярли ўзгармайди, яъни у≈э. Агар манба ички қаршилиги рҲ=0 бўлса, ташқи кучланиш у=э - cонст бўлади: бу ҳолда э.ю.к. манбаи чексиз қувватга эга электр манбаи ёки идеал э.ю.к манбаи ҳисобланади. Реал э.ю.к. манбаи (яъни r n ≠0) ташқи занжирнинг қаршилиги ягона (эквивалент) Рист (яъни истеъмолчи) қаршилигига тенг деб олинган ҳолатда 10-а расмдаги схема келтирилган. Истеъмолчи қаршилигидаги ташқи кучланиш У=Э-ри·И=Рист·И. Манбанинг ички қаршилиги ри ни истеъмолчи қаршилиги Р билан бирлаштирсак, шартли идеал э.ю.к. манбаи чиқади (10-б расм): U` =(R ist + r i )I = E Ток манбаи деб шундай манба тушуниладики, унга уланган истеъмолчининг қаршилиги Рист ёки ўтказувчанлиги қист қанчалик ўзгармасин, манбадан чиқаётган ток и ўзгармай (деярли ўзгармай) қолаверади, яъни и = cонст. Манбанинг ички ўтказувчанлиги нолга тенг бўлиш ёки бўлмаслигига боғлиқ ташқи Вольт-ампер тавсифи 11-расмда келтирилган. Ток манбаининг

ички қаршилиги деярли чексиз бўлади, яъни РҲ = ∞. Ёки унинг ички ўтказувчанлиги гҲ=1/РҲ=0. Шунинг учун ҳам истеъмолчи қисмларида ҳосил бўлган кучланиш У=Ж/гист катта диапазонда ўзгариши мумкин ва унинг номинал қиймати шу истеъмолчининг қаршилигига боғлиқдир, яъни U nom =R ist ·J. a) b) gist 11- расм. 12- расм. Агар ток манбаининг ички ўтказувчанлиги г=0 бўлса, ташқи занжирдаги тўла ток манба токига тенг бўлади (и=И=cонст) ва бундай манба идеал ток манбаи ҳисобланади. Агар манбанинг ички ўтказувчанлиги нолдан фарқ қилса (ги≠0), истеъмолчига бораётган ток и манба токидан кичикроқ бўлади (и<И). Бу тарздаги манба ва истеъмолчи уланиши 12-а расмда кўрсатилган. Истеъмолчи қаршилигининг қисмларида ҳосил бўлган кучланиш У = И: (гли + гист) бўлади, яъни идеал манбаникидан фарқ қилади (идеал манба учун У=И:((ги+гист). Келтирилган схемадаги реал ток манбаини идеаллаштирмоқчи бўлсак, унинг ички ўтказувчанлигини истеъмолчи ўтказувчанлиги билан бирлаштиришимиз керак бўлади (12-б расм). Энди умумий ток иъ=И= cонст гўё идеал манбадан чиқаётган бўлиб туюлади. Реал ток манбаи шартли идеал ток манбаига айланади. Электр занжир схемалари (шакллари) i i U U J J g i g i st g i g a

Электр занжирларини ҳисоб-китоб чизма воситаларида график тасвирлаш маъносида схемалар ёки шартли белгилардан иборат шакллар билан ифодалаш одатга кирган. Қисқача қилиб айтганда, ҳар қандай занжир маълум бир схема ёрдамида ифодаланади. Ўз навбатида, ҳар қандай схема иккита асосий кўринишда тузилиши мумкин, яъни ягона таркибли электр занжир ҳам структуравий, ҳам элементли схемаларга эга бўлиши мумкин. Мисол учун 13-а ва б расмдаги схемаларни кўриб чиқайлик. Юқоридаги 13-а расмдаги структуравий схемада занжирнинг айрим ташкил этувчилари қисмлари (функционал элементлари) рақамлар билан белгиланган: 1ўзгарувчан ток (э.ю.к.) генератори, 2-кучланишни ўзгартирувчи (кўтарувчи) трансформатор, 3 ва 4–электр узатувчи линиялар, 5 ва 6 – кучланишни пасайтирувчи трансформаторлар, 7–ярим-ўтказгичли тўғрилагич, 8 ва 9 – юклама қаршиликлар (энергия истеъмолчилари). a ) b ) 13-расм. Занжирнинг мазкур кўринишидан унинг тузилиши ва бажарадиган вазифаларини аниқлаш мумкин. Аммо ундаги электромагнит ҳодисаларга миқдорий баҳо бериб бўлмайди, яъни бошқача қилиб айтганда, ундаги ток ва кучланишларни ҳисоб-китоб қилиб бўлмайди. Бунга сабаб, занжирнинг

параметрлари (Р, Л, C) ва ўзаро жойлашиш тартиблари бу тоифадаги схемада ноаниқ бўлиб қолган. Занжирдаги электромагнит ҳодисаларни таҳлил қилиш ҳамда ундаги токлар ва кучланишларни ҳисоблаш учун занжир ташкил этган элементларни конкрет параметрларга эга бўлган қаршилик, индуктивлик ва сиғимларга алмаштириш лозимдир. Натижада ҳосил бўлган схема (13-б расм) алмашинув ёки эквивалент схема деб аталади. Эквивалент схемадаги элементлар параметрлари қуйидаги қонунқоидаларга (принципларга) асосланиб топилган ва тузилган. Генератор 1 ўрнига э.ю.к. манбаи л1 ўзининг ички актив қаршилиги г: ва индуктивлиги Л1 билан биргаликда олинган. Трансформатор 2-аб c д нуқталари орасида жойлашган тўртқутблик шаклида кўрсатилган ва унинг асосий параметрлари сифатида актив қаршилик р2, бирламчи чулғамининг индуктивлиги Л21, иккиламчи чулғам индуктивлиги Л22 ва улар орасидаги магнит боғланиш кўрсаткичи М2 (ўзаро индуктивлик) келтирилган. Электр узатиш линиялари (3 ва 4) тегишлича ― c э‖ ва ―фд‖ нуқталари орасида жойлашган бўлиб, эквивалент параметрлар р3, Л3, C 3 ва р4, Л4, C 4 ёрдамида ифодаланган. Трансформатор 5 ва 6 тегишлича р5, Л51, М5 ва р6, Л61, М62 параметрларга алмаштирилган бўлиб, бири тўғрилагич ―кўприги‖ – Б71, Б72, Б73, Б74 (вентиллар) орқали Р9 - C 9 юкламага (истеъмолчига), иккинчиси бевосита истеъмолчи қаршилиги Р8 га уланган ҳолда кўрсатилган. 14-расм.

Схемани 13-б расмда келтирилган шаклда олишдан мақсад – берилган параметрлардан фойдаланиб, маълум катталикдаги э.ю.к. манбаи таъсирида берилган занжирнинг ҳамма элементларида ҳосил бўлган ток ва кучланишларни аниқлашдир. Жумладан, асосий аниқланувчи токлар сифатида Р8 ва Р9 қаршиликлардан ўтаётган токлар ҳисобланади. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки, Б71-Б74 белгили вентиллар эгри чизиқли волтампер тавсифларга эга бўлади. Улардан ўтган ток ўзгарувчандан ўзгармасга айланади ва шу сабабли ночизиқли тенгламалар ёрдамида аниқланади. Бу масалага тегишли назария китобнинг махсус бобида келтирилган. Электр занжирини умумий таҳлил этиш масалаларига ўтадиган бўлсак, унинг ҳамма тузилиш белгилари ва хусусиятларини батафсил қараб чиқишимиз лозимдир. Шу мақсадда 14-расмда кўрсатилган кўп манбали ва кўп элементли ихтиёрий занжирни кўриб чиқайлик. Мазкур мураккаб шаклли занжир учта энергия манбаи (э, е ва И) ва ўн учта Р, Л ва C параметрларга эга элементлардан ташкил топган. Занжирнинг ҳар бир участкасида (қисмида) унинг ўзига хос миқдорда ток ўтади ва тегишлича кучланишлар ҳосил бўлади. Занжирнинг ток ўтказаётган йўлларининг бир- бири билан боғланган, бириккан жойлари тугун деб аталади. 14-расмдаги занжирда, масалан, бешта тугун бор. Булар – а, б, c , д, э нуқталардир. Ихтиёрий бир жуфт тугун орасидаги ҳар қандай мустақил ток ўтказувчи йўллар ―занжир тармоқлари ёки шахобчалари‖ деб аталади. Масалан, 14-расмдаги занжирда тўққизта тармоқ (шахобча) бор: ―а‖ ва ―б‖ тугунлар орасида – р1, Л1, э1 элементлардан иборат (токи и); ―б‖ ва ― c ‖ тугунлар орасида – ток манбаи И ва Р2 элементли (токи и2) иккита мустақил тармоқ; ―с‖ ва ―д‖ тугунлар орасида – яна иккита мустақил тармоқ, яъни и3 ток ва Р3 қаршиликка эга ва Р5, Л3, C 2 элементларга эга (токи и);

―д‖ ва ―э‖ тугунлари орасида – и4 ток ва Р4 қаршиликка эга; ―э‖ ва ―а‖ тугунлари орасида – И7 ток ва Р7 қаршиликка эга; ―а‖ ва ―д‖ тугунлари орасида – э2 манба ва Р6, Л2 элементлардан иборат (токи и6); ―б‖ ва ―э‖ тугунлари орасида – Р1 ва C 1 элементлардан иборат (токи i 1 ). Агар тугундан тугунга ўтиб, ток йўлларини бирор берк траектория бўйлаб айланиб, яна қайтиб бошланғич тугунга келсак – берк электр контур ифодалаган бўламиз. Контур ташкил қилишда айланиш йўналиши ихтиёрий бўлиши мумкин. Масалан, 14-расмдаги схема учун О белгиси билан кўрсатилган берк контур соат милига мос айланиб олинган. Натижада контурдаги элементлар: e . yu . k . e 1 , r 1 , L 1 , R 1 , C 1 va R 7 кетмакетликда келади. Шу билан бир вақтда айланиш йўналиши э.ю.к. ва ҳамма токлар i 0 , i 1 va i 7 йўналишларига мос тушади. Занжирнинг айрим участкаларида унинг элементлари ўзаро кетма-кет ёки параллел уланган бўлиши мумкин. Кетма-кет уланган занжирда (ёки унинг бирор тармоғида) уланишни ташкил қилган барча элементлардан ягона ток ўтади. Кетма-кет уланган занжирлар қаторига, масалан, 3-расмдаги Р, Л ва C элементли занжир киради. Кетма-кет уланган тармоқ сифатида 14-расмдаги занжир учун и5 ток ўтаётган Р5, Л3, C 2 тармоғини кўрсатиш мумкин. Параллел уланган тармоқлар деб бир жуфт тугун орасидаги мустақил токларга эга иккита (ёки бир неча) тармоқни айтадилар. 14-расмдаги занжирни мисол қилиб олганда, ундаги и3 ва и5 токларни ёки и2 ва И токларни ўтказаётган тармоқлар ўзаро параллел уланган ҳисобланади. Бир хил тугунлар орасида жойлашгани туфайли, параллел уланган тармоқларнинг кучланиши бир-бирига тенг бўлади, чунки бу кучланишлар тугунлараро кучланишлар демакдир. Электр занжирлар топологияси. Схема графи тўгрисида тушунчалар

Электр занжирни схемалар ёрдамида тасвирлашда бир қанча шартли белгилар ишлатилиши ҳаммага маълумдир. Шу белгилар ичида тугунларни йирик (қалин бўлган) нуқталар билан белгилаш одатда кирган. Умуман, шундай нуқталар билан иккита (ёки бир нечта) электр тармоқларининг бирбирига уланган жойи белгиланади. Шу туфайли схемалардаги ҳамма нуқталар ҳам мустақил нуқталар ролини ўйнайвермайди. Масалан, 13 расмдаги схемада c , д, э ва ф нуқталар мустақил тугунларга ўхшаб тузилган, аммо c ва ф, шунингдек, д ва э нуқталари ўртасида ҳеч қандай қаршилик уланмаган, яъни улар ўзаро тўгридан-тўгри бириктирилган ва мустақил тугун бўла олмайди – c билан ф ягона тугундир (д билан э ҳам ҳудди шундайдир). Шу нуқтайи назардан қараганда, схемаларнинг элементларини акс этмаган ҳолда, фақат тугун ва тармоқларни белгилаш йўли билан ифодалаш усулини кўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир. 15-расм. Бундай топологик усул электр схемаларни графлаш усулига қарашлидир. Схеманинг мазкур кўриниши – унинг графи деб аталади. 15расмда 14- расмдаги мураккаб занжирнинг графи келтирилган. Топологик схемада энг аввал кўзга ташланадиган хусусият – э.ю.к. ва ток манбалари мутлақо кўрсатилмайди. Ундан ташқари, ток манбаи жойлашган тармоқнинг ўтказувчанлиги нолга тенг бўлганлиги туфайли, тармоқнинг ўзи ҳам график тасвирда келтирилмайди. Оддий схемага ўхшаш бу ерда ҳам тугун ва граф тармоқлари деб аталади. Фақат схема графида тугунлар айлана ичида олинган рақамлар билан белгиланади 15-расмда 14-расмдаги а, б, c , д ва э тугунлар ўрнига тегишлича

1, 2, 3, 4 ва 5 келтирилган. Улар ораларидаги тармоқлар тўғри ёки эгри чизиқлар билан кўрсатилган, булар туфайли граф боғланган деб ҳисобланади. Агар схема графи тузилаётганда тармоқлардаги ток ва э.ю.к. лар йўналиши маълум бўлса, у ҳолда граф йўналишли деб аталади. Ўз навбатида граф ёрдамида тасвирланган схемаларда тармоқлар оддий рақамлар билан белгиланади: 1, 2,….,8 (15-расм). Ҳар қандай графнинг дарахти, яъни ҳамма тугунларни ўзаро боғловчи чизиқлар йиғиндиси бўлади. Схема графининг дарахти қалинроқ чизиқ билан белгиланади. Кўриниб турибдики, Граф дарахти бошқача шаклда, масалан, 7, 1, 2 ва 3 ёки 8, 2, 7 ва 4 тармоқлар ёрдамида ҳам тузилиши мимкин эди. Дарахт таркибига кирмай қолган тармоқлар – граф алоқалари деб аталади. Агар граф ―п‖ та тармоқ ва ―қ‖ та тугунга эга бўлса, унинг дарахти (қ-1) тармоқ ҳисобига тузилган бўлади, алоқалар сони н=п-(қ-1) га тенг бўлади. Электр схемадаги уланишлар матрицаси Энди юқорида кўрилган ва 14-расмда тасвирланган электр занжири элементларининг ўзаро уланиши ва боғланишига математик сиймо бериб кўрайлик. 1-жадвал Яъни ундаги элементларнинг параметрларидан қатъи назар, занжирдаги (схемадаги) боғланишлар тартибига эътибор берайлик. Шундай жадвал қилайликки, унинг сони схема графининг тармоқлар сонига тенг бўлсин.

Қаторлар ва устунларни тегишлича тугунлар ва тармоқлар тартиб сонлари билан белгилаймиз. Тугунлар ва тармоқлар сонидан қатъи назар, жадвалнинг ихтиёрий катакчаси ―ж‖ қаторда ва ―к‖ устун бўйлаб жойлашган бўлса, (жк) деб ҳисобланади. Шу ихтиёрий катакчага агар, ―ж‖ тугун билан ―к‖ тармоқ боғланган бўлса, [+1] ёки [-1] рақамини қўямиз. Шу билан бирга қуйидаги қоидага риоя қиламиз: агар тармоқ алоқа белгиси (йўналиши) ж тугундан ташқарига қараган бўлса – [+1], тугун томонга қараган бўлса – [-1] олинади. Агаръж‖ тугун ―к‖ тармоқ билан алоқадор бўлмаса, тегишли катакча бўш қолиши лозим (масалан, жадвалимизда [14], [25], [38] ва ҳ.к. катаклар). Қоидалар ичига шу ҳам кирадики, жадвалнинг ҳар бир устунида фақатгина иккита катак тўлдирилган бўлади. Шу туфайли мазкур жадвалдан матрица маъносида фойдаланиш мумкин. Уланишлар матрицаси сифатида шундай тўғрибурчак матрица олиниши керакки, унинг қаторлар сони схемадаги тугунлар сонидан биттага кам бўлиб, устунлар сони тармоқлар сонига тенг бўлсин. Матрица элементлари тегишлича: агар тугун тармоқ билан боғланмаган бўлса – нолга тенг, плюс бўлса – бирга тенг. Ушбу шарт-шароитлар бажарилган ҳолда, 15-расм графи учун қуйидаги матрица тузилиши мумкин: P=8 ta ustun Юқорида келтирилган мисолдаги матрица тартиби (қ-1) п=4·8 га тенг

(бу кўпайтма шартлидир, яъни матрица тартиби 4·8=32 эмас). Ниҳоят мазкур матрицани тескари ўгирилган (ағдарилган) шаклини кўриб чиқайлик: бу тузилишда қаторлар ва устунлар жой алмашади (русчатранспонирование матрицы). 15-расмдаги граф ағдарилган матрица k 0 1 0 0 0 1 -1 0 0 0 1 -1 0 0 0 1 A  = a  jk 0 0 1 -1 -1 0 0 1 -1 0 0 0 1 -1 0 0 шаклда тузилган бўлиши керак. Электр занжирларига оид қонунлар Электр занжирининг ҳар бир қисми (элементи, тармоғи, участкаси) учун иккита электромагнит тавсиф (ёки кўрсатгич) – ток ва кучланишнинг мавжудлигидир. Агар биринчи кўрсаткич (яъни ток) занжирдаги электр заржадларнинг мувозанатини акс эттиради десак; иккинчиси (яъни, кучланиш) занжирнинг айрим элементларидаги энергия айланиш суръатининг тавсифи ҳисобланади. Ўз навбатида иккала кўрсаткич ҳам занжирга уланган энергия манбалари кучига ва занжир элементларининг параметрларига боғлиқ бўлади. Шу қонуниятларнинг миқдорий =

муносабатларини намойиш қилишда Киргхофнинг биринчи ва иккинчи қонунлари қўлланилади. 16-расм. Киргхофнинг биринчи қонуни токнинг узлуксизлигини акс эттирган бўлиб (1.10), занжирнинг ҳар қандай тугунидаги барча токларнинг алгебраик йиғиндиси нолга тенглигини билдиради. Мисол сифатида 16расмда кўрсатилган мураккаб электр занжирининг 1, 2, 3, ва 4 тугунлари орасида жойлашган бирор контурни кўриб чиқайлик. Унга 8 та пассив Р, Л ва C элементлар, 2 та э.ю.к. ва И ток манбаи кирган. Занжирнинг ички (яъни элементлари аниқ кўрсатилган) қисмида и1,и2,и3,и4 ва И токлар оқаётганини таъкидласак, унинг ташқи тармоқларида и5,и6,……и13 токлар оқишини ҳисобга олишимиз лозимдир. Киргхофнинг биринчи қонунига биноан, тўртта тугун учун қуйидаги тенгламаларни ёзиш мумкин: J - i 1 - i 4 + i 5 + i 6 - i 7 =0 (1-тугун учун) i 1 + i 2 + i 8 - i 9 =0 (2- тугун учун) i 2 + i 3 + i 10 + i 11 =0 (3-тугун учун) - J + i 4 - i 12 + i 13 =0 (4-тугун учун) Иккинчи тармоқдаги i 2 токни, ўз навбатида, учта параллел уланган тармоқлардаги i L 2 , i R 2 va i c 2 токлардан ҳосил бўлганини ҳисобга олсак, Киргхофнинг биринчи қонунини яна бир марта ишлатсак бўлади, яъни: i 2- iL 2- iR 2- iC 2=0, yoki iL 2+ iR 2+ iC 2= i 2

Шундай қилиб, тугунга боғланган тармоқлар сонидан қатъи назар, токларнинг алгебраик йиғиндиси ҳамма вақт ва ҳар бир онда нолга тенг бўлади, яъни (бу ерда к – тармоқ сони тартиби, н – тармоқлар сони). Киргхофнинг иккинчи қонуни электр токлари ўтаётган ихтиёрий контурда ҳосил бўлган кучланишларнинг алгебраик йиғиндиси ўша контурда жойлашган э.ю.к. лар йиғиндисига тенглигини кўрсатади. 16- расмдаги мураккаб занжирнинг 1, 2, 3 ва 4 тугунлари орасида жойлашган контур учун Киргхофнинг бу қонунига оид қуйидаги мувозанат тенгламасини тузиш мумкин: (Тенгламани тузишда контурни мусбат йўналиши соат милига мос айланишига нисбатан олинган кучланишлар келтирилган). Асосий тенглама (2.5) га қўшимча 2 ва 3-тугунлар орасидаги параллел уланган R 2 , L 2 va C 2 элементлар учун ягона бўлган кучланиш У учун қуйидагини келтириш мумкин: Аммо шуни ҳам айтиб ўтиш зарурки, Киргхофнинг иккинчи қонунига оид тенглама тузиш учун танланган контур фақатгина ток ўтган йўллар орқали беркитилган бўлиши шарт эмас. Масалан, 2.16расмдаги 3 ва 4-тугунлар орасидаги кучланишни u шаклда кўрсатсак ва уни 4-тугундан 3-тугунга йўналган деб олсак, мазкур контурнинг ташқи қисми занжирнинг қайси элементларини айланиб ўтганининг ҳеч қандай аҳамияти йўқ. Ундан ташқари, тармоқнинг йиғинди кучланишини =у3-э3 тарзда, яъни ундаги э.ю.к. ни ичига олиб ёзилиши граф усулини ишлатишда жуда қўл келади.

Шундай қилиб, ҳар қандай мураккаб занжирнинг ихтиёрий танланган контури учун Киргхофнинг иккинчи қонуни тарзда ёзилиши лозим бўлса, шу ифоданинг ўзини граф усулига мослаганда, (бу ерда п – тармоқлар сони) шаклда келтриш мумкин, чунки ҳар қандай тартибга эга ―к‖-тармоқни Ук кучланишда унинг таркибидаги э.ю.к.лар ҳисобга олинган бўлади. Худди шунга ўхшаш, танланган тармоқ ток манбаи Ик билан параллел уланган бўлса, граф усулида таҳлил олиб борилаётганда тармоқдаги ток и4=ик+Ик бўлади ва унга нисбатан Киргхофнинг биринчи қонуни қуйидагича тузилади: Масалан, 16-расмдаги занжирнинг 4-тармоғи учун граф токи га тенг бўлади. Занжир токларининг тугун тенгламалари (граф-схемалари асосида) Энди юқорида келтирилган ва граф-схемалар учун мосланган Киргхофнинг биринчи қонуни асосида 14-расмдаги занжир токларининг матрицасини тузайлик. Занжирда қ=5 та тугун бор. Аммо улар учун қ-1=4 та мустақил тенглама тузиш мумкин. Чунки ҳар қандай бешинчи тенглама олдинги тўрттадан келиб чиққан бўлади. Ундан ташқари, ҳар қандай ―к‖тармоқдаги ик ток,

―к‖-тугунлар орасида жойлашган бўлса, у тугунларнинг биридан чиқиб, иккинчисига кириб кетаётган бўлади. Умумий ҳолатда ихтиёрий тармоқ токи ажк к=± к тарзда ёзилиши лозим бўлади (бу ерда: ɑжк=+1 ёки 0; агар танланган тугунга тасодифий олинган тармоқ токи алоқадор бўлмаса). Мазкур шартлар бажарилган ҳолда Киргхофнинг биринчи қонуни қуйидагича таърифланади: бу ерда j=1,2, (q=1). Яна бир марта эслатамизки, ―к‖ - тармоқдаги ток И тегишлича ―ж‖ тугундан чиқаётган бўлса, ажк=1, унга кираётган бўлса, -а=-1 ва ниҳоят, мазкур тугунга алоқадор бўлмаса, - a =0 бўлади. Мисол учун 14-расмдаги занжир учун ёки унинг 15-расмдаги граф-схемаси учун қуйидагилар мансубдир: 1-тугун учун - 2-тугун учун - 3-тугун учун - 4-тугун учун - =1 Мазкур қоидалар 8-мавзуда келтирилган матрица тузиш қоидаларига мос бўлгани туфайли, граф-схема учун ҳам токларни бир устунли матрица шаклида ―П‖ қаторга ёйиб кўрсатишимиз мумкин: (k =1,2,…,p) Бундай устунсимон матрицанинг тартиби (Пх1) деб ҳисобланса, у п ўлчамли вектор деб ҳам аталади. Ушбу матрицанинг ҳар бир қатори учун рақами тегишли тугун рақамига тўғри келган ва Киргхофнинг биринчи қонунига оид тузилган тенглама коэффициентларидан тузилгандир.

Бошқача айтганда, ихтиёрий тугун учун тузиладиган тугун тенгламаси матрицавий кўпайтма шаклида қуйидагича бўлади: +…+ ɑ jk +….+ ɑ jp i p Агар тугунлар сони қ бўлса, бундай тенгламалардан (қ-1) та тузишга тўгри келади, яъни қаторлар сони (қ-1) га тенг бўлади. 15расмда келтирилган граф-схема учун қуйидаги матрицани тузиш мумкин: A =0 ёки Охирги тенгламанинг ҳар бир қатори тегишли тугун учун Киргхофнинг биринчи қонунини акс эттиради.

Занжир граф-схемасининг контур тенгламалари (Контурлар матрицаси) Ҳар қандай мураккаб занжир учун унинг қаторларига ўрнатилган кучланишларга оид Киргхофнинг иккинчи қонунини қўллар эканмиз, занжирдаги мувожанат тўғри акс этилиши учун, тузилган тенгламалар ўзаро мустақил бўлиши керак. Бу эса, ўз навбатида, танланган контурларнинг ўзаро мустақил бўлишини талаб қилади. Маълумки, бундай талабни бажариш учун танланган контурлар ҳеч бўлмаганда ўзаро битта янги тармоққа фарқланиши шарт. Иккинчи томондан, биз яхши биламизки, таҳлилга керак тенгламалар сони номаълум токлар сонига, яъни тармоқлар сонига тенг бўлиши керак. Агар занжирнинг тугунлар сони қ ва тармоқлар сони п бўлса, Киргхофнинг биринчи қонуни асосида (қ-1) тенглама, иккинчи қонуни асосида эса [п-(қ-1)] тенглама тузилади. Юқорида айтиб ўтилган фикрга кўра, мазкур масала занжирнинг графсхемасига нисбатан жуда осон ечилади. Ҳақиқатдан шундай эканлиги 14-расмдаги занжирнинг 15-расмдаги граф-схемасидан кўриниб турибди: графнинг дарахти қандай тузилган бўлмасин, у очиқ контур бўлиб қолаверади. Демак, бу дарахтнинг (ёки унинг тармоқлар қисмини) бирор фраф алоқа тармоғи билан беркитса, дарҳол мустақил контур ташкил топади. Буни 17-расмда келтирилган мустақил графли контурлардан кўрса бўлади. 17-а расмдаги мустақил контур дарахтининг 2, 3 ва 4-тармоқларига 1-граф алоқа тармоғи қўшилиши натижасида ҳосил бўлган; 17-б расм 5-мустақил контур дарахтининг 3-тармоғи ва графнинг 5-алоқа тармоғи ўртасида ҳосил бўлган; 17-в расмдаги 6-мустақил контур дарахтининг 8, 2 ва 3-тармоқларини 6-алоқа тармоғи билан беркитиш натижасида ва 17-г расмдаги 7-мустақил контур тўла дарахтга 7-алоқа тармоқ қўшилиши натижасида ҳосил бўлган. Шундай қилиб, биз кўриб чиқаётган занжир учун (14-расм) н=п-(қ-1)=8- (5-1)=4 та мустақил контурга нисбатан Киргхофнинг иккинчи қонуни асосида тенгламалар тузиш мумкин. Энди граф-схемалар учун контур тенгламалар тузайлик. Бу тенгламалар 1, 5, 6 ва 7-контурларга тегишлидир.

17-расм. Танланган контур ичига кирган ихтиёрий ―к‖-тармоқнинг кучланишини ук деб оламиз ва унинг ишорасини айланиш йўналишига боғлаймиз. Мазкур йўналиш эса алоқа тармоғининг йўналишига мос келади, яъни ихтиёрий тармоқ кучланиши b sk тарзда ёзилиши лозим бўлади (бу ерда бск =1 ёки 0; агар ―к‖-тармоқ ―с‖-контурга кирмаса). Натижада Киргхофнинг иккинчи қонуни граф-схема учун =0, s=q шаклда ёзилади. Масалан, 1-контур учун (17-а расм) = -1, = -1, = -1 Бешинчи контур учун (17-в расм) Олтинчи контур учун (17-в расм) Еттинчи контур учун (17-г расм)

Энди коэффициентлардан шундай жадвал – матрица Б тузамизки, унинг қаторлар сони мустақил контурлар сонига, устунлар сони эса тармоқлар сонига тенг бўлади. Жадвал катакларидаги сонлар +1,-1 ва 0 бўлиши мумкин: биринчи ҳолда ―к‖- тармоқдаги йўналиш ―с‖- контур йўналишига мос, иккинчи ҳолда улар бир-бирига тескари ва учинчи ҳолда ―к‖- тармоқ ―с‖- контурга кирмаган бўлади. Бундай матрица – контурлар матрицаси деб аталади. Агар тармоқлардаги кучланишларни бир устун ва ―П‖ қатордан иборат матрица шаклида ифодаламоқчи бўлсак, унда ( k =1,2….., p ) шаклли матрицанинг тартиби (пх1) деб ҳисобланади. Шундай қилиб, ихтиёрий контур (қатор) учун тузиладиган контур тенгламаси матрицавий кўпайтма шаклида қуйидагидек бўлади: вектор қатор (Пх1) вектор устун (Пх1) матрица (1х1). Мазкур тенглама ихтиёрий мураккабликка эга бўлган граф-схема учун – алоқали структурали матрица тузишда ишлатилиши мумкин. Натижавий матрица умумий ҳолда Бй кўринишида ёзилади. 14 расмдаги схема учун қуйидагича ифодаланади:

= = Бу ердаги б матрица кўпайтмасининг ҳар бир қатори тегишли контурнинг Киргхофнинг иккинчи қонуни асосида ёзилган тенгламасини акс

эттиради. Яна бир марта шуни эслатиб ўтамизки, занжирдаги э.ю.к. ларни тегишли тармоқнинг умумий кучланиши ўз ичига олган: .

Адабиётлар: 8. А. Каримов. Назарий электротехника. И қисм. – Тошкент, 2003. 9. Л.Р.Нейман, К.С.Демирчян. Теоретические основы электротехники. – Москва, 2006. 10. Г.И.Атабеков. Теоретические основы электротехники. 11. – Москва, 1998. 12. Г.В.Зевеке, О.А.Ионкин, А.В.Нетушил, С.В.Страхов. Основи теории цепей. – Москва, 2003. 13. П.А.Ионкин и др. Теоретические основы электротехники. –Москва, 2006. 14. Б.А.Прянишников. Теоретические основы электротехники (курс лекций). – Санкт-Петербург, 2004. 7. М.Р.Шебес, М.В.Каблукова. Задачник по теории линейных электрических цепей. – Москва, 2003. 15. М.Ибадуллаэв. Назарий электротехника асослари (масала ва машқлар тўплами). – Тошкент: ―Озбекистон‖ нашрёти, 2015. 16. C .Ф.Амиров, М. C .Ёқубов, Н.Ф.Жабборов Электротехниканинг назарий асослари. И-ИИИ қисм. – Тошкент. ―Озбекистон‖ нашрёти, 2007. 17. Г.Н.Арсенев, И.И.Градов. Основы теории цепей. Учебное пособие. –М., 2007.

Похожие

Электромагнит майдон ҳамда электр ва магнит занжирларига оид асосий тушунча ва қоидалар

Чизиқли электр занжирлар назарияси. Бир фазали синусоидал ўзгарувчан ток занжирлари

Фаннинг қисқача ривожланиш тарихи. «ЭТНА» фанининг электроэнергетика йўналиши фанлари билан боғлиқлиги.

Тарқоқ параметрли электрик занжирлар

Ўзаро индуктив боғланган занжирлар