logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экология
  4. Тупроқ экогигиенасининг муаммолари

Тупроқ экогигиенасининг муаммолари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

502.5 KB
Скачать
Тупроқ экогигиенасининг муаммолари Режа:  Тупроқнинг модда алмашиниш жараёнидаги роли ва унинг гигиеник аҳамияти  Тупрокнинг асосий хоссалари ва улариинг гигиеник, экологик аҳамияти  Тупроқ таркибининг экогигиеник аҳамияти  Тупроқнинг намлиги  Тупроқнинг ҳавоси  Тупроқнинг гигиеник ва экологик аҳамияти  Тупроқни ифлослантирувчи манбалар  Шаҳар кўчаларини тоза тутишнинг экологогигиеник аҳамияти  Шаҳарларшшг экологик ва санитария ҳолатини таъминлашда санитария назоратини уюштириш  Саноат корхоналари чиқиндилари ва тупроқнинг муҳофазаси  Заҳарли моддаларни транспортировка қилиш ва унга санитария талаби  Корхона заҳарли моддаларини зарарсизлантириш ва кўмиш услублари XX асрнинг ўрталари XXI асрнинг бошларида атроф-мухитнинг энг асосий объектларидан бири бўлмиш тупроққнинг инсоннинг антропоген фаолияти оқибати таъсирида ниҳоятда ифлосланаётгани, тупроқ билан бевосита ва билвосита боғлиқ жонли ва жонсиз табиатнинг аҳволи экологик нуқтаи назардан борган сари ноқулай ҳолатни келтириб чиқараётгани, айниқса, тирик жонларга катта муаммоларни келтириб чиқараётгани ачинарли ҳолат. Аслида, тупроқ атроф-муҳитнинг бир бўлаги, табиатнинг тириклиги асосларидан. Ундаги физик, химик, биологик жараёнларнинг узлуксизлиги ҳаётни таъминлайди. Тирик жонларнинг ҳаёти тупроқ билан чамбарчас боғланганлиги тарихий фактдир. Инсонларни, ҳайвон ва ўсимликларни, микроорганизмларнинг тириклиги, соғлиги, ривожи генетик ҳолати, насл-насаби тупроқ билан боғлангандир. В.Р.Вильяме фикрича, тупроқ жуда мураккаб минерал ва органик моддалар аралашмаси бўлиб, унда доимо кимёвий, биохимиявий, физик ва бошқа жараёнлар тинимсиз ҳаракатда бўлади. Ундаги ҳаёт ва тирик жонлар бир-бири билан боғланиб кетган, тупроқнинг ўзи ҳаёт. Юқорида зикр қилинган жараёнлар ҳаракатдан қолса, тупроқ «ўлган тупроқ»қа айланади. Дарҳақиқат, тупроқда доимо ҳаёт қайнайди. Тупроқ қатламида пайдо бўладиган ўзгаришлар фақатгана табиий ўзгаришлар бўлибгина қолмай, балки ундаги ўзгаришларга инсоннинг ўзи катта таъсир кўрсатувчи факторга айланмоқца. Жумладан, инсоният томонидан ерларни ўзлаштириш жараёнлари, ўрмончилик, маданий ўсимликлар ўстириш, қишлоқ хўжалигини ривожлантириш тупроқ (ер) устида катга-катта иншоотлар қуриш, саноат корхоналарини барпо қилиш, сув омборларини яратиш, ўрмончиликни ташкил қилиш, ерлар мелиорациясини яхшилаш, тупроққа кўп миқдорда минерал ўғитлар, заҳарли моддаларни сепиш ва бошқа чора-тадбирлар тупроқ таркибини, ундаги кетаётган жараёнларни ўзгартириб юборишга қодир бўлиб қолди. Тупроқцаги физик, кимёвий биохимик ўзгаришлар унинг таркибий қисмини, унда кечадиган жараёнларни гоҳо яхши, гоҳо салбий томонга ўзгартириб юбормоқда. Бундай ўзгаришларнинг чуқурлиги унта ташланаётган зарарли омилларнинг меъёрига, зарарли даражасига, физик, кимёвий хусусиятларига кўпдан боғлиқцир. Ҳозирдаги тупроқ қопламасидаги ўзгаришлар яққол кўриниб, экологик ноқулайликларнинг келиб чиқишига сабаб бўлмоқца. Саноат корхоналари кўп жойлашган ҳудудларда, тупроқдаги ўзгаришлар ниҳоятда сезиларли, негаки саноат корхоналари томонидан тупроққа ташланадиган кимёвий чиқиндилар (ҳам қаттиғи, ҳам суюғи) уларни рНни турли томонга ўзгартирмоқда, улар органик ва ноорганик моддалар билан турли хоссага эга бўлган металлар билан тўйинмокдалар. Техника тарақкиёти ерни рельефини ўзгартирмоқца, баъзи бир жойларда конларда ўта чуқурлашиб, баъзи бир жойларда чиқиндилар хисобига баланд тепаликлар пайдо бўлмоқца, ўтлоқ ерлар чиқиндилар билан тўлмоқда. Фанга шу нарса маълумки, тупроқнинг таркибида жуда кўп микроорганизмлар мавжуд. Улар табиатга, ундаги кечаётган жараёнларга ижобий таъсир кўрсатса, баъзи бирлари инсон ва бошқа жониворларга зарар бўлувчи омиллар бўлиб иштирок этади. Ҳозирги вақтда олиб борилган илмий тадқиқот ишлари шуни кўрсатмоқдаки, аҳоли турар жойларнинг, яъни шаҳарларнинг, йирик кишлокдарнинг тупроқларининг таркиби табиийлиқдан анча йирокдир, улар экологик мувозанатни ушлаб туролмайдиган ҳолатга келиб қолдилар. Аслида, табиий тупроқ экологик мувозанатни ушлаб турувчи асосий омил ҳисобланади, аммо шахар шароитида атмосфера ҳавоси, сув, сув ҳавзалари қандай салбий таъсирга учрар экан, ҳозирда тупроқ ҳам шундай таъсирга учрамоқда, у одам, ҳайвонлар, ҳатто ўсимлик дунёсига ҳам зарар берувчи факторга айланмоқца. Ҳозирда тупроқ гигиенаси номли фан мавжуддир, аммо амалиётда буни тан олиш керак, тупроқ гигиенасига етарли аҳамият берилаётгани йўқ. Тупроқ, биосферанинг асосий компонентлари сифатица, атроф-муҳитнинг асосий биологик фактори сифатида, анчагина аҳамиятлироқцир, чунки у дунёвий модда алмашиш жараёнида актив қатнашадиган, тупроққа ташланаётган чиқиндиларни зарарсиз ҳолатга келтирувчи, асосий биологик омил сифатида иштирок этади. Яъни, тупроқ, сув, ер ости сувлари, атмосфера ҳавоси бир-бирлари билан чамбарчас боғланганлигини исботидир. Тупроқ шундай хусусиятга эгаки, унга тушган «органик моддалар ўз-ўзидан тозаланадилар, бу жараён «органик моддаларни ўз-ўзидан тозаланиш жараёни» деб аталади. Тупроқцаги органик моддалар микробларнинг ферментлари таъсирида парчаланади, минерализация жараёни кетади, усимликлар томонидан қабул қилинган минерал моддалар ўзларининг олдинги микдорига қайтади ва тикланади. Шундай қилиб, тупроқ табиатдаги энг катта, мураккаб лаборатория, биологик, биохимик, кимёвий ва физикавий жараёнлар доимо мавжуд ва ҳаракатдадир. 1 .Тупроқнинг модда алмашиниш жараёнидаги роли ва унинг гигиеник аҳамияти Одатда, инсон билан тупроқ орасидаги ўзаро боғланиш модда алмашиниш жараёнлари билан амалга ошади. Тупроқ ҳам тирик жониворларга, уларнинг ривожи учун, ҳаёти учун жуда зарур бўлган озуқа моддаларини етказиб берувчи асосий омилдир. Ўсимликнинг ўсиши учун, инсон ва ҳайвонларнинг ривожи, наел қолдириши тупроқ орқали етказилган озиқ-овқатларга боғлиқцир. Шундай қилиб тупроқ, ер устида яшаётган одамларни, ҳайвонларни ва микроорганизмларни озиқ- овқат билан таъминлайдиган объект хисобланади. Демак, тупроқнинг табиий сифатининг бузилиши, унинг биологик қийматини пастга тушириб, ўзини ўзи тозалаш жараёнларини издан чиқаради, ундаги биологик реакцияларни ўчиради, оқибатда аҳоли, ҳайвонлар ва усимликлар уртасида касалликлар бошланади. Ундан ташқари, минерализация жараёнларининг пасайиши окибатида пайдо бўлган минерал тузлар, яъни калий, натрий, кальций, фосфор, азот, натрий ва нитратлар ер ости сувларига эриган ҳолатда фильтрланиб ўтиб, уни зарарлайди. Шундай сувларни истеъмол қилувчилар уртасида турли касалликлар тарқалади. Айниқса, болалар уртасида метгемоглобинемия касаллиги келиб чиқишига олиб боради. Бу айниқса, ёш болаларда кузатилади. Бизда бундай касалликлар Хоразм вилояти ва Қорақалпоғистон республикасида учраб туради. а) Тупроқ ва сув ҳамда чиқинди сувлар билан ўзаро боғланиш Инсон ўзининг кундалик эҳтиёжи учун ернинг чуқур қатламларидан сувни олиб ишлатади. Бу, ўз навбатида, инсон ва ҳайвонот организмида модда алмашиниш жараёнларини таъминлайди. Ҳаётнинг ривож топишига имкон яратади. Ерости сувларининг сифати, кимёвий, физикавий, биологик таркиби тупроқнинг сифатига, унинг таркибий қисмига жуда боғлиқдир. Сувнинг сифати тупроқ сифатини акс эттиради. Чунки, тупрокдаги эриган тузлар, турли минерал моддалар сув таркибига ўтади. Демак, тупроқ ифлосланса ифлосликларнинг70—80% сувга ўтади, минерал моддалар бўлса 100% ўтиши мумкин. Аммо, бу жараёнлар тупроқнинг фильтрлаш хусусиятига, ундаги жониворлар микдорига боғлиқ. Тупроқнинг ифлосланишини сув ва очиқ сув ҳавзаларига тўғридан-тўғри таъсирини атмосферадан ёғиладиган ёғингарчиликка боғлаш мумкин. Кўпроқ бўлган ёғингарчиликлар ерни устки қатламларидаги ифлосликларни ювиб, тўғридан- тўғри сув ҳавзаларига ташлаши мумкин. Шунинг учун ҳам сув ҳавзаларини суви ёғингарчилик даврида жуда ифлосланиб, у давр ўтгач, сув анча тозаланади ва сувдаги ўзини-ўзи тозалаш жараёни анча шиддатлироқ ўтади. Ёғингарчилик даврида сув ҳавзаларидаги сувлар пестицидлар, гербицидлар, минерал ўғитлар, гўнг, супринди, ифлосланган тупроқ, хашак, барг ва бошқа моддалар билан, кейинга вақтларда полимерпластик моддалар билан, яъни поливинил хлоридли плёнкалар, баклажкалар, целофанлар билан ифлосланади. Булар, ўз навбатида, сувнинг сифат кўрсаткичлари бузилишига олиб боради. Айниқса, хўжалик чиқиндилари билан ифлосланган сувнинг сифат кўрсаткичлари ўта бузилади. Бу эса, аҳоли уртасида турли юқумли ва юқумсиз касалликларнинг тарқалишига олиб боради. Шуни айтиш зарурки, тозаланмаган ёки чала тозаланган хўжалик ва саноат корхоналарининг сувлари тупроқ таркиби табиий ҳолатини бузиб деградацияга (бузилишига) олиб боради. Шунинг учун ҳам, аҳоли турар жойлари тупроқларини ифлосшанишданасрашбиосферанингбошқаэлементлари тозалигини сақлаб қолишга имкон яратади. Акс ҳолда, ифлосланган тупроқ атмосфера ҳавосини, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини ҳам зарарлаши мумкин. Тупроққа ташланадиган қаттиқ ва суюқ чиқиндиларнинг миқцори ҳеч қачон тупроқца кечадиган ўзини-ўзи тозалаш жараёнига тўсиқ^лмаслиги кеРак. Демак, тупроККа ташланадиган ҳар бир чиқин|1ининг меъёри бўлиши керак. Ке|}шги 10-15 йиллар ичида қатгақ чиқиндиларнинг таркибий қисм1( жУда *ам ЎзгаРиб кетди. Жумладан, Stephan Liong (Ваширтон) келтирган далилларга Караганда, АҚШ мамлакатидаги аҳоли<УРаР жойларвдага йиғилган қата^хшкиндаларнинг таркиби текшй{)илганда қуйқцагача фоизда аниКлан^ВДи. Яъни, қогоз 31,3, ойна(;иниқлари 9,7, пластмассалар 3,4, ёғоч маҳсулотлари 3,7, озиқ-овқат ҚОДДиқлари 17,6, метал маҳсулотлари 9,9, латта, пахта ва бо1)1қалар 1,4, бошқа чиқиндилар (тупроқ, қум, майда тош, супр)) (щи) 20,4 фоизни ташкил қилзди. АҚШда йиғиладиган ЧИКр1)Илар 64,3 млн. тонна, шулардан 49,1 млн.тоннаси қоғоз бўлса. ад0Л1) томонидан ташланадиган қоғозлар миқдори 26,0 млн.тн, саВд01Дохобчаларидан йиғиладиган қоғоз ахлатлар 23,1 млн. тоннага радиоактив моддалар шу даражада кўпки, уларни йўқотиш, зарарсиз ҳолатта келтириш дунё мамлакатлари олдида турган энг катта муаммолардан бири бўлиб қолмокда. Тупроқ, нормал ҳолатда турли микроорганизмлар, макроорганизмларнинг маконидир, уларнинг ривожига тупроқнинг шароити, рН, унта ташланаётган, айниқса, саноат корхоналарининг чиқиндилари ўзининг салбий таъсирини кўрсатади. Макроорганизмлардан ташқари тупроқда бир ҳужайрали содда жониворлар, моғорлар, чувалчанглар, бактериофаглар, пашша ва уларнинг тухумлари, ҳашаротларнинг тухумлари ва улардан чиққан қуртлар, гельмент тухумлари ва ҳоказолар яшайди. Тупроқ таркибида тирик жонларнинг мавжудлиги сабабли, унга ташланган органик моддаларнинг парчаланиши, қолаверса, минерализация жараёнлари анча фаоллашади, натижада тупроқ кўп нарсалардан тозаланади. Тупроқцаги жуда кўп микроорганизмлар сапрофит гуруҳидаги микроорганизмларга киради. Аммо, унда кўп юкумли касалликларни тарқатувчи патоген ва спорали микроорганизмлар ҳам яшайди. Тупроқ шароитида полимиэлит, гепатит, энтровируслар кўпроқ учрайди ва касал тарқатади. Гигиеник ва эпидемиологик нуқтаи назардан энг хатарлиси микроорганизмларни тупроқда кўпроқ яшаши ва инсон организмига зарар беришидир. Мисол тариқасида шуни айтмоқ зарурки, ич-буруқ касалини келтириб чиқарувчи флекснер микроби, тупроқца 25 кундан 100 кунгача сақланиб қолиши мумкин, қорин тифи, паратиф микроблари 100 кундан 400 кунгача сақланиб қолади. Ботулизм касалини чақирувчи спорали микроб тупроқца 15 йил яшаши мумкин, куйдирги касалини келтириб чиқарувчи микроб ҳам 15—18 йил тупроқда қолиб, ўзини патоген эканлигини билдириши мумкин. Бундай тупроқлар экологик нуқтаи назардан ўта ноқулай ҳисобланади. Шаҳар тупроқларини тоза тутмаслик, тупроқни гижжа тухумлари билан ифлосланишга сабаб бўлади. Тупроқ турли саноат тармоқларидан чиққан чиқиндиларнинг тушишидан ҳам ифлосланади. Жумладан, М.Гусевнинг, А.Комилжоновнинг ва бизларнинг илмий далиларимиз тупроқни турли минерал тузлари билан ифлосланишини кўрсатмокда. Саноат корхоналари жойлашган жойдан анча узоқроқцаги ҳудудларда 10— 15 км.масофада тупроқни корхона чиқиндилари билан ифлосланиши аниқланган. Қизиғи шундаки, тупроқ, саноат корхонаси ишлаб чиқарадиган маҳсулотга, мутлақо тўғри келмаган бошқа маҳсулот билан ҳам ифлосланиши мумкин. Масалан, корхона алюмин ишлаб чиқаради, аммо атроф-муҳит фтор элементи билан қаттиқ ифлосланади. Тожикистонда жойлашган алюмин заводи 20— 30 км. масофада жойлашган Сурхондарё вилоятининг Сариосиё тумани ҳудудидаги тупроқларни, ўсимлик дунёсини фтор элементи билан ифлосланганлигининг гувоҳимиз. Олмалиқ шаҳрида жойлашган мис, рух, қўрғошин ишлаб чиқариш корхонасининг дудбуронлари орқали ҳавога ташланадиган чиқиндилар шаҳар атрофи тупроқларини, Пскент тумани (2—30 км радиус)даги тупроқларни юқорида келтирилган элементлар билан, сульфат кислотаси билан ифлосланганлиги А.Комилжонов томонидан аникланган. Автотранспортлардан чиқадиган заҳарли газлар ва тетраэтилсвинец билан куча ён бағрида жойлашган ерларни ифлосланишининг гувоҳи бўлмокдамиз, ундай ифлосланишлардан рак, анемия, сурункали бронхит, астмоид бронхитларни пайдо бўлишини М.И.Гусев, А.Н.Золотов, М.Пинигин, АКомилжонов далилларида кўришимиз мумкин. Автомобил транспорти ҳавони ацетон, окисли азот, аддегидлар, қурум, юқори молекулали карбон сувлар билан ифлослантириши мумкин. Улар, ўз навбатида, тупроққа чўкиб, уларни зарарлайди. Проф. Фельдманнинг далилларига Караганда, автомобилларнинг дудбуронларидан 200 хил турли заҳарликлар ажралиб чиқади ва пировардида тупроққа тушади. Қишлоқ хўжалигида ишлатиладиган ҳар хил заҳарликка эга бўлган, ўта чидамли кимёвий моддалар тупроқни зарарлаши аниқ. Жумладан, хлорорганик моддалар ўта чидамлидир. Улар тупроқ таркибида 1,5 йилдан 15 йилгача парчаланмай ёки чала парчаланиб, ўз таъсирини тупроқ чанглари орқали дала ишчиларига кўрсатиши мумкин. Кейинги йилларда тупрокнинг турли фосфорорганик моддалар билан, гербицидлар ва бошқа инсектицидлар билан зарар топгани ҳақщщ далиллар келтирилмоқца. Заҳарли химикатларнинг чидамлилиги тупроқнинг таркибига, рНга, унинг таркибидаги органик моддаларнинг миқдорига, ҳаво ҳароратига боғлиқ.Юқорида зикр қилинганлардан келиб чиқадиган хулоса шуки, тупроқни муҳофаза қилиш, одамларни турли касалликлардан асрашдир. Тупроқни муҳофаза қилиш комплекс чора-тадбир бўлиб, бунга агротехник, гигиеник, санитар-техник, биологик ва бошқа чора- тадбирларни ишлатиш зарур бўлади. Акс ҳодда, тупроқ орқали келиб чиқадиган юқумли ва юқумсиз касалликларнинг олди олинмай қолади. Шунинт учун ҳам тупроқни турли чиқиндилардан асраш, атроф- муҳит элементларини ифлосланищцан асраш ҳамда касалликнинг олдини олишдир. Шундан кўриниб турибдики, экологлар, агротехник ходимлар, қолаверса, врачларнинг асосий вазифаларидан бири, тупроқни асраш ва муҳофаза қилишдир. 2. Тупрокнинг асосий хоссалари ва улариинг гигиеник, экологик аҳамияти Қайси турдаги тупроқ бўлмасин, ҳаммасини гигиеник нуқтаи назардан ҳисобга олиб, уларнинг фойдаланишига қараб уч турга бўлинади: а) турар жойлардан ташқарида жойлашган табиий тупроқ, бундай тупроқлар қишлоқ хўжалиги экинларини экиш учун, янги қурилишлар учун фойдаланилади. б) турар жойлар учун ҳосил қилинган сунъий тупроқ, бундайтуп роқ аҳоли турар жоиларида ҳосил бўлган, аммо саноат корхоналаридан чиққан ахлат ва чиқиндилар уларни доимо ифлослантириб ва зарарлаб келади. в) сунъий қопламалар тагидаги тупроқлар, яъни асфалт, бетон, шағаллар остидаги ерлар. Тупроқлар механик таркибига қараб бир неча гуруҳларга бўлинади, яъни қумли, қумли лойли, лойли, қумоқ тупроқяар, қорамтир, қора, қизил шағалли, лойқумли ва бошқалар. Экогигиеник нуқтаи назардан тупроқнинг юза қавати аҳамиятлидир, бунга тупроқни ҳайдаладиган қатлами, яъни 25— 30 узоғи билан 35—40 см.ли қавати киради. Тупроқда кечадиган минерализация жараёнлари тупроқнинг шу қаватида рўй бериб, тупроқ тозаланади. Турли чиқинди модцаларни зарарсиз ҳолатга келтиради. Тупроқнинг бу қаватида турли қишлоқ хўжалиги экинлари экилади. Тупроқнинг чуқурроқ қаватида биноларнинг фундаменти, водопровод ва канализация трубалари ётқизилади. Тупроқнинг шу қаватида ер ости сувларининг шаклланиши бошланади, яъни фильтрланиши, сув таркибидаги осиғлик моддалар, микроблар, гельмент тухумлари ва бошқалар тупроққа шимилиб, ушланиб қолади. Ўсимликлар тупроқни шу қаватидан озуқа олиб ҳосил беради, иддиз отади ва ҳоказо. Ёғингарчилик оқибатида пайдо бўлган сувлар ернинг 12 метрли қатламида фильтрланиб, сув ушлаб турувчи қаттиқ қатламида йиғилиб боради. Бундай қатлам бўлмаса ундан ҳам чуқурроқ қатламида йиғилади, жумладан, 60—80—100— 120—200 метр ва ундан ҳам чуқурроқда сув ўтказмас қаватларида сақланиб йиғилиб боради. Шундай қилиб ер ости сувлари пайдо бўлади. Шуни айтиш керакки, ернинг турли қаватларида сувни юқорига ёки пастга йўналтирувчи капилярлар мавжуд. Шу капилярлар ўсимлик илдизларини сув билан таъминлайди, ер ости сувларининг тўпланишига ёрдам беради. А) тупроқнинг говаклиги. Тупроқнинг ғоваклиги ва унинг тузилиши структурасига боғлиқ. Тупроқ ғовакли бўлса, модда алмашиниш жараенлари анчагина шиддатлироқ ўтади. Тупроқнинг заррача доналари йирикроқ бўлса, ғоваклари шунча кўп бўлади. Қумли тупроқнинг ғоваклиги 40%, торфники 82%, катта ғовакли тупроқ тошлоқи тупроқдадир. Энг кичик ғовакли тупроқ лойли тупроқдир. Тупроқнинг табиий ғовакларидан ташқари, уларда табиий ёки сунъий дарзлар топилади, демак ернинг бутунлигини бузилиши мумкин, бундай дарзлар кемирувчи ҳайвонлар фаолиятидан, ерни силкинишидан, уни портловчи моддалар ишлатиб инсонни ўзи ҳам пайдо қилиши мумкин. Масалан, қувурлар ётқизилганда, қудуқлар ковланганда, ерга катта бетонли қозиқ қоқишда ва бошқа ҳолатларда дарзлар кузатилиши мумкин. Ер қатламларидаги ғоваклар қанча кўп бўлса, унинг фильтрлаш хусусияти шунча кўп бўлади, яъни ифлосликлар анча чуқур қатламларга етиб бориши мумкин. Б) тупроқнинг ҳаво ўтказувчанлиги. Тупроқнинг ҳаво ўтказувчанлиги унинг қатлами ғоваклигига, ғовакларнинг катта-кичиклигига боғлиқдир. Агар, бир минутда майда қумдан ўтган ҳавони бирлик деб қабул қилинса, шундай шароитда ўртача бўлган қумдан 84 ҳажмда ҳаво ўтади, йирик қумдан 981 ҳажм, майда шағал тошдан 5195 ҳажмда ҳаво ўтади. Тупроқнинг ҳаво ўтказгичлиги барометрик босим ошиши билан ортиб боради, аксинча туп>оқ қатламини намлиги ҳаво ўтказувчанликни пасайтиради. Тупроқ ғоваклари сувга тўлиб қолса, унинг ҳаво ўтказиши жуда пасаяди, агар, бордию ғоваклар сувга тўлса, унинг устига совуқда яхласа ҳавонинг тупроқ қатламидан ўтиши нолга тенг бўлиб қолади. Аслида, тупроқнинг ҳаво ўтказувчанлиги ва унинг оксиген гази билан таъминланиши экогигиеник, эпидемиологик нуқтаи назардан катта аҳамият касб этади. Сабаби, тупроқ шундай хусусиятга эга бўлса, тупроқнинг органик моддалардан тозаланиши анча шиддатли ўтади, яъни парчаланиши, оксидланиши, минерализа-цияланиши тез боради. Шунинг учун ҳам йирик заррага эга бўлган қуруқ тупроқлар соғлом тупроқ номини олган. Уларда ўз-ўзини тозалаш жараёни яхши ўтади. Намлиги юқори бўлган тупроқлар, жумладан, ботқоқ лойли тупроқлар соғлом эмас, улардаги минерализация жараенлари ҳам сует бўлади. Ўз замонасида бундай тупроқларни Абу Али ибн Сино касал тупроқ деб атади. У бундай тупроқли майдонларга бино қуриш мумкин эмаслигини исботлаб, ўзининг Тиб қонунлари китобида ёзиб қоддирган. В) тупроқнинг фильтрлаш хусусияти. Тупроқнинг сув ўтказувчанлиги деганда, унинг юзасидан келадиган сувнинг шимиб олиниши ва пастки қаватларга ўтказиш хусусияти тушунилади. Тупроқдаги сувнинг шимишини фильтрлаш жараёнининг биринчи босқичи, бунда ҳамма ғоваклар сувга тўлади. Тўйинган тупроқ сувнинг оғирлик кучи таъсирида уни ҳаракатга келтириб, иккинчи босқичи, яъни фильтрлаш босқичига ўтади. Тупроқнинг сув ўтказгич хусусияти тупроқдаги сув томчиларини йиғишга, ер ости сув ҳавзаларини ҳосил қилишда катта аҳамият касб этади. Ер ости сувлари аҳолининг ичимлик суви билан таъминлашда катта рол ўйнайди, ундан ташқари халқ хўжалиги объектларини сувга бўлган эҳтиёжини қондиришда ҳам аҳамиятлидир. Тупроқнинг фильтрлаш хусусияти, турар жойларда пайдо бўладиган хўжалик чиқинди сувларини тупроқ ёрдамида зарарсизлантиришда катта аҳамият касб этади. Г) тупроқнинг сув сигами. Тупроқнинг сув сиғими унинг шимиш ва капиляр кучлар воситасида ўзида намликни ушлаб қолиш хусусиятидир. Тупроқнинг сув сишми фильтр сувларининг шимиш кучи сабабли рўёбга чиқади. Тупроқнинг сув сигами, унинг ғовак ўлчамлари, қанчалик кичик бўлса ва ҳажми қанча ортиқ бўлса, сиғими ҳам катга бўлади. Шунинг учун ҳам тупроқнинг донадорлига қанча юқори бўлса, унинг сув сигами шунча катга. Текширишлар шуни кўрсатадики, ўртача шағал 7% сув ушлайди, йирик қум 23%, ўртача қум 47% ва майда қум 65% гача сув ушлаши мумкин. Тупроқнинг юқори намлиги экогигиеник нуқтаи назардан кам аҳамиятга эга, чунки намлиги кўпроқ бўлган тупроқларда биноларнинг фундаменти намланади, уйларнинг деворларини зах босади, моғорли микроорганизмлар ривож топали, ўзига хос ҳиддар пайдо бўлади, бундай тупроқларга тушган ахлатлар зарарсиз ҳолатга келмай қўшимча экологик ҳолатни бузувчи манбага айланиб қолади. Бундай тупроқлар носоғлом тупроқдейилади. Д) тупроқнинг капилярлиги. Тупроқнинг турли қатламларидан намлик капиляр найлар ёрдамида юқорига кўтарилиши, паст қатламларига ҳам фильтрланишини тупроқнинг капилярлиги дейилади. Тупроқнинг донадорлиги кам бўлса, бошқача қилиб айтганда тупроқзаррачалари майда бўлса, у ғовакли бўлади ва капилярларга бой бўлади, сувнинг кўтарилиш даражаси ҳам юқори бўлади. Тупроқ капилярлигини юқори бўлиши гигиеник талабга жавоб бермайди, чунки бундай тупроқларга уй фундаментини қуриш ноқулай ҳисобланади. Уй бинолари, турли маъмурий идоралар ва бошқа бинолар лойиҳаланётган вақтда тупроқнинг бу хоссаси ҳисобга олинмаса, унда бинолар қурилиб битгач, унинг подвал хоналарига сув йиғила боради, чивин ва каламушларга макон бўлади, бошқача қилиб айтганда ноқулай шароит туғилади. Масалан, зилзила оқибатида зах иморатларнинг мўрт бўлиб қолиши, фундаментда дарзларнинг пайдо бўлиши ва бошқалар кузатилади. 1966 йилдаги Тошкентда бўлиб ўтган зилзила Тошкент шаҳрини бошқача лойиҳалаш, замон талабига тўғри келадиган биноларни, турар жойларни қуришга даъват этди. Натижада қиёфаси мутлақо ўзгарган гўзал Тошкент шаҳри тикланди. Аммо, кўпчилик қурилган биноларнинг подвалларида сувлар йиғшшб қоладиган бўлиб қолди. Чивинларни кўпайишиган имкон туғилиб қолди. Бундай аҳвол, лойиҳачи ва қурувчиларнинг айби билан вужудга келди. Подвалдаги чивинлар, каламуш, тараканлар кўпчилик аҳолининг тинчлигининг йўқолишига олиб бормоқда. Лойиҳачилар томонидан бино қурилишларини лойиҳалаш даврида, тупроқнингхоссаларини ўрганилмаганлига, лойиҳаларни фундаментал ишланилмаганлиги асосий сабабидир. Иккинчи мисол, Арманистоннинг Спитак шаҳаридаги зилзила кўпчшшкни жонига жабр бўлганлигидан хабаримиз бор. Бу асосан, лойиҳачиларнинг хатоси эканидан дарак беради, бу шошқалоқлик билан қилинган ишларнинг оқибатидир, бу тупроқнинг капилярлик хусусиятларини ўрганилмасдан қилинган ишлардир. 2. Тупроқ таркибининг экогигиеник аҳамияти Тупрокнинг турлари қанча кўп бўлмасин, уларнинг таркиби ҳам ҳар хил. Уларнинг таркибидаги органик ва ноорганик модцалар миқдори, микроэлементлар ва макроэлементлар миқцори ҳар хидцир. Улар енгил эрийдиган ва эримайдиган бирикмалар таркибида бўлиб, минерал тузлар шаклида учрайди. Улардан ташқари, тупроқнинг таркибида ҳаво, газлар, микро ва макроорганизмлар мавжуддир. Шу сабабли тупроқнинг экогигиеник ҳолатига қараб юқумли, юқумсиз касалликлар тарқалиб кўзга ташланиб бормоқда. Шунинг учун ҳам, экологлар, гигиенистлар, санитария врачлари турли минтақаларда экологик, гигиеник нуқтаи назардан тўғри келадиган, касал тарқатмайдиган тупроқларни билишларини тақозо қилади. Буни аниқлаш учун турар жойларнинг, экин экиладиган ҳудуд тупроқларининг саноат корхоналари жойлашган ҳудуддар тупроғининг таркибий қисмларини билишлари шарт. 12-жадвал Тупроқнинг тозалигини кўрсатувчи гигиеник ва санитария курсаткичлари Тупр оқ 0,25 м2 1 кг Коли- Анаэроб - Санита- тупроқц тупроқ- титр лар рия пашша- ларни личин- даги гель- минтла рақами Тоза 0 0 1 ва ундан 0,1 ва 0,8—1,0 юқори Аммо, инсоннинг антропоген фаолияти таъсирида тупроқ таркибида ҳам карбонни, ҳам азот ва унинг тузларини ва заҳарли бўлган фторни, қўрғошинни, маргумишни, селен, молибденни ва бошқаларни миқцори ортиб кетиши кузатилмоқца. Унинг органик модцалар билан ифлосланиши тупроқца микроорганизмларнинг кўпайишига имкон яратмоқда. Бошқача қилиб айтганда, тупроқ одамлар, ҳайвонлар, ўсимлик ўртасида касал тарқатувчи омилга айланиб қолмоқда, эпидемиологик, гигиеник, экологак жиҳатдан хавфли бўлмоқда. 4. Тупроқнинг намлиги Тупроқнинг намлилигининг гигиеник аҳамияти шундаки, вируслар, микроблар, гельминт тухумлари, бир ҳужайрали оддий ҳайвонлар ва бошқа тирик жонларнинг ҳаёти, ривожи намлик, яъни сув билан чамбарчас боғланган. Тупроқца кечадиган биологик, биохимиявий, кимёвий жараёнларнинг ҳаммаси, ўзини ўзи тозалаш ва бошқалар намлик билан боғлиқцир. Тупроқдаги намлик тупроқ заррачалари билан мустаҳкам боғланган суюқлик ва буғ ҳолатда бўлиши мумкин. Одатда, сув суюқ ҳолатда қўйидагича учрайди: A) тупроқнинг дона заррачалари юзасидан конденсациялашган гигроскопик сув ҳолатида; Б) тупроқ заррачаларининг юзасида парда ҳолатида ушланиб қолган сув; B) капиляр сув ҳолатида; Г) гравитацион эркин сув ҳолатларида бўлади. Сувнинг бундай ҳолатдаги кўринишларининг тупроқдаги ифлосликларни ҳаракатга келтиришда роли каттадир. Гигроскопик ёки мустаҳкам боғланган сув ўсимлик илдизи ёки бактериялар томонидан ўзлаштирила олмайди. Парда ҳолатидаги сувни фақат бактериялар ўзлаштириши мумкин, ўсимлик идцизлари бу сувларни ўзлаштира олмайди. Бактериялар ва ўсимликларни ўзлаштиришдаги сувлар, булар эркин гравитацион ва капиляр сувлардир. Демак, кимёвий моддалар, бактериялар, вируслар билан ифлосланишида пардали, эркин ва капиляр сувларнинг аҳамияти каттадир. 5.Тупроқнинг ҳавоси Тупроқца ҳавонинг айланиб юришини гигиеник аҳамияти катгадир. Негаки, тупроқца кечадиган модца алмашиниш жараёнлари асосан атмосферанинг ҳавоси иштирокида амалга ошади. Атмосфера ҳавоси тупроқ ҳавоси билан доимо алмашиниб боради. Тупроқ ҳавосининг сарфи микроорганизмлар таъсирида органик модцаларини парчалаш учун кетади. Бундай сарф С02 моддасини (газини) пайдо бўлиши билан кузатилади ва бошқарилади. 14 -жадвал Тупроқ ҳавоси миқцорининт унинг чуқурлигига нисбатан ўзгариши Тупроқ чуқурлиги (метрда) Тупроқ ҳавосидаги газлар миқцори фоизда Оксиген Карбонат 0,2 20,0 0,6-0,8 1 19,2 09,-1,0 2 1,6-19,0 2,9-3,0 3 15,7-16,8 4,1-5,6 6 14,2-15,0 4,2-8,0 Жадвалдаги рақамлардан кўриниб турибдики, тупроқ 0,2 метр чуқурлигидаги ҳавонинг миқцори атмосфера ҳавоси миқцорига тент келади. Ҳаттоки 3 метр чуқурлиқцаги тупроқ ҳавоси таркибидаги оксиген миқцори 15,7 дан 16,8 фоиз атрофида аниқланилади. Шундан маълумки, одатда қаерда намлик етарли бўлса, ҳаво оксигени нормада бўлса органик моддаларнинг оксидланиш, парчаланиш жараёнлари анча шиддатли ўтади. Бошқача қилиб айтганда ўз-ўзини зарарли органик моддалардан тозалаш мумкин бўлади. Хўжалик чиқинди ахлатлари ва ҳайвон чиқиндилари билан ифлосланган тупроқ ҳавосида минерализация жараёнлари оқибатида пайдо бўлган карбонат ангидриди, аммиак, сероводород (Н S ) ва бошқа газлар кўпроқ бўлади. Келиб чиқадиган хулоса шуки, тупроқ ҳавосини кимёвий таркибини ўрганиб, ундай тупроқларга экогигиеник баҳо бериш мумкин. 6. Тупроқнинг гигиеник ва экологик аҳамияти Тупроқ, дарҳақиқат катта лаборатория. Бу лабораторияда доимо тўхтовсиз, мураккаб кимёвий, биологик, фотокимёвий жараёнлар содир бўлади. Бу жараёнлар оқибатида тупроқда органик ва неорганик моддалар синтезланади, улар протолетик ферментлар ва бошқа жараёнлар таъсирида парчаланади, минерализация реакциялар кетади. Шунинг оқибатида тупроққа тушган ахлатлар, чиқинди сувлар, ўсимлик баргларининг чириндилари, гўнглар ва бошқалар зарарсиз ҳолатга келади. Ернинг рельефи жойнинг иқлимига, унинг ўсимлик дунёсига, атмосфера ҳавосига, сув ҳавзаларига ўзининг таъсирини кўрсатади. Шунга қарамай, кейинги 20—30 йиллар ичида ташланаётган ахлатларнинг структураси ёмон, салбий томонга ўзгараётгани туфайли, тупроқнинг ифлосланиш даражаси тобора ортиб бормоқца. Жумладан, саноат корхоналарининг дудбуронларидан чиқаётган, атмосферага ташланаётган миллиардлаб тонна чиқинди заҳарли газлар, чанглар, куллар, қурум ва канцероген, мутаген, аллерган моддалар ер юзасига тупроққа тушмоқца. Инсоннинг антропоген фаолияти оқибатида тупроққа пестицидлар, гербицидлар, минерал ўғитлар, биостимуляторлар, полициклик ароматик моддалар, карбон сувлар, саноат корхоналарининг қаттиқ чиқинди ахлатлари ва бошқалар ташланмоқда. Автотранспортдан, унинг корхоналаридан чиқаётган ва ташланаётган нефт маҳсулотлари, аҳоли турар жойларида пайдо бўлаётган ахлатлар, полимер пластик моддалар ва бошқалар, ер юзини, тупроқни ниҳоятда юқори даражада ифлослантириб юбормоқда. Ваҳолонки, тупроқ ернинг устки пўстлоғи бўлиб, ерда ҳаётни таъминловчи, биосферанинг энг асосий элементларидан бири ҳисобланади. У, биосферанинг элемента сифатида инсон учун ерда биогеохимик шароитни туғдириб берувчи омиддир, она замин фақат инсон учун эмас, балки ҳайвонот дунёси, ўсимлик дунёси ва бутун жониворлар дунёсини ҳаёт билан, озуқа, сув, ҳаво билан таъминловчи заминдир. Фақат тупроқ тирик жонларни озуқа билан таъминловчи озуқий моддалар ишлаб чиқувчи, юқори даражада энергияни сингдирувчи, ўз-ўзини тозалаш хусусиятини ўзига сингдирган объектдир. Ер ва тупроқ табиий бир тана сифатида атмосферадаги ёғингарчиликларни бошқарувчи, сувларни йиғиб ўсимлик, ҳайвонот дунёсига, инсониятга трансформация қилувчи кўприк сифатида хизмат қилади. Тупроқ иқлим таъсирида, инсониятнинг антропоген фаолияти таъсирида жуда қийин аҳволга тушиб қолди, у тобора шиддатли равишда ифлосланмоқца, зарарланмоқда, эрозияга учрамоқда. Тупроқ, инсониятнинг маънавий қашшоқлигидан эзилмоқда ва маълум даражада инсондан қастини олмоқда, яъни ҳосиддорлиги камаймоқца, шўрланмоқца, кўчмоқца ва ҳоказолар. Агар, биосфера элементларини ўзаро бир-бирларига боғлаганликларини, бир- бирларига ўзаро таъсир кўрсатиб туришларини кўз ўнгимизга келтириб, бироз бўлсада ўйлаб кўрсак, инсон ўзининг эҳтиёжини қондириш мақсадида ўйламасдан қилаётган ишлари охир пировардида унинг ўзига зарба бериши аниқ. Чунки, тупроқни ваҳшийларча ифлослантириш ўз-ўзидан занжирли реакцияни бошлаб юборади, яъни бу ифлосланиш ўсимлик ва ҳайвонот, микроблар дунёсига салбий таъсирини кўрсатади, у атмосферани, сув ҳавзаларини ифлослантирувчи иккинчи асосий объектга айланиб қолади, охир оқибатда бундай занжирли реакциядан, агар бундай ифлосланишларнинг одди олинмаса, инсоннинг ўзи азобга қолади. Тупроқ биосферада кечаётган модда алмашиниш жараёнларида энг актив қатнашаётган бу жараённинг, ўзини ичига олган қисмидир. Бу жараён оқибатида сувдаги, ўсимликлар, ҳаво таркибидаги элементлар бевосита бир объектдан иккинчисига ўтаверади, ўз таъсирини кўрсатаверади. Инсоннинг антропоген фаолияти натижасида биосфера қийин аҳволга тушиб қолди. Сабаби, бутун дунёдаги аҳолининг демографик ўсиши, уни овқатга бўлган эҳтиёжини қондириш мақсадида техника ривожидан фойдаланиш тупроқнинг озиқ-овқат маҳсулотлари етиштириб бериши имконияти борган сари пасайишига олиб бормоқда (тупроқнинг эрозияси, шўрланиб бориш, гумус моддасишшг борган сари камайиб кетиши, агротехника фани ютуқларидан оқилона фойдаланмаслик шундай салбий оқибатларга олиб келди. Булардан ташқари, тупроқнинг ифлосланиши турли касалликларнинг аҳоли ўртасида тарқалиш механизмида катта рол ўйнамоқца. Келиб чиқадиган хулоса шуки, тупроқ ҳавосини кимёвий таркибини ўрганиб, ундай тупроқларга экогигиеник баҳо бериш мумкин. 6. Тупроқнинг гигиеник ва экологик аҳамияти Тупроқ, дарҳақиқат катга лаборатория. Бу лабораторияда доимо тўхтовсиз, мураккаб кимёвий, биологик, фотокимёвий жараёнлар содир бўлади. Бу жараёнлар оқибатида тупроқда органик ва неорганик моддалар синтезланади, улар протолетик ферментлар ва бошқа жараёнлар таъсирида парчаланади, минерализация реакциялар кетади. Шунинг оқибатида тупроққа тушган ахлатлар, чиқинди сувлар, ўсимлик баргларининг чириндилари, гўнглар ва бошқалар зарарсиз ҳолатта келади. Ернинг рельефи жойнинг иқлимига, унинг ўсимлик дунёсига, атмосфера ҳавосига, сув ҳавзаларига ўзининг таъсирини кўрсатади. Шунга қарамай, кейинги 20—30 йиллар ичида ташланаетган ахлатларнинг структураси ёмон, салбий томонга ўзгараётгани туфайли, тупроқнинг ифлосланиш даражаси тобора ортиб бормоқца. Жумладан, саноат корхоналарининг дудбуронларидан чиқаётган, атмосферага ташланаетган миллиардлаб тонна чиқинди заҳарли газлар, чанглар, куллар, қурум ва канцероген, мутаген, аллерган моддалар ер юзасига тупроққа тушмоқца. Инсоннинг антропоген фаолияти оқибатида тупроққа пестипидлар, гербицидлар, минерал ўғитлар, биостимуляторлар, полицикликароматикмодцалар, карбон сувлар, саноат корхоналарининг қаттиқ чиқинди ахлатлари ва бошқалар ташланмоқда. Автотранспортдан, унинг корхоналаридан чиқаётган ва ташланаетган нефт маҳсулотлари, аҳоли турар жойларида пайдо бўлаётган ахлатлар, полимер пластик моддалар ва бошқалар, ер юзини, тупроқни ниҳоятда юқори даражада ифлослантириб юбормоқда. Ваҳолонки, тупроқ ернинг устки пўстлоғи бўлиб, ерда ҳаётни таъминловчи, биосферанинг энг асосий элементларидан бири ҳисобланади. У, биосферанинг элемента сифатида инсон учун ерда биогеохимик шароитни туғдириб берувчи омиддир, она замин фақат инсон учун эмас, балки ҳайвонот дунёси, ўсимлик дунёси ва бутун жониворлар дунёсини ҳаёт билан, озуқа, сув, ҳаво билан таъминловчи заминдир. Фақат тупроқ, тирик жонларни озука билан таъминловчи озуқий моддалар ишлаб чиқувчи, юқори даражада энергияни сингдирувчи, ўз-ўзини тозалаш хусусиятини ўзига сингдирган объектдир. Ер ва тупроқ табиий бир тана сифатида атмосферадаги ёғингарчиликларни бошқарувчи, сувларни йиғиб ўсимлик, ҳайвонот дунёсига, инсониятга трансформация қилувчи кўприк сифатида хизмат қилади. Тупроқ иқлим таъсирида, инсониятнинг антропоген фаолияти таъсирида жуда қийин аҳволга тушиб қодци, у тобора шиддатли равишда ифлосланмоқда, зарарланмоқда, эрозияга учрамоқца. Тупроқ, инсониятнинг маънавий қашшоқлигидан эзилмоқда ва маълум даражада инсондан қастини олмоқда, яъни ҳосиддорлиги камаймоқца, шўрланмоқда, кўчмоқца ва ҳоказолар. Агар, биосфера элементларини ўзаро бир-бирларига боғлаганликларини, бир- бирларига ўзаро таъсир кўрсатиб туришларини кўз ўнгимизга келтириб, бироз бўлсада ўйлаб кўрсак, инсон ўзининг эҳтиёжини қондириш мақсадида ўйламасдан қилаётган ишлари охир пировардида унинг ўзига зарба бериши аниқ. Чунки, тупроқни ваҳшийларча ифлослантириш ўз-ўзидан занжирли реакцияни бошлаб юборади, яъни бу ифлосланиш ўсимлик ва ҳайвонот, микроблар дунёсига салбий таъсирини кўрсатади, у атмосферани, сув ҳавзаларини ифлослантирувчи иккинчи асосий объектга айланиб қолади, охир оқибатда бундай занжирли реакциядан, агар бундай ифлосланишларнинг олди олинмаса, инсоннинг ўзи азобга қолади. Тупроқ биосферада кечаётган модда алмашиниш жараёнларида энг актив қатнашаётган бу жараённинг, ўзини ичига олган қисмидир. Бу жараён оқибатида сувдаги, ўсимликлар, ҳаво таркибидаги элементлар бевосита бир объектдан иккинчисига ўтаверади, ўз таъсирини кўрсатаверади. Инсоннинг антропоген фаолияти натижасида биосфера қийин аҳволга тушиб қолди. Сабаби, бутун дунёдага аҳолининг демографик ўсиши, уни овқатга бўлган эҳтиёжини қондириш мақсадида техника ривожидан фойдаланиш тупроқнинг озиқ-овқат маҳсулотлари етиштириб бериши имконияти борган сари пасайишига олиб бормоқца (тупрокнинг эрозияси, шўрланиб бориш, гумус моддасининг борган сари камайиб кетиши, агротехника фани ютуқларидан оқилона фойдаланмаслик шундай салбий оқибатларга олиб келди. Булардан ташқари, тупроқнинг ифлосланиши турли касалликларнинг аҳоли ўртасида тарқалиш механизмида катта рол ўйнамоқца. 15-жадвал Патоген микробларнинг тупрокда яшаш мудцати Касаллик қўзғатувчи инфекциялар Чиқиндилар Яшаш муддати кун Вабо вибриони Нажасда Ҳожатхона чиқиндисида 20-216 7-12 2-15 Қорин тифи таёқчаси Нажасда Хожатхона чиқиндисида 30- 100 30- Паратиф таёқчаси Уй чиқиндисида Ошхона чиқиндисида Уй 42 24 107 Ичбуруғ таёқчаси Ошхона чиқиндисида Уй суприндисида 5 24 120-200 с Куйдирги таёқчаси Уй суприндисида 10-14 йил Ботулизм микроби Тупроқца 10-14 йил Тупроқнинг, гигиеник ва экологик нуқтаи назардан қараганда, ўзига хос томонлари бор. Яъни, табиатнинг бошқа объектларига қараганда (сув, ҳаво) кам ҳаракатли, шу сабабли унда ўзини ўзи табиий тозалаш жараёни уларга қараганда анча кучсиз. Инсоннинг антропоген фаолияти оқибатида тупроқнинг танасига ташланаётган ахлат ва турли чиқиндилар айниқса, ташқи муҳит таъсиротларита чидамлилари йиғилиб бораверади. Зарарли омиллар унинг қаърита шимилиб пастки чуқур қаватларига ҳам етиб боради, ер ости сувларини, айниқса, қудуқ сувларини ифлослантириб, касал тарқатишга имкон туғилади. Ифлос, зарарли омиллар йиғилиб, бир-бирларини кучини оширишга, бошқа моддаларни, заҳарлиги кучлироқ бўлган моддаларни синтезланиши имконияти туғилади. Масалан, нитрозоаминлар буларни пайдо бўлишида азот ушловчи минерал ўғитларнинг роли жуда каттадир, нитрозоаминлар ҳозирда ўсимтали касалликлар чақиришда аҳамиятли деб топилмоқца. Экзоген кимёвий моддаларнинг бир муҳитдан иккинчисига ўтиши (миграция жараёнлари) тупроқца секинроқ кечади, шунинг учун хам, у доимо кучлироқ ифлосланаверади, ҳатто бундай зарарли омилларнинг ҳудудларда йиғилиб бориши « сунъий» биогеохимик территорияларни келтириб чиқариши мумкин. Шундай ҳолатларнинг келиб чиқишини олдини олиш мақсадида экзоген кимёвий моддаларнинг рухсат этиладиган нормаларини турли тупроқдарда ишлаб чиқиш услублари, назариялари ишлаб чиқидди (Е.И.Гончарук). Рухсат этилган миқцорнинг ишлаб чиқилиши катта аҳамиятга эгадир. Негаки, назорат қилиш ташкилотларини, тупроқнинг ифлосланишини кузатиш ва назорат қилиш жуда зарурдир. Экология ва гигиена фани амалиётида объектлар текширилганда уларни таққослаш ва шунинг далиллари асосида тупроқнинг зарарланганлиги тўғрисида баҳо бериш асосий мақсадцир. Сабаби, тупроқни назорат қилиш ифлосланишнинг олдини олишда чора-тадбирлар ишлаб чиқишда рухсат этилган миқдор жуда қўл келади. Аммо, тупроқ учун зарарли омиллар нормасини (жараёни) ишлаб чикиш амри маҳол. Айниқса, Итгифоқ парчаланиб кетилгач нормаларни ишлаб чиқувчи илмий текшириш институтларининг молиявий ҳолати бу ишларни чегаралаб қўйди. Бу борада олиб борилаётган илмий ишларни бажариш ҳозирда Украина ва Россияда холос. Уларда ҳам бу соҳада анча тўсиқлар бор. Кези келганда шуни айтмоқни зарур деб биламиз, ran , аҳоли турар жойлари тупроқларининг ифлосланиши (айниқса, поливинил хлорид, турли полимеризация жараёнларида пайдо бўлган полимер пластик массалар билан, плёнка қопчалар, идишлар, стаканчалар, баклажкалар ва бошқалар билан ифлосланиши) ҳеч қачон яхшиликка олиб бормайди. Улардан ташқари тупрокнинг ўзи бошқа объектларни иккинчи ифлослантирувчи манбаъга айланаётгани катта хавфдир. Биз, бу ҳакда биринчи китобимизда (Инсон ва биосфера, 1980 й.) ўз фикримизни билдирган эдик. Аммо, ҳозирдаги аҳолини маънавий қашшоқлиги, бутун хаёли пул топиш билан бандлиги, ўзини атрофидаги гўзал табиат элементларини ифлосланиб бораётганини кўрмаслик бизни ташвишга солмоқца. Булар тўғисида алоҳида тўхталиб ўтамиз. Аҳоли турар жойларидаги, қишлоқ хўжалик экинлари экиладиган ер майдонлари турли манбалар сабабли ҳар хил кимёвий моддалари билан ифлосланаёттанлигини назорат қилиш зарурлиги 16-жадвадда келтирилади. 16 -жадвал Тупроқдаги баъзи бир кимёвий моддаларни назорат қилиш (Е.И.Гончарук) Назора т Моддалар Технологик Қишлоқ Транспорт тартиби жараенлард фаолиятида да пайдо бўлади пайдо бўлади дан пайдо I босқич Бенз(а)пире Хлороргани симоб, пестицидлар кадмий, Со, ДЦТ, унинг никел, Мо, метаболитлар ванадий, ГХЦГ, маргимуш, гексахлорбенз хром, полихлорпин селен, фтор полихлоркам (умумий миқдори) полихлорб ен- II босқич Олтингугур Фосфор Қўрғошин бирикмалар пестицидлар бенз(а)пи тупроқ фазалон, автомоби нордонлиги метафос, йўллари тупроқцаги хлорофос, яқинидаги металларни карбофос. тупроқлар формалари, Фосфамид, маҳсулотлар Гербицидлар тупроқдаги 2,4 Д, миқрооргани симазин, ларнинг ҳолати пропази н III босқич Тупроқни Тупроқ қаттиқ минерал билан ўғитлар гандаги ишланганда таркиби пайдо моддалар, ган зарарли заҳарли бирик- малар, металлар бошқа органик токсик заҳарли моддалар, тупроқ- омилларни назорат қилиш Илова: Ҳамма босқичларда бошқа объектлардан тупроққа ўтадиган ифлосланишлар ҳисобга олинади. Тупроқнинг ифлосланиши оқибатида бошқа муҳшларга, айниқса, ўсимлик танасига ўтадиган зарарли омилларни назорат қилиш, ўрганиш зарурияти туғилади. Тупроқнинг ифлосланиши ва келгусида унинг табиий структурасининг бузилиши (денатурацияланиши) икки факторга боғлиқ бўлиб қолмоқда. Биринчидан, атмосфера ҳавосининг глобал (жаҳон бўйлаб) ифлосланиши, токсик моддаларнинг узоқ масофаларга шамол, ҳаво билан бориб қолиши ва тупроқнинг ифлосланиши, иккинчи томонда, маҳаллий, минтақавий манбалардан чиқаётган токсикантлар, ахлатлар билан тупроқнинг ифлосланиши унинг табиий ҳолатини бузмоқца. Демак, табиатни муҳофаза қилиш ташкилотлари, санитария эпидемиология станцияларнинг вазифалари, тупроқни глобал ҳамда минтақавий ифлосланиш ҳолатини назорат қилиш ва кузатишдан иборатдир. Далиллар асосида чора-тадбирлар ишлаб чиқишдир. 7. Тупроқни ифлослантирувчи манбалар Тупроқни ифлослантирувчи манбаларнинг ҳаммаси икки гуруҳга бўлинади, яъни табиий ва антропоген манбаълар. Эколог ва гигиенистлар томонидан олиб бориладиган кузатиш ва назорат маҳаллий ифлослантирувчи манбаълардан чиқадиган чиқиндиларни ҳисоблаш, анализ қилиш анча қулайроқ ва амалиётга жорий қилиш мумкин. Жумладан, стационар ёки маҳаллий саноат корхоналари: тошкўмирни ёқиб электроэнергияни олиш объектлари (ГРЭСлар), нефт маҳсулотлари, торф, сланц ишлатадиган корхоналар ва бошқалар, атроф-муҳитга ўзларининг дудбуронлари орқали кул, охиригача ёниб битмаган кумир заррачалари, қурум, олтингугурт оксида, азот, циклик карбон сувлар, маргимуш бирикмалари, мис, фтор, титан ва бошқа минералларни ташлайди. Қора ва рангли металлургия корхоналари атроф-муҳитга қўрғошин оксиди, цинк, кадмий, мис, симоб, темир, марганец ва бошқаларни ташлайди. Қурилиш материаллари ишлаб чиқариш корхоналари цемент чанги, оҳак, фтор, ёгоч чанглари, кимё саноати корхоналари ҳавога карбон сувлар, олтингугурт оксиди, кислоталар, феноллар, эфирлар ва бошқаларни чиқаради. Булардан ташқари бу корхоналарда, ҳар бир цехда ттиқчиқинди ахлатлар ҳам йиғилади. Юқорида зикр килинган барча ифлосликлар атмосфера ҳавосида диффузия, аэрозол, гидрозол, чанг заррачалари ҳолатида, ёгингарчиликлар окибатида ерга чўкади ва уни юқори даражада ифлослантиради. Ёғингарчилик оқибатида фақатгина тупроқ эмас, балки сув ҳавзалари, экинлар, ер ости сувлари ҳам ифлосланиши мумкин. Испан олимларининг ҳисоб-китобига қараганда бутун дунёда атмосфера ҳавосига ташланадиган чиқиндилар қуйидагича: Карбон сувлар 1 млрд 353 млн. тонна, ис гази 3 млрд. 345 млн. т., карбон 237 млн.т., азот оксиди 177 млн.т., сульфат ангидрида 394 млн.т., буларнинг маълум қисми ерга тушада, чўкади. Глобал масштабда ҳар йили ер юзига ҳаводан тушадаган моддалар қуйидагича: 3 млн.т. S 0 2 , 1 млн. т. N 0 3 , 8,3 млн. т. ис гази, 1,75 млн.т. органик бирикмалар, 7000 т.цинк, 6,5 минг.т. қўрғошин, 80 т. кадмий ва бошқа турли кимёвий моддалар 600 т. Шунинг учун ер-тупроқ нима мақсадца, қандай экин экилишини ва фойдаланишини ҳисобга олиб, сўнгра экиладиган экин тавсия қилиниши мумкин. Демак, тупроқнинг кимёвий таркиби таҳлил қилинмоғи, тупроққа баҳо берилиши зарур, албатта тупроқда аниқланилган токсикантлар микдори рухсат этилган миқдор билан таққосланиши керак. Автомобил транспортидан ажралиб чиқадиган зарарли омиллар бу нефт маҳсулотларининг қолдиғи ва унинг таркибидир, сўнгра авторезиналарнинг ишқаланиши окибатида таркибидаги кимёвий моддалар бўлиб булар ичида инсон учун ўта зарарлиси 3,4 бенз(а)пирен, ис гази, С0 2 , оксид, азот, қаттиқ заррачалар, кадмий, мис, марганец ва бошқа металлар. Булар турли типдаги тупроқ томонидан жуда яхши шимилиб, тупроқда йиғилиб боради. Англияда, автотранспорт чиқиндиларининг бир қисми карбон сувлар 580 минг тоннани ташкил қилади, нефт маҳсулоти ишлаб чиқариш компанияларидага карбон сувлар эса 310 минг т.ни ташкил қилади. Ю.В.Новиковнинг далилларига қараганда, ернинг 0—5 см.ли қаватида автомобил йўлини ёқасидаги 15—17 метрли масофада 1 кг. тупроқца 600—1000 мг. темир оксид, 20 мг цинк, 0,20 мг қўрғошин, кадмий ва бошқалар топилган. Валдай тепалиги автомобил йўли атрофидаги 1 кг. тупроқдаги бенз(а)гвдренни микдори 50 мг га етган. Бенз(а)пирен тупроқни фақатгина юза кдватидагина топилмай, балки чуқурлиги 1,2—1,5 метрдан олинган тупроқ намуналарида ҳам топилган. Энг хавфли, эътибор беришга арзигулик томони шундаки, жуда кўпчилик дарахтларнинг барглари, кўп миқцорда атмосфера ҳавосидан зарарли омилларни шимиб олади ёки атмосферадан дарахт барги устига аэрозолларни чўкиши окибатида ўз таркибида ушлаб қолади, натижада 1 кг. қуруқ барглар таркибида граммлаб кимёвий моддалар йиғилади, охир пировардида хазонлар тўкилиб, тупроққа ўша йиғилган моддалар билан тушиб уни бойитади. 17-жадвал Санкт-Петербург шаҳридагн боғларда ўсаётган хвои ва кустар ўсимликлар баргларидаги мнкроэлементлар микдори Ўсим ли* турл Боғл ар Микроэлементларнинг микдори, қўрғ о мар - гане хро м нике ль мис ба - ри ко - бал м о - Май да барг Ёзги бог 692 - 934 - 762 - 415 - 110 8- 692 - 374 - 41 5- Миха й лов 644 537 118 1 644 150 2 53 7 359 107 3 Ўтки р барг ли йгибо ғ 346 - 776 - 610 - 333 - 497 - 265 - 29 9 311 - Миха й лов 703 985 774 492 267 3 703 422 56 3 Тавр ик 615 - 833 - 307 - 871 - 870 - 470 - 307 - 359 - Дуб дара хти Ёзги боғ 225 - 412 - 524 - 225 - 142 3- 337 - 225 - 262 - Миха й лов 298 331 442 276 121 5 276 243 38 6 Берл ин Смол ь-ний 276 - 418 - 563 - 225 - 869 - 256 - 307 - 385 - \ ТУпроқ экогигиенасининг муаммолари Сибир! Врачлар 88 80 11 7 44 160 44 10 2 95 ошир иш Венг Смоль 289 673- 529 28 105 481 385 337- сире боғи 54 761 762 36 119 653 435 598 Мисол, 1 кг. дарахт шохларвдан тушган қуруқ баргдан (ҳазон тўкилишвда) 10 грамм олтингутурт оксиди топилган. Кулагин 17- жадвадца Санкт-Петербург шаҳридаги хвои дарахтлари баргида, кустар ўсимлик баргида йиғилиб қолган металлар миқцори келтирилади (Кулагин). Айниқса, ер-тупроқучун энг салбий таъсир этувчи бирикмалар, кислотали ёғингарчиликлар ҳисобланади. Улар тупроқца нордон шароитни туғдириб, ўсимликлар учун озуқа бўладиган моддаларни тупроқцан ювиб юборади, тупроқцаги микрофлоралар ривожига, ўсишига тўсиқлик қиладилар, табиий ўзини ўзи тозалаш жараёнларини секинлатади, тупроқ структура тузилишини бузиб юборади, бу эса ўз-ўзидан ҳосиддорликни пасайтириб юборади. Бундай аҳволдан қутулиш учун, иложи борича саноат корхоналаридан атмосферага ташланадиган сульфат ангидридни, азот оксидини камайтириш керак. Демак, тошкўмир, нефт ёқилғиларини ишлатиб маҳсулот оладиган технологикжараёнларни газга ўтказиш айни муддао, автомобил дудбуронларига нейтрализатор ўрнатиш, заҳарли моддаларни тупроққа тушиш йўлини тўсади. XX аср охирларидаги ва XXI аср бошларидаги мамлактлар ўртасидаги низолар, атмосферага ташланадиган чиқиндиларни бир мамлакатдан ҳаво ҳаракати билан иккинчи мамлакатга ўтиш хавфини туғдирмоқда. Агар уни жадвалда кўрсатсак, қизиқ ҳолатнинг гувоҳи бўламиз. АҚШ нинг шимо ЧССР га Фран - цияг Соб иқ ГДР Пол ь- шага Шве - цияг Авст - рияг Ва бошқа мамла- ФРГд 130,0 118, 102, 96, 42 38 246 ФРГг а ЧССР дан 58,0 Фран - Соб иқ ГДР Пол ь- Шв е - ция- Авст рия дан Бош. дав. дан Канададан ҳаммаси бўлиб 1 млн.т. чиқинди ҳаво орқали ўтади. 18- жадвадда, Ервопа мамлакатларининг чегарасидан йил давомида бир-бирларига ҳаво орқали ўтадиган зарарли омиллар келтирилади (ФРГ мисолида). Жадвалдаги рақамлардан кўриниб турибдики, энг кўп олтингугурт ФРГдан бошқа давлатларга кўпроқ ҳаво орқали ўтар экан. Шунинг учун ҳам, Европа мамлакатлари ўзаро келишиб 1985 йили шартнома имзоладилар. Бу шартномада ҳамма мамлакатлар ўз зиммасига олтингугурт газини ҳавога ташлашни 30% га камайтиришга имзо чекдилар, бу эса, ўз навбатида, ижобий натижа беради, ҳавога ташланадиган газнинг миқдорини камайтиради. Ер ва тупроқ учун энг долзарб муаммолардан бири ер ости конларининг турли рангли металлар олиш мақсадида ковланиши. Миллион тонлалаб тоғлар қаьридан олинган жинслар (породалар) атроф-муҳитни ифлослаб ётибди. Ҳар бир конларнинг атрофида 40—50 млн.тонналаб ярим чала ишланган маъданлар ётибди, уларнинг таркибвдаги турли металлар ёғингарчиликларда эриб ер қаърига капилляр сувлар билан ўтмоқда. Жумладан, сульфид рудалари таркиби ишқорий реакцияга кириб металларни ажратиб олади, улар катта миқцорда, масалан, фильтрланиб сувга тушади, сув орқали кадмий, маргимуш ва бошқалар ҳайвонлар, одамларнинг ўлимига сабаб бўлади. Кадмий одам организмига кўпроқ тушса буйракни ишдан чиқаради. Суяк тўқималарини емиради, жигар функцияларини ўзгартириб циррозга олиб боради. Агар, руда таркибидаги қўргошин эриб сув таркибига ўтса ёки ҳайвон организмига ўт- ўланлар билан тушса, охир пировардида инсон организмига ўтади, болаларда ақлий жараёнларни камайтиради, буйрак функциясини ишдан чиқаради, қонда протеин синтезини камайтиради, агар симоб металини оз концентрацияси организмга тупроқ, сув, озиқ-овқат билан тушиб қолса марказий нерв система ишини бузади, молибден бирикмалари организмда мис элементини сингишини пасайтиради. Тупроқ таркибида маргимуш, молибденнинг йиғилиб бориши ўсимлик ривожини пасайтиради, ҳосилдорликни камайтиради, уй ҳайвонларини заҳарлаб ўддириши мумкин. Умуман олганда, конлардан, тоғлардан олинган жинслар ишлангандан сўнг ер юзасига тушадиган заҳарли металларни келтирадиган зарарларини айтишга тил бормайди, улар жуда зарарлидир. Тупроққа тушган зарарли омиллар қандай қилиб ўсимлик дунёсига, ҳайвонлар организмига ўтиши мумкин? Олиб борилган илмий тадқиқот ишлари қуйидагиларни очиб берди. Тупроққа тушган зарарли омиллар қуйидаги занжирда инсон организмига ўтади (бевосита ва билвосита): Тупроқ—одам организми; Тупроқ—сув, сув ҳавзалари одам организми; Тупроқ—сув, ўсимликларнинг маҳсулоти одам организми; Тупроқ—сув—ўсимликлар ҳайвонлар одам организми; Тупроқ—ҳаво—одам организми; Тупроқ—сув—балиқ—одам организми; Тупроқ—ҳаво—ўсимлик маҳсулотлари—одам организми ва ҳоказолар. Юқорида зиқр қилинганлардан қуйидаги хулоса чиқади: а) гупроқни турли қатгиқ, суюқ чиқиндиларни табиий йўл билан зарарсиз ҳолатга келтиришнинг аҳамияти катта; б) ифлосланган, ҳар хил зарарли омиллар билан зарарланган тупроқ юқумли ва юқумсиз касалликларни тарқатувчи асосий манбаъдир; в) ифлосланган тупроқ атмосфера ҳавосини, очиқ ва ер ости сувларини, ўсимлик дунёсини қайтадан ифлослантирувчи иккиламчи омилдир; г) тупроқ дунёвий модда алмашинуви жараёнида қатнашадиган табиий муҳит ва объектдир; д) тупроқ, ҳам табиий, ҳам сунъий эндемик ўчоқларни, пайдо қилувчи ва эндемик касалликларнинг келиб чиқишида ва уларнинг олдини олишда ёрдам берадиган асосий объектдир. Тупроқни ифлослантирувчи, зарарловчи фактор бўлиб, инсоннинг антропоген фаолияти ҳисобланади, яъни инсоннинг ҳаётий хўжалик чиқиндилари, саноат корхоналарининг қатгиқ ва суюқ чиқиндилари, мол фермаларининг гўнги ва суюқ чиқиндилари ва ҳоказолар. Ҳамма чиқиндилар икки гуруҳга бўлинади, суюқ ва қаттиқ чиқиндилар. Қаттиқ чиқиндилар: 1. Уй хўжалик чиқинди ахлатлари; 2. Куча суприндиси; 3. Жамоа овқатланиш корхоналарининг ахлатлари; 4. Саноат корхоналари, савдо объектларидан чиқадиган, ташланадиган чиқинди ахлатлар (қоғоз, упаковка материаллари, пластмассадан тайёрланган идишлар ва ҳоказолар); 5. Гўнг, ташландиқхашак, сомон ва бошқалар; 6. Ҳайвонларнинг (ит, мушук, молларнинг) улик таналари, гўшт маҳсулотларининг, ишлаб чиқиш корхоналарининг чиқиндилари; 7. Қурилиш маҳсулотлари ишлаб чиқариш корхоналарининг ташландиқ ахлатлари. Суюқ чиқиндилар: 1. Канализация чиқинди сувлари; 2. Саноат корхоналари чиқинди сувлари; 3. Хожатхона чиқинди ахлатлари; 4. Молхоналарнинг суюқ чиқинди сувлари. Чиқинди ахлатларни юқорида зикр килинган классифика- циясидан кўриниб турибдики, улар ҳар хил ва турли хоссаларга эга. Улар кимёвий таркиби билан, ҳажми, оғирлиги биологик хоссалари билан, физик ва кимёвий хусусиятлари билан фарқ қилади. Кишиларни жон бошнга қрроб, фйвоилармннг катта- кичиклигига, жойларнинг канализация қилинганлигига, водопровод системаси ўрнатилганлигига қараб суюқ чиқинди ахлатларнинг миқцори турлича бўлиши мумкин. Мисол тариқасида Тошкент шаҳри аҳолисининг хўжалик чикинди сувлари миқцори бир суткада 2,5 млн.м 3 яқинлашади. Ёки қаттиқ ахлатларнинг йиллик миқцори кишиларнинг жон бошига 300— 400 кг.дан ортиб кетади, айниқса, пишиқчилик даврида бу миқдор кўп томонга ўзгаради. Қаттиқ ахлатларнинг таркиби, структураси жуда ўзгариб кетади, яъни пластмасса материаллари, картон, қоғоз, шиша, ойна, консерва банкалари, қум, қурилиш материаллари цемент, ғишт синиқлари, қипиқ, эски пахта, латта, озиқ-овқат, пўчоқ ва бошқалар. Кейинги вақгда упаковка материалларининг тури кўпайиб, уларнинг ичида полимерлардан ишланганлари кўпроқ фоизни ташкил қилади. Ахлатларнинг физик ва биокимёвий хусусиятлари уларнинг намлигига, органик моддаларнинг борлигига, микроблар, ҳашаротлар билан тўйинганлигига ҳам боғлиқ. Намлик етарли бўлса, уларнинг зарарсизланиши тезроқ кечади. Қуруқ ахлат бундай хусусиятга эга эмас. Ахлатлар қандай ҳолатда бўлмасин, улар ҳам бактериологик, ҳам кимёвий томондан зарарлидир. Ахлатлар таркибвда патоген ва сапрофит микроорганизмлар, гельминт тухумлари билан зарарланган, қулай шароитларда булар аҳоли турган жойларни ҳавосини, сувларини ифлослантиради, ёғин сувлари билан зарарли омиллар узоқларга тарқалади. Суюқ ахлатлар эса канализация шохобчалари ердамида шаҳар, район тозалаш иншоотларига узатилади. а) вхлттларнш чиқариб ташлаш муаммолари Гигиена фанининг уч қонунияти мавжуд: 1. Ахлатлар қайси классга тегишли бўлмасин, ўз вақтида йиғилиши, ўз вақтида ҳудуддан олиб чиқиб кетилиши шарт; 2. Ўз вақтида олиб чиқиб кетилган ахлат зарарсиз ҳолатга келтирилиши шарт; 3. Ахлат таркибидаги қайта ишлаб фойдаланиш мумкин бўлган моддалар, нарсалар утилизация қилинмоғи ва махсус ташкилотларга топширилмоғи шарт. Шу жараёнлар бЪщцан-оёқбажарилмаса, бунда!! ахлатлар аҳоли ўртасида касал тарқатувчи, заҳарли газлар билан ҳавони ифлослантирувчи манбага айланади, айниқса, ҳашаротларни, кемирувчи ҳайвонларнинг кўпайишига имкон туғилади. Ахлатларни чиқариб ташлашда уч ҳолат инобатга олинади: 1. Турар жойларнинг тўла-тўкис канализация тармоқдари билан таъминланганлиги. Бунда барча пайдо бўлган суюқ чиқиндилар қувурлар ердамида чиқариб ташланади, тозалаш иншоотларига етказилади. Қаттиқ ахлатлар эса шаҳар, туман ахлат ташиш ташкилотлари ердамида ҳокимиятлар томонвдан қарор билан ажратилган ахлатхоналарга олиб бориб ташланади. Махсус транс ахлат ташувчи автомобиллар ҳар куни аҳоли турган жойдан ахлатларни олиб чиқиб кетади. 2. Қисман канализациялашган турар жойларда иккала система ишлайди, яъни суюқ ахлатлар канализация ердамида олиб чиқиб кетилади, қаттиқ ахлатлар автотранс автомобиллари ердамида чиқарилади ва тозалаш иншоотларида қайта ишланади. 3. Турар жойларда канализация тармокларини қуриш ва ундан оқилона фойдаланишнинг, айниқса, эпидемиологик, гигиеник, иқтисодий ва эстетик аҳамияти каттадир. Инфекциялар таркалишининг одцини олиш анча ўнғайлашади. Шунинг учун ҳам, шаҳар, шаҳар типидага район марказларини канализациялаш катга аҳамият касб этади, яъни чиқиндиларнинг умумий миқдорини камайтиради, суюқчиқиндилар канализацияга туширилади. Аҳоли турар жойларини газлаштириш умумий чиқиндилар миқдорини 10—30% камайтиради, чунки кумир ва ўтинлар ёқилганда кул, ёнмаган хом тошкўмирлар, ўтинлар ахлатни 20— 25% га оширади. Газлаштириш шулардан холи этади. Энг асосий экогигиеник муаммолардан бири аҳоли турар жойларида пайдо бўладиган ахлатлардан тупроқни муҳофаза қилишдир. Турар жойларни турли ахлатлардан халос қилиш учун ҳар бир хонадонда кундалик чиқиндилар учун 12—15 литрли ҳажмдаги қопқоқли оддий челаклардан, пластмассадан тайёрланган идишлардан фойдаланиш мумкин. Одамлар кўп қатнайдиган жойларда бундай идишларнинг қопқоғини очиш мосламаси ўрнатилади, уни педалтепки ердамида, педални босиб очилади. Бундай идишдаги чиқиндилар бир суткада бир марта контейнерларга йиғилади. Чет элларда ҳар бир хонадонларга 4 хил рангли целофан халталар берилади, одатда улардан бирига озиқ- овқат қолдиғи, пўчоқлар, алоҳида, қоғозкартонлар ва бошқалар алоҳида, ойна синиқлари, суприндилар алоҳида йиғилиб, охирида махсус ахлат ташувчи машиналар ердамида турар жойлардан олиб чиқиб кетилади. Бизнинг мамлакатимизда, собиқ Итгифоқдан қолган услубдан фойдаланилмоқда, яъни ахлат машинаси 3—4 кунда бир марта келиб сигнал орқали аҳолини огоҳлантириб, ахлатни тўғридан-тўғри машинага ортиб олиб кетади. Аммо, шуни айтиш зарурки, кейинги вактларда Тошкент шаҳрида аҳолига маъқул бўлган услублардан фойдаланилмоқда, яъни ҳокимият кўрсатмаси билан аҳоли турар жойларининг 1—1,5 км.масофасида махсус қопқоқли контейнерлар ўрнатиладиган жой қурилади, бунда 8—10 та ҳажми 250—500 литрли контейнер сиғадиган, асфальт ётқизилган, атрофи 1,5 метрли девор билан ўралган майдон қурилади. Майдон, иссиқ ва совуқ сув билан таъминланади. Майдонда қоровулхона мавжуд. Қоровул, аҳоли келтирадиган ахлатларни эҳтиёткорлик билан контейнерларга бўшатиб, қопқоғини беркитиб (пашша ва кемирувчи ҳайвонлардан асрайди), уларни тўлдирилгандан сўнг, ҳар куни ахлат машиналарга юкланади ва ахлатлар шаҳар ташкдрисица жойлашган ахлатхоналарга ташланади. Ахлат машинасига ахлат орттирилгандан сўнг контейнерлар ювилади, майдон тозаланади ва сув билан ювилади. Бу услуб билан Тошкент шаҳрининг ҳамма туманларида ишлашни ташкил қилиш масалалари ҳал бўлмокда, аҳоли шунта ўрганмоқца. Чиқинди ахлатларни санитария ва эпидемиологик томондан эҳтиёт чораларини амалга оширишда ахлатни ортиш ва туширишни механизациялаш ва бу ишда банд одамларни сонини камайтиришга имкон туғилади. Кўп каватли иморатларнинг ҳар бир кириш жойига (подъездига) яқинроқ хонага (бункерга) махсус ахлат ташлайдиган трубақувурлар ёрдамида (ҳар бинонинг қаватида ахлат ташлайдиган мослама ёрдамида) ахлат тўпланади ва ўша бункердан ахлат олиб чикиб кетилади. Бу услуб бизнинг иссиқ икдимли шароитда ўз ўрнини топмади. Негаки экологик жиҳатдан жойларни санитария ҳолатини бузди. Ҳавони турли газлар билан ифлослантирди. Натижада ахлатдаги оксил моддалар билан зарарланди. Уй хонадонидан ахлатларни шу йўл билан олиб чикиб кетиш шимолий районларга, ҳарорати пастроқ худудларда ишлатса балки мақсадга мое келар. Кўпинча кўп каватли катта уйларнинг ҳовлисида бетондан қилинган майдончаларга ахлат йиғиш учун 420—700 литр ҳажмдаги алмаштириладиган контейнерлар жойлаштирилади. Бундай контейнерлар, қалинлиги 2 мм.ли қаттик тункадан тайёрланади, унинг оғирлиги 106 кг. — ахлатлар тўлгач улар қопқоғи билан зич қилиб беркитилади. Контейнер қопқоғида очиқ деразаси бўлиб, ўша тешиқдан ахлат контейнерга ташланади. Бундай ҳажмга эга бўлган контейнерлар 400—500 аҳолининг ҳожатини чиқаради. Контейнерлар ҳар суткада алмаштирилади. Агар, бундай идишлардан фойдаланиш мумкин бўлмаса, у ҳолда таги йўқ, устки қопқоқли тахтацан тайерланган яшиклардан фойдаланилади. Булар ҳам бетон ётқизилган ёки асфальтланган майдонга ўрнатилади. Бундай яшикларни оғирлиги 60 кг.га тенг. Бундай усул билан йиғилган ахлатлар, ахлат ташийдиган машиналарга белкураклар билан ортилади, бу эса оғир меҳнатдир, бахтга қарши шундай ҳолатлар Республикада кўплаб учраб туради. Бунда қуруқ ахлатлар билан кўпчилик бевосита контактда бўлади. Бу эса соғлиқ учун хавф туғдиради. Қоида бўйича ахлатларни йиғиш ва олиб чиқиб кетиш турар жойларнинг шароитига қараб алоҳида-алоҳида ҳал этилади. Бунда, йил бошида иш режаси тузилиши керак. Режада коммунал хизмат идораларининг техник анжомлари билан жиҳозланганлиги, турар жойларнинг ободонлаштирилганлиги, чикинди ахлатларни олиб бориб ташлайдиган жойларнинг аниқлиги, узоқ яқинлиги ва бошқалар режада ўз аксини топали. Энг асосий масала, ишни унумдорлигини ошириш мақсадида механизмлардан фойдаланиш коэффициентини оширишдир. Кейинги йилларда, ахлатларни ташиш, турар жойлардан олиб чиқиш мақсадида Россия Федерациясидан, Германия Федерал республикасидан замонавий М-9, М-30 маркали, контейнерда ва ахлат ташийдиган М-50, КО-40, М-585, М-93 маркали машиналар ҳамда Мерседес-Бенц номли ахлат ташийдиган автомобиллар Ўзбекистонга келтирилмоқца ва ишлатилмокда. Чикинди ахлатларни зарарсиз ҳолатга келтирадиган жойлар узоқ бўлса, унда ахлатлар районлараро ахлат йиғиладиган жойга тўпланади ва катта ахлат ташувчи машиналарда қайтадан ортилиб мукаммаллашган ахлатхоналарда зарарсиз ҳолатга келтирилади. Аммо, шуни айтиш керакки, ахлатларни йўқ қилиш, эпидемиологик нуқтаи назардан хавфеизликни таъминлашнинг бирдан бир йўли ахлат қуйдириладиган заводларда уларни ёқишдир. Ёниш жараёни 950— 1100°С амалга оширилади, бахтга қарши бундай завод бизнинг республикамизда йўкдир. б) ахлатларни зарарсизлантириш ва улардан фойдаланиш Умуман аҳоли турадиган жойлардаги тўпланадиган ахлатларни ахлатхоналарга ташлаш аллақачонлар гигиена фани томонидан қораланган. Бу иқтисодий жиҳатдан самарасиз, ифлосгарчиликка, жойнинг санитария ҳолатини бузилишига, инфекциянинг тарқалишига йўл очадиган услубдир. Одатда, ахлатларни гигиена фани томонидан исботланган икки йўл ёки услуб билан зарарсиз ҳолатга келтириш ва улардан халқ хўжалигида фойдаланиш мумкин эканлиги маълум. 1. Биотермик усул, яъни ахлатни компост қилиш, иссиқ хоналарда фойдаланиш ва мукаммаллаштирилган ахлатхоналарда зарарсиз ҳолатга келтириш; 2. Ахлатни ёқиладиган, сортлайдиган заводларда зарарсиз ҳолатга келтириш. Биотермик усул тупроқ билан зарарсизлантириш усулига ўхшайди, асосан органик модцаларнинг биохимик парчаланиш жараёнлари микроорганизмлар хисобига бўлади, аммо бу жараёнлар юқори ҳароратда ва маълум намликда амалга ошади, тезроқ ўзини ниҳоясига етади. Ахлатларни компостлаш. Бу мураккаб аэробли шароитда ўгадиган услуб, биологак жараёнлар ёрдамида органик модцалар тез чирийди ва ўсимликлар томонидан яхши ўзлаштирадиган ҳолга келади. Жараён, гумус деган модданинг синтези билан давом этади. Компостлаш натижасида ахлатдан бир хил рангли гўнгга ўхшаш модда ҳосил бўлади. Табиий ҳолатда компост жараёни бир йил давом этиши мумкин. Механизмлар ёрдамида зарарсизлантириш 13 кунда тугаши мумкин. Компостлашда ахлатларни ўз-ўзидан қизишиб, ҳароратини кўтарилиши, хўжалик ахлатлари микроорганизмлар, гельминт тухумларидан яхши зарарсизлантиради. Компостлашда ҳарорат ахлатни ички чуқурроқ қаватида 60— 75°С кўтарилиб, касал чақирувчи патоген микроорганизмлар, гижжа тухумлари ва турли ҳашаротлар, пашшаларнинг личинкалари қирилиб кетади, одамларнинг соғлиғига ггутур етказувчи зарарли омиллар ўз-ўзидан йўқолади. Чиқинди ахлатларни зарарсизлантирищца ахлатларнинг таркибий қисми, унинг физик хусусиятлари, намлиги, шамоллатиш режими, ҳарорати катга рол ўйнайди. Компостлашнинг биотермик жараёнлари уч босқичда ўтади. 1. Ҳароратнинг секин аста кўтарилиши; 2. Ҳароратнинг энг юқори даражага етиши; 3. Ҳароратнинг секинлик билан пасайиши. Биринчи босқичда спораси бўлмаган мезофил микроорганизмлар жадал кўпаяверади. Уларнинг яшаши ва кўпайиши учун қулай бўлган ҳарорат 25—30°С атрофида бўлади. Бу микроорганизмлар учун ахлат таркибидаги органик модцаларнинг, яъни карбон сувлар, оқсиллар, органик кислоталар ва бошқаларнинг парчаланиш жараёни бошланади. Мана шу даврда шароитни ёқтирган спорали термофил микроорганизмларнинг кўпайишига шароит туғилади, мезофил микроорганизмлар эса қирила бошлайди. Термофил микроорганизмлар тахминан 42—45°Сда купая боради. Компостдаги ҳароратнинг кўтарилиши бир кундан 10 кунгача давом этади. Компост жараёнининг иккинчи боскичи юқори ҳароратли бўлиб, асосан бу шароитни мезофил микроорганизмлари термофил микроорганизмларнинг ўсиши ва кўпайишига шароит туғдириб беради. Бу шароитда спорали термофилли бактериялар тез ўсиб, ҳароратни ҳар 10°С кўтарилиши микробиал жараёнларни 23 маротаба оширади. Бу жараён компост ҳароратини 70°Сга кўтарилганга қадар давом этади. Компостлашнинг учинчи босқичида ундаги ҳарорат секин-аста пасаяди, ҳамма микроорганизм сони камаяди, кўплари қирилиб кетади. Агар ахлатнинг таркибий қисмини кўпроқ озиқ-овқат ташкил қилса, унинг намлиги 65% дан ошиқ бўлгани учун бундай ахлатларни компостлаш йўли билан зарарсиз ҳолатга келтириб бўлмайди. Ахлатни намлиги қанчалик кўп бўлса, уларни зарарсиз ҳолатга келтириш масаласи қийинлашади. Компост нафас ололмайди. Шунинг учун ҳам чиқинди ахлатларнинг намлиги 45—55% атрофида бўлгани маъқул. Компостлаш майдонлари турар жойлардан махсус санитария ҳимоя зонасида, шаҳар ва аҳоли учун қулайроқ майдонда жойлаштирилади. Компостлаш майдони текис, жуда нишаб бўлмаган, ёғингарчилик даврида сув босмайдиган жой бўлиши керак. Компостлаш майдонларининг атрофида тўпланиб қолган сувни олиб кетадиган айланма ариқчалар ковланади, ариқлар чети 25—30 см қўтарилади, ёстиқча қилинади. Ҳар 1000 аҳолига 0,13 га ер майдони компостлаш учун ажратилади. Ахлат ғарамларини ташкил қилиш учун аввало ер текисланади, ғарам узунлигига қараб чуқурлиги 20—25 см ясси ўра тайёрланади, ўранинг чети (валик) ястиқ қилиб кўтарилади. Одатда компост ўрасини узунлиги 25—30 метр, эни эса 3 метр кенгликда ясалади. Сўнгра ўрани хашак, сомон ёки дарахт барглари билан тўлатилади, қалинлиги 8—10 см. атрофида, кейинчалик уларнинг устига хўжалик катгиқ чиқинди ахлатлари босилади, компостнинг баландлиги 1,5 метрга етказилади. Ғарам қилиш ишлари тугагач, унинг устига, ёнига 15—20 см қалинликда тупроқ тортилади, ҳамма томони компост ғарамига пашша, ҳашаротлар кирмайдиган қилиб беркитилади. Биринчи кунданоқ иқлим шароитига қарамай компостнинг ички қаватларида ҳарорат кўтарила боради, у секин-аста 40—50, гоҳо 60°С кўтарилади. Термофил микроблар ёрдамида пайдо бўлган ҳароратнинг энг юқори даражаси 70—74°С, ўртачаси 50—70°С етади, ҳарорат 50°С га етганда касал чақирувчи спораси йўқ миқроорганизмларнинг ҳаммаси қирилади, жумладан, ичак таёқчаси гуруҳлари ҳам ўлади. Термофил микроорганизмлар 50—60°С жуда яхши ривож топади. Компост таркибида азот 0,75%, фосфор 0,4— 0,86%, калий 0,5—0,7% миқцорида аниқланилади. Иқлими иссиқ ҳудудларда компостни намлиги нормал ҳолатда бўлиши учун (45— 60% намлик) уни вақти-вақти билан намланади. Компостнинг етилиши учун 5—12 ой зарур бўлади, бу иқлим шароитга жуда боғлиқ. Ҳар ҳодца иссиқроқ иқлимда жараён шиддатлироқ ўтади. Компост етилганда у ҳидсиз, қорамтир жигарранг, пашшаларни ўзига тортмайдиган моддага айланади. Компост етилгач, уни сим тўр билан эланади, бегона нарсалардан озод этилади, яъни тош, синиқ шишалар, темир-терсак, цемент қотишмалари ва бошқалар олиниб ташланади. Қумоқ, унсимон компост бир гектар ерга 20—25 тонна солинса унинг ҳосилдорлигини анча оширади, йўқотилган гумус моддаси тикланади. Энг кераклиси аҳоли ахлат чиқиндилардан қугилади. Аммо, бу услуб қўп ҳудудларда ташкил қилинмаган, одамлар негаки бундай ишларга қўл ургиси келмайди, фақатгана қишлоқда мол ахлатларига ҳашаклар қўшиб тўплайдилар, аммо уларни беркитиш, компостлаш тўғрисида ўйламайдилар. Бу услубнинг ташкилотчилари йўқ деса бўлади. Ваҳолонки, инсонлар кўп йиллар давомида бу услубдан фойдаланганлар. Бу услубни афзаллиги, экологик жиҳатдан яхшилиги, хавфсизлиги исботланиб бўлган. в) чиқинди ахлатларни иссиқхоналарда зарарсизлантириш Аҳоли турар жойларидаги чиқинди қаттиқ ахлатларни иссиқхоналарда бемалол зарарсиз ҳолатга келтириш мумкин. Ахлатлар аввало тош, шиша синиқлари, темир- терсаклар, ғишт, бетон қотишмалари, ёғоч чиқиндилари, латгалардан озод қилинади. Кейин иссиқхоналар тупроғини тагига феврал-март ойларида солинади, устидан тупроқ тортилади. Ахлатдаги биохимик жараёнлар экзотермик ҳолатда ўтгани учун юқори ҳарорат иссиқхонани иситади, бу иссиқлиқдан фойдаланиб унга турли эрта пишар экинлар экиш мумкин. Ахлатдан пайдо бўлган чиқинди ўсимлик учун яхши озуқа ўрнини босади. Бу услубнинг салбий томони шундаки, ахлат фақатгина қиш ёки кўкламда қабул қилиниши ва тупроқ остига солиниши мумкин, бошқа вақтларда иссиқхона ахлатларни қабул қилмайди. г) такомиллаштирилган ахлатхоналар Ҳаммага маълумки, шаҳар ва қишлоқларда йиғилган ахлатлар ҳамма вақт қишлоқ хўжалигида ишлатилавермайди. Унинг устига ахлатларнинг тобора структурасини ўзгариб бориши, ахлат таркибидаги моддалар ичида чидамли, тез парчаланмайдиган моддаларни пайдо бўлиши уларни кенг кўламда ишлатиб бўлмаслигига сабаб бўлади. Шунинг учун ҳам ортиқча ахлатларни зарарсиз ҳолатга келтириш мақсадида такомиллаштирилган ахлатхона шаҳарларнинг ташқарисида энг камида 1000 метрли масофада уюштирилади. Одцин ер майдони ҳокимият томонидан ажратилади, санитария-эпидемиология станцияси назорати ва рухсати билан такомиллаштирилган ахлатхона қурилади, унда ер ости сувларини неча метр чуқурлиқца ётгани, қайси йўналишда оқишига, тупроқни фильтрлаш даражасига, шамол оқимига катта аҳамият берилади. Ахлатхонанинг атрофи турли ҳайвонлардан эҳтиёт қилинади. Ахлатлар меъёрида булдозерлар ёрдамида бир чеккадан ёйилади, усти ва ён бағрига 0,25—0,30 метр тупроқ билан беркитилади. Бу ахлатларни пашшадан, атроф-муҳитни нохуш ҳидлардан ҳоли қилади. Тупроқ билан беркитилган ахлат ичида биохимик жараёнлар анча шиддатли кечади, ҳарорат 70°С кўтарилади, органик моддаларни бир қисми гумусга айланса, бир қисми парчаланиб минерализациялашади, патоген микроорганизмлар, гижжа тухумлари қирилади. Такомиллаштирилган ахлатхоналар тўлганидан сўнг қалин тупроқ билан устига бостирилади, текисланади, режаланади, 10—15 йил ўтгач, биохимик жараёнлар тўла-тўкис тамом бўлгач, дарахтзорларга айлантирилади, ободон масканга айланади. Кейинги йилларда ахлатларни сортировка қилингандан сўнг, биотермик камераларда зарарсизлантириш услубидан фойдаланилади. Бундай биотермик камераларда биохимик жараёнлар 13 кун давом этади, ахлатлар зарарсиз ҳолатга келади. д) ахлатларни ёқиш йўли билан зарарсизлантириш Бу услубнинг бошқалардан фарқи шундаки, чиқинди ахлатлар эпидемиологик, гигиеник ва эстетик нуқтаи назардан хавф ва зарар бермайдиган тежамкор услубдир. Бунда ахлатларни зарарсиз ҳолатга келтириш тез ва қатьий ҳал этилади, ахлатхонага ер майдонлари кўп талаб қилинмайди, унинг ёнишидан ҳосил бўлган маҳсулотлар, иссиқлик халқ хўжалигини турли тармоқларида ишлатилиши мумкин. Ахлатларни ёқиб зарарсизлантириш қуйидаги ҳолатларда тавсия қилинади. Ахлат миқцори жуда кўп бўлганда, ер майдонини ахлат учун ажратиш қийин бўлган шаҳарларда тавсия қилинади. 1. Дам олиш жойлари, курорт, санаторийлар ва бошқа дам олиш масканларининг чиқиндиларини тез йўқотиш учун шароит бўлмаганда. 2. Саноат корхоналари жойлашган жойларда, кўпроқтошкўмир ахлатларни асосий қисми бўлганда, ахлатларни компост йўли билан йўқотиб бўлмаганда. 4. Эпидемиологик ва эстетик жиҳатдан ноқулай, хавф туғдирадиган касалхона, санатория, профилактория, ветеринария ва бошқа объектларнинг ахлатларини ёқиб зарарсиз ҳолатга келтириш мумкин бўлганда. Чиқинди ахлатларни ёқиш, куйдириш учун уларнинг қуруқ бўлиши, янги, чиримаган, намлиги 45% шмаган бўлгандагина ёқиш услуби орқали йўқ қилинади. Ахлатларни ёқиб, зарарсиз ҳолатга келтирувчи заводлар аҳоли турар жойлардан 300— 500 метр масофада рухсат берилади, ундан узоқроқ бўлса аҳоли учун янада яхшидир. Бундай қурилаётган заводларда ахлат чиқиндиларини ёқиш 1000—1200°С атрофида амалга оширилади. Чиқиндилар ёниши оқибатида пайдо бўлган иссиқлик ҳаммомларда, иссиқхоналарда, кичик биноларни иситишда қўлланилиши мумкин. е) чщиндиларни йиғиш ва саралаш Маълумки, катта шаҳарларда жуда кўп ахлатлар аҳолининг сонига қараб тез йиғилади, шунинг учун иқтисодий жиҳатдан анча самарали бўлган саралаш заводлари қуриш замон талабига жавоб беради. Ахлатларни саралайдиган корхоналарни қуриш замон талабидир. Бундай корхоналарни қуришдан мақсад ахлатларнинг таркибидаги ҳамма керакли бўлган тайёр маҳсулотларни ва бошқа нарсаларни (қоғоз, картон, темир, пластмассадан тайёрланган идишлар, шишалар ва бошқалар) утилизация қилиш мақсадида сараланади ва қайта ишлаш завод ва корхоналарига юборилади, ҳосил бўлган тикланган маҳсулотлар халқ хўжалигининг турли соҳасида ишлатилади. Кези келганда шуни айтиш керакки, Европа мамлакатларида, Япония ва Хитойда ахлатлардан рационал фойдаланишни жуда яхши биладилар, шунинг учун чиқитсиз корхоналарни яратишда жуда юқори даражада технологик жараёнлардан фойдаланадилар. Ахлатларни саралаш заводларида қуйидаги ишлар бажарилади: — ахлатни қабул қилиш ва саралаш; — керакли чиқиндиларни ажратиб олиш; — майда чиқиндиларни элакдан ўтказиб йириклари ажратилиб олинади, энг майдаси ўғит сифатида фойдаланилади; — қолган ахлатларни ёқиш, имкон бўлса ҳосил бўлган иссиғидан фойдаланиш. 8. Шаҳар кўчаларини тоза тутишнинг экологогигиеник аҳамияти Катта шаҳарларда куча, йўлка ва парк, майдонларни покизалигини сақлаш энг муҳим тадбир қаторига киради. Сабаби шундаки, минглаб автомобиллар, минглаб дўконлар, ошхоналар, дарахтлар, минглаб ҳар хил характерга эга бўлган инсонлар, хоҳлаймизми, йўкми шаҳарларни ифлосланишига, покизалигини бузишга имкон яратади. Масалан, 1000 м 2 майдонда бир йидда 15 м 3 ахлат йиғилади, буларнинг таркибий қисми ҳар хил, асосан супринди, қум, тупроқ, қоғозлар, папирос қолдиқлари, хазонлар, тупроқлар ва бошқалар. Шунинг учун ҳам шаҳар кўчалари, парк ва майдонлари ҳар куни тозаланмаса экологик ва гигиеник жиҳатдан ноқулай ҳолатни келтириб чиқаради, шаҳарнинг эстетик ҳолати бузилади, ҳавога кўтарилган чанг тўзонлар ҳаво орқали автомобил дудбуронидан пуркалган заҳарли газлар билан ўпкага ва қонга ўтиб, организмни заҳарлайди. Тарихдан бизга маълумки, ота-боболаримиз озодаликка жуда катта аҳамият берганлар, сувга туфламаслик, ахлат ташламаслик, жамоатчилик жойларида ахлатни йиғилиб қолмаслигини таъминлаш, аҳоли ўртасида озодалик, орасталик соҳасида суҳбатлар олиб бориш йўлга қўйилган эди. Энди-чи? Ҳозирда бу масала мураккаблашди. Шаҳарда ахлатлар 3—6, ҳатто ўн кунлаб қолиб кетади. Ахлатхоналар тўлиб, тошиб кетади. Қоида бўйича шаҳар куча ва майдонларида ахлат йиғиладиган жойларда, ахлатлар қиш вақтида 3 кун ичида, ёз вақтида ҳар куни олиб кетилиши керак. Ахлатларнинг узоқ вақт қолиб кетиши, эстетик ноқулайликни келтириб чиқаради, уни устига улар турли микроорганизмлар, пашша личинкалари, кемирувчилар ва турли касал ташиб юрувчи ҳашаротларнинг маконига айланади. Шуларни ҳисобга олиб табиатни муҳофаза қилиш ташкилотлари, санитария назорат органлари жорий санитария назоратини кучайтиришлари керак. Қишлоқ шароитқца ҳайвон ахлатларини йиғиш ва асрашни тўғри уюштириш турли гижжа тухумлари ривожланишини, қолаверса трихиониллеоз, эхинококкоз, тениоз ва бошқа касалликлар тарқалишининг олдини олади. Бунинг учун гўнгларни компостлаш, гўнг йиғиш майдонларини ташкил қилиш ва бошқа чора- тадбирларни кўриш керак. Бу атроф-муҳитни асрашга, санитария ҳолатини яхшилашга ёрдам беради. Қолаверса трихиниллез, эхинококкоз, тениоз ва бошқа касалликлар тарқалишининг олдини олади. 9. Шаҳарларшшг экологик ва санитария ҳолатини таъминлашда санитария назоратини уюштириш Ҳаётда энг мушкул ишлардан бири турар жойларнинг санитария ҳолатини сақлашдир. Чиқинди ахлатларнинг эстетик, санитария, экологик, эпидемиологак томонларини ҳисобга олиб, чиқинди ахлатларни ўз вақтида йиғиш, ўз вақтида шаҳар ташқарисига олиб чиқиб кетиш, ўз вақтида зарарсиз ҳолатга келтиришнинг қонун ва қоидалари ишлаб чиқилган. Шу қоиданинг бирорта босқичи бузилса, ҳеч қачон шаҳарнинг тоза ва покизалигини сақлаб бўлмайди. Бу ишларни бажариш, фақат юқори ташкилотлар томонидан тасдиқлангандан сўнг амалга оширилгди. Одатда жойларни тозалигини сақлаб туриш коммунал хўжалик идораларига, назорат эса санитария органларига юклатилади. Ҳозирда табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси ташкил қилингач, назорат қилиш пастки туман, шаҳар табиатни муҳофаза қилиш идораларига ҳам юклатилди. Санитария назорат қилиш органларининг вазифалари: 1. Огоҳлантириш санитария назоратини олиб бориш; 2. Тозалаш иши билан шуғулланувчи корхоналар ишини назорат қилиш; 3. Чиқинди ахлатларни тозалаш иншоотларида, яъни ассенизация шудгорларида, компост қилиш майдонларида, ахлатларни куйдириш, ёқиш корхоналарида қайта ишлашни назорат қилади; 4. Шаҳарларнинг ифлослиги туфайли келиб чиққан касалликларни ўрганиш, таҳлил қилиш, айниқса, ошқозон-ичак юқумли касалликларини ўрганиш, сариқ касаллигини келиб чиқишини, гельминтоз касаллигининг тарқалишини ўрганиш; 5. Одатда шаҳарларнинг кенгайишини, аҳолинингдемографик ўсишини, келажакда шаҳар тараққиётини кўзда тутиб, уларни тозалигини таъминлаш мақсадида, экологик ҳолатларни олдиндан кўриб, 5—10 йилга мўлжаллаб лойиҳалар ишлаб чиқилади. Беш йилга мўлжалланган лойиҳаларда аниқ вазифалар кўрсатилади ва шу лойиҳалар асосида иш олиб борилади. Шунга яраша шаҳар коммунал хўжалиги, район ташкилотлари ҳозирги замон талабига жавоб берадиган асбоб ва анжомлари билан таъминланади ахлат ташиш автомобиллари, ассенизацион машиналар, тракторлар, булдозерлар, ер ўядиган механизмлар, хуллас керак асбобларни ҳаммаси бўлиши шарт. Шаҳарларни тозалашни ташкил қилиш лойиҳалари таркибига: — тозалашни бош режаси; — режали вазифалар; — иншоотларнинг, корхоналарнинг лойиҳалари; — ишни бошқариш режаси ва бошқалар киради. Санитария врачларининг вазифалари юқорида зикр қилинган, бажарилиши зарур бўлган ишларда актив қатнашиш. Шаҳарларнинг тозалигини таъминлаш лойиҳа ва режаларини амалга ошириш, бу режалар ками кўстсиз бўлиши учун қуйидаги факт ва далиллар ўрганилиши керак. 1. Жойларнинг табиий шароити, яъни рельефи, тупроғи текис- ноткислиги, иқлими, ёғингарчиликлари, шамол ҳаракати ва йўналиши; 2. Шаҳар ваунинграйонларининг санитария ва экологик ҳолати; 3. Аҳоли ўртасида юқумли ошқозон-ичак касалликларини, гельминт касаллигини тарқалишини; 4. Тозалаш жараёнларининГ барча босқичларини қайси аҳволда эканини; 5. Канализацияни ҳозирги аҳволи ва келажакда тараққий этиш режаларини аҳволи; 6. Аҳолининг районлар миқёсида зичлиги ва сони демографик кўрсаткичлари; 7. Майдонлар, турар жойлар, уларни фонди, куча ва хиёбонларнинг ободонлаштирилгани; 8. Кўкаламзорлаштиришнинг аҳволи, шаҳар, район ирригация шохобчалари, фавворалар, сув ҳавзаларининг аҳволи; 9. Шаҳар ва район марказларида дам олиш жойлари, парклар, дам олиш зоналари, ҳожатхоналар ва уларнинг аҳволи ва бошқалар; 10. Газификация, электр тармоқлари, водопровод тармоқларининг аҳволи. Аҳоли турар жойларини тоза тутилишини лойиҳалашшриш учун ҳозирги ва келажакда йиғиладиган турли ахлатларнинг миқдори тўғрисида маълумотлар режага вазифалар сифатида киритилади. Тозалашнинг бош тархида қуйвдагилар ўрин топади: а). Шаҳарни тозалашнинг умумий режаси (бош режа); б). Уй-жойларни мунтазам тозаланиб туриши режаси; в). Ахлатларни зарарсизлантириш услублари ва улардан фойдаланиш режаси; г). Ахлатларни тупроқ ёрдамида зарарсизлантириш учун ер майдонларининг кенглиги, ҳажми; д). Аҳоли учун зарур бўлган коммунал объектларнинг мавжудлиги: ҳожатхоналар, транспортлар учун парклар, ахлат ёқадиган ўчоқларнинг борлиги; е). Куча ва майдонларни супириш, йиғиштириш, тозалаш, сув сепиш, ювиш ва ҳоказолар; ж). Лойиҳа бўйича тозалаш ва уни бошқариш таннархи (қиймати, харажати). Шундай қилиб, ишлаб чиқилган лойиҳа асосида хонадонлардан, маҳаллалардан йиғиладиган чиқинди ахлатларни режали равищда тозалаб олиб чиқиб кетиш ётади, канализация бўлмаган жойларда ҳожатхоналардан ахлатларни тезроқ олиб чиқиб кетилиши шарт. Шу вазифалар амалга оширилганда район, шаҳар ҳудудлари озода туриши мумкин. Бунда касалликлар тарқалишининг олди олинади. 10. Она замин, ернинг муҳофазаси Ер, бу бойлик, бунда дуккакли ўсимликлар усади (буғдой, арпа, гуруч, ловия, мош). Мева ва сабзавот ўсимликлари етиштрилади, ўт ўланлар усади (ҳашак, беда ва бошқалар). Ернинг қаърида кон, бойлик, нефт, газ ноёб металлар бисер. Инсон, ердан кўпроқ ҳосил олиш мақсадида уни не-не куйларга солмоқда, ерни кучли механизмлар ёрдамида ҳайдаймиз, ковлаймиз, портловчи моддаларнинг ёрдамида портлатамиз, оғир механизмлар ёрдамида эзамиз, хуллас нима истасак шуни қиламиз. «Тирик» ерни улик ер га, ҳосил бермайдиган, ўт ўсмайдиган ерга айлантирамиз, уни шўр ерларга, ёввойи ўтлар ўсадиган чўлларга айлантирамиз. Акд-идрок билан ишласак, уни жаннатмакон боғларга айлантирамиз. Ер, бу биосферани танаси, унинг ажралмас қисми, тирик организмлар ўсадиган, ривожланадиган, наел қолдирадиган, популяциялар кўпаядиган бир макон. Академик В.И.Вернадский фикри билан айтилганда, ер биосферанинг бирлашиб кетган кисми, жонли табиатнинг жонсиз табиат билан бирлашиб кетган ҳолати. Биосферада ва она заминда модда алмашиниш жараёнлари доимо узлуксиз давом этиб келмоқда, даврлар ўтган сари унинг кимёвий таркиби, физик хусусиятлари, биологик жараёнлари ўзгараётганининг гувоҳи бўлмокдамиз. Сабаби шундаки, ер юзида бинолар қад кўтарди, сув омборлари, электростанциялар, заводлар, гигант корхоналар қурилди, ернинг кўриниши мутлақо ўзгариб кетди. Тупроқнинг табиий зичлиги бузилмоқда, мувозанатлар ўзгармоқда, ер қаъри ковланиб, миллиард тонналаб нефт маҳсулотлари олинмоқда, миллиард тонналаб тоғ жинслари қўпориб ташланмоқца, ўта чуқур бўш ўралар, ғорлар, чуқурликлар пайдо бўлмоқца. Ҳозирда маъданларни ер қаъридан олиш шунчалик чуқурлашиб кетдики, ақл бовар қилмайди. Жумладан, Чехословакияда ҳозирда 1300 метрлик чуқурлиқдан ҳар хил металлар олинмоқда. Германия, Белгия ва Жанубий Африка мамлакатларида тошкўмир 4000 метр чуқурликдан олинмоқда. Донбассда 1 км.ли чуқурлиқдан кумир олинмоқда. Бир томонда ер бағрида чуқурликлар, иккинчи томонда баландлиги 100 ва ундан баланд терриконлар, тепаликлар пайдо бўлмоқца. Ер юзасига, она заминга ташланаётган тоғ жинслари, булар реакцияга кирадиган, жуда кўп элементлар ушлайдиган, минераллардан таркиб топган моддалардир. Улар ишқорланиб, ўзидан кадмий, маргимуш, молибден, мис, қўрғошин ва бошқаларни ажратиб чиқадиган моддалардир. Улар, ўз навбатида,, каттароқ дозаларда жуда катта зарарни ўсимлик ва ҳайвонот дунёсига, инсоннинг ўзига кўрсатиши мумкин. Масалан, ўсимликнингўсишини маргимуш секинлатади, кадмий организмга кўпроқ тушиб қолса, буйракни, жигарни ишини бузиб, уларда органик ўзгаришларни чақиради. Агар, қўрғошин сувга ёки озиқ-овқатлар орқали болалар организмига тушиб қолса болаларни ақлий ривожини тормозлайди, симобни кичик концентрацияси мия функциясини бузади ва ҳоказо. Демак, тоғ жинсларини ер юзасига ташлаш турли металларни тирик организмларга зарарини яна бир бор кўрсатади. Американинг Колифорния штати ер остидан олинаётган сувни ҳисобига жаннатмакон ўлкага айланган. Ўша штатда етшнгирилаётган сабзавот мевалар билан АҚШнинг шимолда жойлашган ўлкаларини таъминлаб, аҳолини ўша маҳсулотларга бўлган эҳтиёжини қондиради. Аммо, ер ости сувларининг шидцат билан насослар ёрдамида олиниши натижасвда бу водийда ерни чўккани сезилмоқца, маълум бўлишича, ер ҳар йили 30 см.га пасаяётган экан, ҳаммаси бўлиб ҳозирда 18 метрга пастга тушган (В.Городинская, В.Иванов, 1990 г.). Кейинга вақгларда катга-катта шаҳарларнинг остидага ерларнинг пасаяётгани кузатилмоқца. Бундай воқеалар ер остидага сувларнинг аҳоли, саноат корхоналарининг эҳтиёжини қондириш мақсадида чегарасиз чиқариб олиш, иккинчи томондан ернинг устки қаватларида жойлашган кўп қаватли иморатларнинг оғирлиги, бошқа саноат корхоналарининг оғирлиги таъсири остида деб фикр қилинмоқда. Жумладан, кейинги 20 йил давомида Милан шахри 20 метрга, Боленье 23 метр пасайган. АКДГнинг Бомонт, Уэйно ва Сан-Антонио шахарларида 400 бино чўкиб, иморатларда дарз кетиш бошланган, буларни олди тезроқ олинмаса, каттагина нохушликни кутиш мумкин. Кейинги йилларда электроэнергия ишлаб чиқиш мақсадида она заминда оқаётган катга-катта дарёларга тўғонлар қурилмоқца, бунинг оқибатида жуда катта ҳосилдор ер майдонлар сув остида қолиб кетмоқда, экин экадиган ерлар, ҳайвонлар учун ўглоқлар борган сари камайиб бормоқца. Қизиғи шундаки, катта сув омборлари қурилган жойларда ҳатто 7 балл кучлигида ерларнинг зилзиласи кузатилмоқда. Масалан, Тожикистонда Нурек сув омбори қурилганда, Алжирда чуқурлиги 100 метрга тенг сув омбори қурилганда, АҚШда Болдердам сув омбори қурилганда шундай зилзилалар рўи берган. Собиқ Иттифоқ даврида пахта ишлаб чиқариш яккаҳокимлиги бошланди. Аму ва Сирдарёларга тўғонлар, сув омборлари курила бошланди. Бу собиқ СССР даврида олиб борилган бир томонлама технократик сиёсатнинг окибатидир. Мақсад, ерларни ўзлаштириш, пахта экиш, унинг ишлаб чиқиш миқдорини учта республикада, Жанубий Қозоғистон ўлкаларида жами 8, кейинчалик 10 млн.тоннага етказиш кўзда тутилди. Натижада ерларнинг 50% дан купи шўрланди, Орол денгизи қурий бошлаб, Орол қумга айланди. Айбдорлардан бири П.А.Пўладзода СССР сув хўжалиги ва мелиорация вазирининг муовини бўлиб, Орол денгизи қурийверсин, (Пусть гибнет Арал) деган сўзни айтган эди, унинг айтганидек бўдди. Орол денгизининг йўқолиб бориши, унинг атрофида жойлашган 3 млн. аҳолининг соғлигига путур етказяпти. Хоразм воҳасидаги ҳосилдор ерлар шўрхоклиқдан ўлмоқца, дарахтларнинг ўсиши қийинлашмоқда, кўплари қуриб битмоқца. Кадимий Хоразмдан, Қорақалпоғистондан одамларнинг кўчиб кетиши аллақачонлар бошланган, Мўйноқ шахрининг аҳволини кўриб кўзингдан ёш окданини билмай қоласан. Туямўйин сув омбори қурилгач, Туркманистонда қурилган Қорақум каналига сув борди. Аммо, сувнинг 70%и қумга шимилиб, ерларни ботқоқликка, шўрлашга олиб бормоқца. &#34;Совет Ўзбекистони&#34; газетаси 8.05.1991 й. ўз мақоласида шундай изоҳпайди: «Сайёрамизнинг энг катта экология фалокати бўлишида Орол муаммоси жуда кескин туе олди. Кенг минтақада санитария, эпидемиология, ижтимоий-иқтисодий ва экология вазияти кун сайин ёмонлашиб бормоқда. Ҳаёти бевосита Орол билан туташ бўлган Хоразм вилояти, Қорақалпоғистон Республикаси, Кизил Ўрда ва Тошҳовуз вилоятларида турмушнинг барча соҳаларида жонсараклик вазияти вужудга келди, одамларнинг яшаш шароити ва сиҳат-саломатлиги кескин ёмонлашмоқда, аҳолининг ва болаларнинг нобуд бўлиши даражаси ошмоқца». Дарҳақиқат, аҳвол оғир. Минтақадаги экология вазияти инсон назоратидан чиқиб кетди, Орол атрофи иқлими ёмонлашмоқда, сизот сувлари кўтарилмоқца, токзор ва мевазорлар нобуд бўлмоқда, тупроқунумдорлиги пасаймоқца, яйловлар завол топмоқца. Орол денгизи қуриб, Орол атрофлари саҳрога айланмоқда. Бунинг сабаби ер ва сув бойликларидан интенсив фойдаланилганлиги, бу ерларда асосан пахта ва шоли экишга берилиб кетилганлигидир. Юқорида келтирилган фактлардан кўриниб турибдики, инсоннинг ақл- заковати, тадбиркорлиги, режа билан иш тутиши табиатга, унинг асосий танаси она замин, ерга зарари етмаслиги керак. Агар, инсон табиатга, атроф-муҳитга кўр-кўрона қарайдиган бўлса, у ҳодца уни ўнглаб бўлмайдиган асоратларга дучор қилади. Рус олими В.В.Докучаев, бутун умрини, онгли ҳаётини тупроқ, ерни ўрганишга бағишлади ва ўта қимматбаҳо маслаҳатларни қолдирди. Авваламбор, тупроқшунос олим, тупроқнинг пайдо бўлишида комплекс факторларнинг қатнашишини исбот қилиб берди, яъни, тупроқ уни ҳосил қилувчи она жинедан пайдо бўлишини ва ўсимлик ҳамда ҳайвонот дунёсининг бу жараёнда актив қатнашишини, иқлимнинг ролини, жойнинг рельефини ва ёшини, намликнинг аҳамиятли эканини, бу факторлар ўзаро бир- бирларига таъсир кўрсатиб, тупроқнинг пайдо бўлганини исботлаб берди. Кейинчалик тупроқшунослик илмини В.И.Вернадский давом эттирди ва биосфера илмига асос солди. Тупроқни ҳосил қилувчи жинслар турли минерал моддалардан ташкил топган, тупроқнинг намликни ушлаши, ғоваклилиги, капилярлиги, ҳаво ўгказувчанлик хусусиятлари она жинсга боғлиқ эканлиги аниқланди. Шундай хусусиятли тупроқца доимо моддалар ҳаракатда бўлади. Биринчи марта ўсимликлар учун тупроқнинг минерал таркиби озуқа сифатида хизмат қилади. Тупроқни сувли, иссикдик режимини ўша минерал таркиб аникдайди. Тупрокдарнинг ҳар хил типга кириши она жинсга боғлиқ, она жинс таркибидаги минералларга боғлиқцир. Тупроқнинг пайдо бўлишида ўсимлик дунёси жуда аҳамиятлидир. Тупрокда органик моддаларни ҳосил қилувчи фактор бу ўсимлик дунёсидир. Ҳавода С0 2 газини шимиб олиб, тупроқдан сув ва минерал тузларни иддизи орқали шимиб олиб, қуёш нури ва фотосинтез жараёни ёрдамида органик моддаларни синтез қилади. Айниқса, ўрмонлар, тропик минтақалардаги дарахтлар тупроқни органик моддалар билан бойитади. Дарахтларнинг шох-шаббаларини, баргларининг ер бағрида чириши, ундаги модцаларнинг тупроқ таркибига шимилиши, органик моддаларнинг йиғилишига, захира бўлишига имконият яратади. Ўсимлик баргларининг қиш олдидан ерга тушиши тропик ўрмонларда, дарахтзорларда гектарига 250 центнерга етади. Ерга тушган ўсимликнинг тупрокдаги барг ва шох-шаббалари микроорганизмлар, ҳашаротлар ва намлик, ҳавонинг оксигени ёрдамида чириб, парчаланиб, кимёвий, физикавий реакциялар ёрдамида гумусга айланадилар. Буларнинг ҳаммаси биологик, биохимиёвий жараён бўлиб, тупроқца ҳаётнинг тинимсиз тўхтамай ҳаракатда эканидан далолат беради. Тупрокдаги жонли организмнинг функцияларига асосан органик моддаларни бошқа минерал озуқаларга айлантириб берищдир. Тупроқ шароитидаги жониворлар оддий, умуртқасиз жониворлар гуруҳидир. Улар икки гуруҳга бўлинади, биофаглар — улар тирик организмлар ва уларнинг тўқималари билан овқатланади ва сапрофаглар — улик органик моддалар билан овқатланади, яъни нематодлар, ёмғир чувалчанглари ва бошқалар. Бир гектар ерда 1 млн.дан ортиқ оддий ҳайвонлар тарқалган, 2 м 2 майдонда ўнлаб чувалчанглар, нематодлар ва бошқа сапрофаглар тарқалган. Сапрофаглар тупроқ структурасига, гумусни миқцорига ва бошқа хусусиятларини шаклланишига ўз таъсирини кўрсатади. Бу жониворлардан ташқари тупроқнинг шаклланишига энг катга таъсирни тупроқнинг микроорганизмлари кўрсатади. Улар турли хил, 1 грамм тупрокда млнлаб микроорганизмлар бордир. Улар биотик модда алмашиниш жараёнларида қатнашади, мураккаб органик моддаларни парчалаб беради, минерал бирикмаларни оддийроқ моддаларгача парчалайди. Бу гуруҳ микроблар карбон сувларни парчалаб (крахмал, кант, целлюозаларни, лигнин ва ёғларни бошқа моддаларга айлантирса, иккинчи гуруҳ микроблар органик, азот ушловчи моддаларни парчалайди. Атмосфера азотини, эркин юрувчи азотни ўзига шимадиган микроблар олса, бошқа гуруҳли азотни ўзлаштириб олувчи (клубенков бактерия), азотни ўзлаштирувчи эркин яшовчи бактерияларга азотбактер ва клостридиумлар киради. Улар йил давомида атмосферадан бир неча 10 кг. азотни ерга ўзлаштириб олиб беради. Тугунак бактериялар эса 200—300 кг.га азотни ўзлаштириб беради. Тупрокринг шалкланишида иқлимнинг ўрни жуда катгадир. Тупроқнинг сув ва иссиқлик режими иқлимга боғлиқ, чунки икдим биологик ва физик кимёвий жараёнларни активлаштирадиган ва пассивлаштирадиган фактор. Тупроқнинг иссиқлик режими, иссиқликнинг тупроқцан тарқалиши ва қуёшнинг радиациясини ўзига йиғиши билан характерлидир. Одатда қуёш радиацияси тупроқца йиғилиб уни иситгач, тупроқдан ҳавога тарқаладиган иссиқлик ҳавони иситади. Тупрокдаги иссиқликнинг тарқалиши, унинг юзасининг характерига, иссиқликни ўзига сингдиришига, рангига, намлигига ва бошқаларга боғлиқ. Ўсимлик дунёси ҳам тупроқни иссиқлик режимига таъсир кўрсатади. Ернинг рельефи ер юзасидаги иссиқлик ва намликни қайта бўлишда аҳамиятлидир. Рельефнинг баланд ва пастлиги сув ва иссиқлик режимига таъсир кўрсатади. Тепаликнинг кунга қараган томонида ўсимлик дунёси, дарахтзорлар анча кам бўлиши мумкин, аксинча шимол ёки ғарбга қараган томонларида дарахтзорлар кўпроқ бўлиши мумкин. Ер ости ва ариқ сувлари, ёмғир сувда турли эрийдиган моддаларни ер бағрига шимилишига катга таъсири бор. Тупроқнинг шаклланишида вақгнинг роли каттадир, масалан, тупроқнинг ёши Ғарбий Сибирда, шимолий Америка қитьасида, Осиё мамлакатларида бир неча 1000 йилларга тенгдир. Инсон илмий техника тараққиётидан фойдаланиб ерни, тупроқни, қолаверса ер юзини мутлақўзгартириб юборди. Унинг рельефи, иқлими, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳаммаси ўзгариб кетди. Миллион тонналаб тупроқ, тоғ жинслари у ёқцан бу ёққа олиб ташланмоқда, ер ковланмоқца, ўзлаштирилмаган тупроқ ва ерлар ўзлаштирилмоқда, суғориладиган ерларнинг майдони тобора ортиб бормоқда. Ҳайдаладиган ерларнинг умумий майдони 1,5 х 10 га, ўрмонлар 4,06 х 10 га, ўтли кўкатлар билан қопланган ўтлоқларнинг майдони 2,6 х 10 га. ни ташкил қилади. Қурукдикнинг30% қишлоқ хўжалиги томонидан ўзлаштиридди. Ернинг асосий хусусиятларидан бири унинг ҳосилдорлигидйр. Инсоният ернинг бу хусусиятини жуда юқори баҳолаб, она замин деб атайди. Хўш, илмий техника даврида инсоннинг ерга, тупрокда бўлган муносабати қандай? Илмий адабиётларда инсон ва тупроқ ёки тупроқнинг инсоннинг соғлигидаги ёки касаллигидаги аҳамияти тўғрисида кўп далиллар келтирилади. Агар, назар ташласак ёки юқорида зикр қилинганларга аҳамият берсак, тупроқнинг таркибида инсон учун, унинг соғлиги учун зарур бўлган моддалар жуда кўп. Шу билан бирга инсоннинг антропоген фаолияти оқибатида у ифлосланиши ва юқумли касалликларни тарқатувчи омилга айланиши тўғрисида биз юқорида қисқа ёзиб ўтган эдик. Тупроқ жуда кўп касалликларни тарқатувчи микроблар учун макон бўлганлиги сабабли, баъзи бир инфекциялар тўғрисида гапириб ўтишга, бу соҳадаги билимни оз бўлсада оширишга ва тупроқни муҳофазасига эътиборни жалб этишга қаратмоқчимиз. Гап шундаки, тупрокда яшовчи баъзи бир патоген микроблар яхши шароит бўлгани учун ўзларининг устларига қалин, қаттиқ пўстлоқ билан ўралиб оладилар. Бу ҳолат, уларни тупрокда узоқ вақт қолиб кетишларига, касал чақирувчи хусусиятларини йўқотмаганлигидан дарак беради. Пўстлоқ (спора) ҳосил қилувчи микробларни клостридийлар гуруҳи ташкил қилади, улар тупрокда кўпайишлари ҳам мумкин. Куйдирги касалини чақирувчи микроб ўта патоген, инсоннинг у билан зарарланиши ифлосланган тупроқ орқали турли ҳолатларда кечиши мумкин. Жумладан, микроб тупроққа ишлов берилаётганда, донларни йиғиш даврида, қурилиш ишларини бажариш вақтида куйдирги ярасини қўзғатувчи микроб (сибир ярасини) касалланган ҳайвонларнинг сийдиги, ахлати билан тупроққа тушади, тупрокда пўстлоқ орасига киради (спора), шу ҳолатда бир неча йил тупрокда яшаши мумкин. Ҳайвонлар ердан чиққан ўт-хашакларни еб ўзига юқтириши мумкин, сибир яраси ривож топиб, қон билан касалланган организмга тарқалади, уларнинг мускулларини зарарлайди. Инсонга бу микроб касалланган ҳайвонлардан, уларнинг маҳсулоти орқали ўтиши мумкин. Жумладан, уларни сўйишда, терини ишлашда ёки шилиб олиш вақтида юқиши мумкин ёки касал ҳайвонларни гўшти, териси, жуни орқали ёки тўғридан- тўғри микроб билан ифлосланган тупроқ билан бевосита контакт бўлганда ўтади. (Қоқшол) Столбняк касалини тарқатувчи микроб ҳам тупрокда учрайди, у билан одам зарарланиши терининг жароҳатли жойи орқали ўтиши мумкин, шиллиқ қаватлар орқали ҳам ўтади. Ботулизм касалини чақирувчи микроб спорали, тупрокда узоқ яшайди (10—14 йил), бу микроб билан оғриш озиқ-овқатга тушганда, уни одам томонидан истеъмол қилинганда пайдо бўлади, жуда оғир кечади. Олди олинмаса, касаллик ўлим билан тугайди. Бу микроб жаҳон мамлакатларининг ҳамма ерида учрайди. Микроб чиқарадиган заҳар ҳамма заҳарлардан заҳарлироқ. Айниқса, сабзавот маҳсулотларини, меваларини консервация килиш даврида тасодифан тупроқ заррачалари билан тушиб, банкалар ичида ривожланади, оддий стерилизация унинг спораларини ўлдиролмайди. Тупроқдаги яна бир гуруҳ микроблар газли гангрена касалини чақирадиган ўта хавфли микроблардир. Улар жароҳатланган, кесилган жойга тупроқ орқали тушиб, касаллик чақиради. Касалликнинг олди олинмаса, у ўта хавфли, касаллик ўлим билан тугаши мумкин. Турли хил гельминтозлар тупроқ орқали одам организмига тушади. Тупрокда уларнинг тухумлари етилади ва личинка давригача ривожланади. Гельминтозлар уч турда бўлади, геогельминт, биогельминтлар ва контакт йўли билан ўтадиган гельминтлар. Улар чақирадиган касалликларнинг номи ҳам шундай аталади, аммо ҳар сўз охирида «оза» «оз» қўшимча қўшиб айтилади. Масалан: геогельминтлар, касални номи геогельминтозалар, биогельминтозалар ва ҳоказолар. 1 гуруҳга аскарида, власоглав киради, буларни тухумларини инвазион босқичи тупроқца ўтади. Масалан, думалоқ чувалчанглар узунлиги 15—20 см. одам организмининг ингичка ичагида яшайди, уларни сони 10 ва ундан кўпроқ бўлади. Она паразит пешоқтешикчасида 2500 гача гельминт тухумлари қўяди, улар нажас билан ташқарига ташланади. Уларни инсон учун личинкага айланган вақги зарарли бўлади, личинкагача тухумни ўсищ даври тупроқца ўтади. Инсон организмига уларни (ўсиб унган тухум) личинкаси ифлосланган қўлдан, мева ва сабзавот маҳсулотларидан ўтади. II гуруҳ гельминтлари — Бу чўчқа ва қора моллардан ўтадиган гельминтлар. Буларни ўсиш даври узоқ ва мураккабдир. Инсоннинг ичагидан бу гельминтларни тухуми ташқарига нажас билан чиқади, ҳайвонлар эса ифлосланган тупроқца ва ўт- ўланларни истеъмол қилиш даврида уларнинг организмига тушади, уларни ичагига тушган тухум личинкагача усади, личинкалар қонга ўгиб организмга тарқалади, мускуллардатўхтайди. Инсон, зарарланган ҳайвонларни чала пиширилган гўштидан истеъмол қилиб, ўзига гельминтни юқгиради. Тупроқнинг юқумли касалликларни тарқатищцага роли 19-жадвалда келтирилади. Тупроқ фақатгина инфекция ёки гельминтларнинг яшаши учун макон бўлибгина қолмай, у инсон, ҳайвонот олами, ўсимликлар дунёсини керакли озуқа, минерал тузлар, микро ва макро элементлар, органик модцалар билан озиқлантирувчи манба ролини ҳам ўйнайди. Ҳозирда олиб борилган жуда кўп илмий ишлар шуни кўрсатдикк, тупроқнинг микро, макроэлементлар таркиби ўсимликларнинг ўсишига, ривожига, ҳайвонот дунёсини ўсишига, ривожига, модца алмашиниш жараёнларига ижобий таъсир этиб ҳаётни таъминлайди. Ҳозирда тирик организмларда 47 дан кўпроқ доимо мавжуд бўлган кимёвий элементлар бор. Улар, организм ва ташқи муҳит ўртасидаги модца алмашиниш жараёнларида актив қатнашадиган элементлар бўлиб, гармонлар, ферментлар, қон, оқсил модцалари, ҳужайралар билан чамбарчас боғланган элементлардир. Етарли ўрганилган элементларга мис, темир, рух, қўрғошин, марганец, селен, фтор, стронций, бор, молибден, ванадий, кадмий, йод ва бошқалар киради. Микроэлементлар биоген кимёвий модцалари бўлиб, катализатор ролини ўйнайди, азот модцасини ўзлаштиршцца фотосинтез жараёнларида қатнашади. 19-жадвал Тупроқнинг кўйдаги юқумли касалликларни тарқатишдаги роли (Гончарук Е. И.) Ичак инфе к цияс и Зоо - ноз - лар Кеми- рувчи - лар тарқа Гель - мин- тоз- лар Пашш а канал ар тарқат Чанг орқал и тарқал а- Спора ли инфек - цияла Виру с- лар Қори н Куй - Чума Влас о - Энц е - Сил касали Бот у - Поли - Вабо Бр у - це Тул я ре - мия Аск а - рида Куй - дирг Ботк ин касал Бот у - лизм Са п Юқу м ли ка- Анк и - лос - Баъзи бир микроэлементлар ҳайвонларнинг озуқасига қўшиб берилса , уларнинг ривожи яхшиланиши аниқланди . Ёки , микроэлементларнинг ташқи муҳитдаги миқцори кам бўлса , улар озиқ - овқатларда камайиб кетса , ҳайвонларнинг организмида , одамларда касаллик аломатларини бошланишини аллақачонлар билишган . Қизиғи шундаки, улар организмда махсус специфик ўзига хос касалликларни чақиради. Масалан, озуқада мисни етишмаслиги ва молибден билан сульфатларни кўпроқ бўлиши хайвонларда эндемикатаксия касаллигани пайдо қилиш аникданган. Инсон қонида 24 микроэлемент, хотинларнинг кўкрак бези сутида 30 элемент борлиги аниқланган. Микроэлементлар инсон ва ҳайвон организми ички безларининг секрети (суюқлиги) таркибида бўлибгина қолмай, ўша безларнинг функцияларини нормал боришини таъминлайди. Жумладан, бўқоқ, ошқозон ости, жинсий орган безларини физиологию функцияларида қатнашади. Микроэлементларнинг табиатдаги ўрни, уларнинг тирик модца учун аҳамияти тўғрисида В.И.Вернадский, А.П.Виноградов, В.Войнар, Я.Х.Тўрақулов, С.Масумов, Р.Исломбеков, Ш.Отабоевлар шуғулланиб, микроэлементларни инсон организмининг, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг ажралмас қисми эканлигини, уларнинг организмни физиологик функцияларини нормал ушлцб турищца аҳамиятли эканини исботлаб бердилар. Ернинг танасқца, қобиғида кечаётган биохимик жараёнлар, тирик жонлар билан биосферанинг танаси ер, тупроқ билан бўлаётган модда алмашиниш жараёнлари, тирик организмларнинг ўзаро боғланганлиги, табиатда модда алмашиниш жараенининг айрим босқичларини ва уларнинг бир-бирига боғланиб кетиши ҳаётни таъминлайди. Ҳаёт жараёнида шу занжирларнинг бирортаси узилса, бирор керак бўлган элемент етишмай қолса, организмларда ўзига хос ўзгаришлар пайдо бўлади. Табиатда бундай етишмовчиликлар кўпинча минтақавий бўлиб, бундай ҳудудларни эндемик ҳудудлар ёки биогеохимик ҳудудлар деб номланади. Бу номни А.П.Виноградов берган. Масалан, Фарғона водийсида йоднинг етишмаслиги оқибатида бўқоқ касали пайдо бўлишини бундан 50 йил илгари профессор САМасумов исботлаб берган, Ё.Х.Тўрақулов ва Р.К.Исломбеков биргаликда ош тузига йод элементини қўшишни тавсия қилиб, одамларда пайдо бўладиган бўқоқ касалининг олди олинди. Биогеохимик ҳудудларга Украинанинг ғарбий ҳудудлари, Россиянинг Олтай водийси, Болтиқбўйи республикалари ва бошқа бир қанча ҳудудларни мисол қилиб келтириш мумкин. Йод элементи тупроқца кам бўлиши, уни сувда, ўсимлик маҳсулотларида камроқ учрашига олиб келади, бундай ҳолат, ўз навбатида, инсон организми учун зарур бўлган йодни организмга кам кириб, бўқоқ касалини келиб чикишига сабаб бўлади. Ёки табиий муҳитларда фтор элементининг етишмаслиги унинг инсон организмига кам киришига сабаб бўлиб, кариес тишларни қорайиб доғ тупшшига, кейин емирилиш касалллигига олиб келади, Сувда кальцийнинг камайиши, стронцийни кўпайиши Кашен- Бек (Уров) касалини чақиради. Бунда суяк мўртлашади, айниқса, кальций фосфор алмашиниш жараёни бузилади. Бунга ўхшаш мисоллар жуда кўп. Ҳозирда инсоннинг антропоген фаолияти оқибатида сунъий равищца турли элементлар қўп микдорда табиатга бошқача микдорда қайта бўлинмоқца. Оқибатда, бу моддалар ҳам баъзи бир ҳудудларда, айниқса, шаҳар шароитида табиий муҳитни бойитиб, ифлосликларни сунъий равишда кўпайтирмоқца. Бундай ҳолат ҳам касаллик чакиришга сабаб бўлмоқда. Масалан, фтор, қўрғошин, селен, хром ва бошқаларнинг кўпайиши ўзига хос касалликларни келтириб чиқармоқца (анемия, флюороз, полиартрит ва бошқалар) бунга мисол. Саноат корхоналарининг баланд дудбуронларида ҳавога гашланаётган заҳарли моддалари, қишлоқхўжалигида ишлатилаётган заҳарли химикатлар, минерал ўғитлар тупроқни ифлослантиришга олиб бормоқца. Тупроқнинг хусусиятларидан яна бири унга тушган моддаларнинг йиғилиб бориши, айниқса, радиоактив моддалар Sr , С, Се ва бошқалар. Бу моддалар чиқиндилар таркибида, радиоактив изотоплар, илмий текшириш институтларидан, энергетик объектлардан, атмосферадан тушадиган радиоактив моддалардир. Радиоактив моддалар организмда йиғилиб турли касалликларни чақиради, шулар қаторида ўсимта ва генетик касалликларни чақириши мумкин. Юқорида зикр қилинганлардан келиб чиқадиган хулоса шуки, агар тупроқ ҳамда ер экологиясига эътибор берилмас экан, тупроқ орқали атроф-муҳитнинг бошқа объектлари ифлосланиб одамлар ўртасида турли касалликларни, ҳатто кейинчалик ўлимни келтириб чиқарадиган ҳолатни вужудга келтиради. Демак, тупроқни муҳофаза қилиш мақсадида давлат тарафидан қаттиқ қонуний норматив ҳужжатлар, қоидалар, кўрсатмалар ва бошқаларни амалга ошириш зарур бўлади. Узбекистан Республикасининг конституциясидаги XI бобнинг 50-моддасида шундай дейилган: «Фуқаролар атроф табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишга мажбурдирлар». Яъни, табиатни, она заминни экологик ноқулайликлардан сақлаш, уни муҳофаза қилиш инсоннинг ўзини бу муаммога онгли, ахлоқий ёндошишга, одамларни ёшлиқцан бошлаб экологик таълимотни эгаллашга, инсон психологиясини бу борада ижобий томонга ўзгаришини таъминлаш ва маъсулиятини ҳис этадиган қилиб тарбиялаш зарурати туғилганлигини кўрсатиб турибди. Экологик ноқулайликларнинг олдини олиш, табиатни муҳофаза қилиш, аҳоли сиҳат- саломатлигининг олдини олиш мақсадида давлатимизнинг ҳуқуқшунос олимлари, юристлари, табиатшунос олимлар, гигиенистлар ва бошқа шу соҳанинг вакиллари томонидан янги қонунлар ва жиноий жавобгарлик кодексларига қўшимча бўлимлар ишлаб чиқилдики, уларнинг сўзсиз бажарилиши экологик ҳолатни яхшилашга имкон беради. Узбекистан Республикасининг жиноят кодекси (1994 йил) тўртинчи бўлим —«Экология соҳасидаги жиноятлар». 196-моддада шундай дейилади: «Ерларни ифлослантириш ёки бузиш, сув ёки атмосфера ҳавосини ифлослантириш одамларнинг оммавий равищца касалланиши, ҳайвонлар, паррандалар ёки балиқларнинг қирилиб кетиши ёки бошқача оғир оқибатларга сабаб бўлса, энг кам ойлик иш ҳақининг 50 баробаридан 100 баробаригача миқцорда жарима, 5 йилгача муайян ҳуқуқцан маҳрум қилиш ёхуд уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёхуд 3 йилгача озодлиқцан маҳрум қилиш билан жазоланади. Ўша қилмишлари одамлар ўлишига сабаб бўлса... 3 йиддан 5 йилгача озодлиқцан маҳрум қилиш билан жазоланади». Кўриб турибсизки, қабул қилинган қарор жуда адолатли ва замонавий. Бундай қонуний ва норматив ҳужжатлар аҳолини бир томондан тарбиялайди, иккинчи томондан табиатни асрашга даъват этувчи ҳужжатлардир. Шунга қарамасдан, «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги (1992 й.) қонуннинг «Экологик назорат вазифалари» моддасида (29-модда) атроф-муҳитни муҳофаза қилишда нималарга аҳамият бериш керак, қандай вазифаларни бажариш кераклиги аниқ қўрсатилган. «Табиатни муҳофаза қилиш соҳасидаги давлат назорати»ни қайси идоралар олиб боришлари кераклиги тўғрисида аниқ кўрсатмалар берилган (Зг-модда). Табиатни муҳофаза қилиш соҳасидаги давлат назорати давлат ҳокимияти ва бошқарув идоралари, махсус ваколатли давлат табиатни муҳофаза қилиш идоралари томонидан амалга оширилади, улар қуйидагилар: 1. Узбекистан Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси; 2. Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги; 3. Ўзбекистон Республикаси Саноатда ишларнинг бехатар олиб борилишини назорат қилиш ва кончилик давлат қўмитаси; 4. Ўзбекистон Республикаси ички ишлар вазирлиги махсус ваколатли давлат ва табиатни муҳофаза қилиш идоралари ҳисобланади. 1. Шундан кўриниб турибдики, табиатни, она заминки муҳофаза қилиш жуда кўп нуфузли идораларга, вазирликларга топширилган. Республика Президенти ўзининг жуда кўп маърузаларида «Қонун олдида ҳамма бир, қонун ҳаммага баб- баробар» деган сўзларини республика халқи мамнуният билан эшитган. Демак, шундай экан, республикамиздаги экологик ҳолат аллақачонлар тартиб интизомга солиниб, одамларнинг соғлиғини сақлаш тўғрисидаги муаммолар ечими ҳал бўлган, деб тушунамиз. Аммо муаммолар ҳали бор. Тупроқ она замин ҳам сувдан баттар ифлосланмоқца. Чунки ксенобиотикларни ёки экзоген кимёвий омилларни тупроқда силжиши ўта секин кечади, шунинг учун ҳам тупроқ кўпроқ зарарланади. Шундай ифлосланишларнинг олдини олиш мақсадида, яъни тупроқни асраш мақсадида: 1. Экзоген кимёвий моддалар меъёрини аниқлаш учун уларни назарий ва амалий томонлари ишлаб чиқидди. Кимёвий экзоген модцаларни меъёри бўлса, тупроқни назорат қилиш ўнғайлашади ва унинг олдини олиш тадбирлари ишлаб чиқилади. 2. Тупроқни асраш учун, уни асосан энг ифлослантирувчи манбаъларини аниқлаш, қанча миқцор қайси зарарли омиллар билан ифлосланаётганининг диагнозини қўйиш, сўнгра аниқ чора- тадбирлар ишлаб чиқиш зарурияти туғилади. Бос - қич Зарарли омиллар (ингридиентлар) Келиб чйқиши техноген Кишлоқ хўжалигида қўлланилади Автотрансп орт орқали тарқаладига I бос - қич Бенз(а)пирен, қўрғошин элементи, симоб, кадмий, никель, кобальт, Хлороорганик заҳарли моддалари, ДЦТ, ГХЦГ, гексахлорон бензол,II бос - қич Олтингугурт бирикмаси, тупроқни кислотаси, металлар бирикмалари, Фослар: фазолон, метафос, хлоровос, қрабофос, фосфамид, қўрғошин ва бензпирен, автомагист рал-лар четида III бос - қич Қатгиқ чиқиндилар билан зарарланган ахлатларни элементар таркиби, Тупроққа минерал ўғитлар билан тушадиган заҳарли модцаларни кузатиш 3. Ифлослантирувчи манбалар бўлиб коммунал объектлари, хўжалик чиқинди ахлатлар, чорвачилик фермаларининг чиқинди ахлатлари, тозалаш иншоотларини чиқиндилари, чўкма лойқалар ва бошқалар бўлиши мумкин. 4. Тупроқни ифлослантирувчи чиқинди ахлат сувлари, канализация, ҳожатхоналарнинг чиқиндилари ва бошқалар. 5. Кислотали ёғингарчилик ва коллектор-дренаж сувлари ва бошқалар. 6. Саноат корхона чиқинди сувлари. 7. Хўжалик ахлатлари. Хуллас тупроқни ифлослантирувчи манбаъларнинг ҳар бирига қараб алоҳида алохдца чора-тадбирлар СЭС, табиатни муҳофаза қилиш ташкилотлари томонидан ишлаб чиқилади ва амалга оширилади. Хўжалик чиқинди ахлатларини йўқотиш бутун жаҳонда муаммо бўлаётганини эътиборга олиб қуйидагилар таклиф қилинади. 1. Хўжалик чиқинди қаттиқ ахлатларини утилизация қилиш мақсадида энг қулай технология ишлатиб, уларни қайта ишлашни ташкил қилиш, бунда табиий иқлим шароитни назарда тутиб, экологик ҳолатга эътибор бериб, қайта ишлаш оқибатида пайдо бўлган маҳсулотни бошқа мақсадлар учун фойдаланишни ташкил қилиш; 2. Хўжалик чиқинди ахлатларини қайта ишлашни мукаммал- лаштириш, ҳосил бўладиган маҳсулотларнинг сифатини яхшилаш ва уларни кўпроқ утилизация қилиш, корхонани рентабеллигини ошириш; 3. Ҳосил бўлган маҳсулотларни ишлатиш соҳаларини кенгайтириш, унинг иқтисодий рентабеллигини ошириш, шу йўллар билан атроф-мухитни, она заминни ифлос ахлатлардан қутилтириш ва аҳоли ўртасида тарқаладиган касалликларнинг олдини олиш; 4. Саноат корхоналарининг фаолиятини тез утилизация қилиш мумкин бўлган упаковка маҳсулотлари ишлаб чиқишга қаратилишини таъминлаш; 5. Ахлатларни рационал йиғиш, уларни транспортировка қилиш ва ўз вақтида қайта ишлашни, уларни зарарсиз ҳолатга келтириб, она заминни асраш, бунда аҳолининг активлигини, маънавий баркамоллигини, ёш авлодни тозалик қоидаларини сақлашга ўргатиш, покизаликнинг инсоннинг соғлиғини сақлашдаги аҳамиятини узлуксиз тарғибот қилиш, бунда газета, журналлар, радио, телевидение, турли минбарлардан фойдаланиш зарур, иложи борича ўқитиш соҳасида олий ўқув юрти бўладими, мактабми, коллежми, лицейми ҳамманинг ўқув дастурига тозалик, поклик, экология, гигиена сабокдари киргизилиши керак. Бундай хатти- ҳаракат она ерни асрайди, инсон соғлигини сақлашга имкон туғдиради. 11. Саноат корхоналари чиқиндилари ва тупроқнинг муҳофазаси Кейинги 15—20 йиллар ичида чиқитсиз ёки кам чиқитли саноат корхоналарини қуриш ёки эскисини бошқатдан янги технологиялар асосида қуроллантиришга катга аҳамият берилмоқца. Асосий масала технология жараёнларини такомиллаштириш, хомашёларни тежаш, исрофгарчиликка йўл қўймаслик тадбир ва чоралари ишлаб чиқилмоқда. Аммо, шунга қарамасдан, ҳамон катта корхоналар металлургия, рангли металлар ишлаб чиқариш корхоналари, кимё саноати, нефтехимия ва бошқалар жуда кўп миқдорда заҳарли омилларни чиқармоқдаким, улар табиатга ҳам, унинг объектларига ҳам ўз таъсирини кўрсатмокда. Мисол учун бутун дунё мамлакатлари гувохлигида Камчатка ярим ороли ҳудудида уч контейнер заҳарли кимёвий моддаларни денгизга чўктирилгани ва улардан бири сув юзасига қалқиб чиқиб, атроф-муҳитни, балиқ ва қушларни заҳарланаётгани Россия телевидениеси орқали кўрсатилиб ҳаммани ҳайратда қолдирди. Корхоналарнинг заҳарли чиқиндиларини токсикологик томондан тўғри баҳо бериш, уларни синфларга бўлиш ва шуларга қараб чора- тадбир ишлаб чиқиш зарурияти туғилади. Кейинги вақтларда далиллар шуни кўрсатмоқцаким, инсоннинг антропоген фаолияти оқибатида турли-туман чиқиндилар билан атроф- муҳит ниҳоятда ифлосланмоқда. Евроиттифоқига қарашли мамлакатларнинг ўзларидан чиқаётган ахлатларнинг ўзи 1 млрд. 300 млн. тоннадан ортиб кетди. Айниқса, тупроқнинг кимёвий элементлар, полимер пластик моддалар ва органик, ноорганик бирикмалар билан ифлосланиши аҳолини, жамоатчиликни ташвишга солмоқца. Олимларнинг далилларига қараганда, ҳозир тупроққа тушаётган кимёвий модцаларнинг тури 200000 дан ортиб кетди. Улар ўга хавфли бўлиб наслга, ҳомиладорликнинг нормал жараёнларига, уругларга ўз таъсирини кўрсатмокда. Индустриализация давридан илгари болаларни турли наел касалликларига дучор бўлиб туғилаётгани ҳозирдагига қараганда жуда кам эди. Ҳозирда генафонд ўзгариб бормоқда. Айниқса, кимё саноати тараққий этган, унинг маҳсулотларини кўп миқцорда ишлатаётган мамлакатларда аллергия, иммунитетнинг пасайиши, наел касалликлари ўсимта ва бошқа химия билан боғланган касалликлар, тобора ортиб бормоқца. Ўлим кўпаймоқца. Ишлаб чиқилаётган кимёвий моддаларнинг жуда кўп қисми ташқи муҳит омиллари таъсирига анча чидамлидир. Улар тупроқца узоқ вақт қолиб кетиб, бир муҳитдан иккинчи муҳитга ўтиб кетишини кўп олимлар исботлаганлар. (Л.И.Медвед, Е.И.Спьшу, Ш.Т. Отабоев, Е.И.Гончарук. Г.Светлый ва бошқалар). Кимёвий моддалар дунёвий модда алмашиниши жараёнларида актив қатнашадилар. Саноат корхоналари ўта ривожланаётган катга шаҳарларнинг ташқи атроф-мухитга таъсири жуда сезиларлидир. Саноат корхоналари комплекси, қурилиш майдонлари, автомобил транспортининг ривожи ва бошқалар биосферани, она заминни табиийлигини бузиб ташламоқда, адабиётларда деградация, денатурация ва бошқа сўзлар пайдо бўлмоқца. Тупроқ, тоғларнинг эрозияга учраши, минг йиллик дарахтларни кесиб ўтинга ишлатиш, тоғ ёнбағриларидаги ўсимликларнинг тобора йўқ бўлиб бориши, тупроқдан озуқали моддаларнинг тез йўқолаётгани, ҳосилдорликнинг камая бориши жамоатчиликни ташвишга солмоқда, одамларни соғлигини асраш муаммолари туғилмоқца. Шундай салбий ҳолатларнинг олдини олиш мақсадида атроф- муҳитни экологик, токсикологик нуқтаи назардан баҳо бериш муаммоси ишланиб чиқилмоқда. Булар нималарни ҳисобга олади? 1. Уларни кўп қиррали таъсирини ва ўзаро реакцияга кириб бир-бирларига таъсирини ҳисобга олади; 2. Айрим элементларни, звеноларни, кичик ва юқори молекулали бирикмаларни ўзаро таъсирини хисобга олади; 3. Динамикада кимёвий моддалар атроф-муҳит ва инсон системасида уларни асосий баҳосини беришга қаратилади; Бунинг учун қуйидагилар аниқланилади ва уларга аҳамият берилади. 1. атроф-муҳитта тушадиган моддаларнинг миқдори, шу қаторда қанчаси тупроққа ташланиши; 2. Биосфера объекти бўлмиш сувда, тупроқца, озиқ-овқатда, ҳавода ва бошқаларда кимёвий моддаларнинг чидамлилиги бардошлиги; 3. Кимёвий моддаларни табиий муҳитда ҳаракатланиши; 4. Биологик объектларда уларнинг йиғилиб қолиш, тўпланиб қолиш хусусиятлари; 5. Атроф-муҳитда яшаётган турли жонивор, тирик ҳайвонларга кимёвий моддаларнинг заҳарлилик таъсири ўрганилади. Атроф-муҳитни ифлослантирувчи хавфли кимёвий моддаларнинг ўсимлилик танасига, сабзавотлар ва уларнинг маҳсулотларига ўтиши хавфини кўрсатувчи коэффициенти ҳисобга олинади. а) тупроқда кимёвий моддаларнинг деградация бўлишини ҳисобга олиб уларни ўсимлик танасига ўтиши (миграцияси), йиғилиши коэффициенти; б) ўсимлик организми кимёвий моддаларга нисбатан жавоб реакцияси, яъни ҳосилдорликнинг камайиши ёки кўпайиши, ҳосилнинг озуқавий баҳосига таъсири, мева ва бошқа ҳосилларда йиғилиб қолиши; РЭМ ошиб кетиши; в) кимёвий моддаларнинг таъсирига тупроқнинг жавоб реакцияси, яъни фитотоксичностлиги, санитария ҳолатини ёмонлашуви, микроорганизмларни қирилиши, тупроқ ҳосилдорлигининг ёмонлашуви ва бошқалар. Юқорида зиқр қилинган ҳолатлар, кимёвий моддалар тушган тупроқ турига, унинг таркибидаги гумусга, ўсимликларни турларига таъсири, заҳарли моддаларнинг физик кимёвий хусусиятларига боғлиқ ҳамда кимёвий моддалар билан тупроқ таркибидаги моддаларнинг ўзаро таъсирига, биотик ва абиотик омилларни ўзаро таъсирига боғлиқ. Собиқ Иттифоқ даврида қабул қилинган Давлат стандарти бўйича саноат корхоналарининг чиқиндиларини заҳарлиги ва атроф- муҳитга хавфлилиги бўйича 4 гуруҳга бўлинади: 1. Фавқулодда ўта хавфли; 2. Ўта хавфли; 3. Ўртача хавфли; 4. Кам хавфли. Масалан, чиқиндилар таркибида симоб, маргимуш, хром, қўрғошинли азот ва бошқалар бўлса, улар 1 гуруҳ элементларига киради. Одатда, камроқ заҳарли хусусиятига эга бўлган моддалар, чидамлиги пастроқ ёки чидамли моддалар турли классларга бўлинади. Сабаби, тупроқни асраш ва муҳофаза қилиш мақсадида олиб бориладиган чора-тадбирлари асқотади. Бундай ҳолат бошқа давлатларда ҳам қабул қилинган. Масалан, Канада давлатида саноат корхоналари чиқиндилари 10 туркумга бўлинади: органик химикатлар, эритмали зарарли омиллар, ёғлар, мойлар, бўёқлар, кислоталар, ишқорлар, металли чиқиндилар, полимерпластмасса, тўқимачилик корхона чиқиндилари, тери ва резинкалар, ёғоч, қоғоз, шиша ва бошқалар. Германияда чиқиндилар рўйхати ишлаб чиқилган, мабодо янги чиқиндилар пайдо бўлса, рўйхатга қўшилиб борилаверади. Саноат корхона чиқиндиларини зарарсизлантиришнинг ўзига хос томонлари бор. Асосий мақсад, саноат чиқиндиларини турли услублар билан зарарсизлантирилганда на атроф-муҳитга, на тупроққа ва улар орқали одамга таъсир кўрсатмаслига керак. Кейинги йилларда гигиеник талабларга бўйсунган ҳолатда корхона чиқиндиларидан фойдаланишга оз бўлсада йўл очилмоқца. Масалан, 1 млн.тонна нефтни қайта ишлаш корхоналаридан чиқадиган шлак қолдиқ қатламларининг қайта ишлаш оқибатида 4300 тонна кобальт ва бошқа моддалар олиниши мумкин экан. Металлургия саноати корхоналарининг шлакларидан ва иссиқлик энергияси ишлаб чиқарадиган объектларнинг чиқинди кулидан цемент, ўғит, минерал толалар олиш мумкин экан. Саноат корхоналарининг фойдаланиб бўлмайдиган чиқиндиларини зарарсиз ҳолатга келтиришни ўзига хос томонлари бор. Уларни маълум ҳажмдаги контейнерларда, ҳокимият томонидан ажратилган ер майдонларига махсус полигонларда асралади. Улар тўғрисида алоҳида изоҳ берилади. Саноат корхона чиқиндиларини термик, яъни иссиқлик ишлатиш усуллари билан зарарсизлантириши мумкин, улар махсус ўчоқдарда 1000—1200°С куйдирилади. Куйдирилиш жараёнларида пайдо бўладиган зарарли газлар, тутунлар, чанглар махсус фильтрларда; ушлагичларда ушланади, керак бўлса нейтралланиб зарарсиз ҳолатга келтирилади. Гоҳо, саноат корхоналари чиқйндиларини, хўжалик ахлатларига қўшиб ёқиш амалиётда қўлланилади. Бордию кўпроқ ажратиладиган, аммо зарарсиз ҳолатга келтириб бўлмайдиган чиқиндилар корхонага яқин жойда тўпланади, кейинчалик қайта ишланиб, ундаги фойдали моддалар ажратиб олинади. Жумладан, ҳозирда Олмалиқ кон металлургия комбината яқинида тахминан 40 млн. тоннадан ортиқ чиқинди тўпланган. Бу, асосан қумли тоғ жинслари, улар келажакда қайта ишлатилади ва улар таркибидаги керакли элементлар янги технологиялар ёрдамида ажратиб олинади. Экологогигиеник нуқгаи назардан кимёвий заҳарли моддалар билан ифлосланган тупроқнинг атроф-муҳитга ва инсонларга хавфлилигини баҳолашда қуйидагилар аниқланилади: 1. Ифлосланган тупроқни эпидемиологик аҳамияти; 2. Ифлосланган тупроқни, атмосфера ҳавосини, озиқ-овқат, сув ҳавзаларини, ер ости сувларини, ўсимлик дунёсини иккиламчи ифлослантирувчи манбаи сифатидага аҳамияти. Санитария-токсикологик Радиометрик Илова: Тупроқнинг ифлосланганлигини ва ундаги зарарли омиллари таҳлил қилиш учун қўйидагилар бажарилади: 1. Майдонни санитария топографик нуқгаи назардан текшириш; 2. Физик ва механик таҳлил; 3. Санитария ва кимёвий томондан текшириш; 4. Санитария ва бактериологик текшириш; 5. Вирусологик текшириш; 6. Гельминтологик, энтомологик, радиометрик ва санитария токсикологик текшириш олиб борилади. Буларнинг аҳамияти шундаки, тупроққа кимёвий юкни ортиб бориши тупрокда микробиоценоз жараенини йўққа чиқариши ва патоген микробларнинг кўпайиб кетиши мумкин, чунки улар кимёвий моддалар таъсирига чидамли бўлиши мумкин. Ёки, қўрғошинни миқдори тупроқда 500 мг/кгетса, у атмосфера ҳавосини ифлослантириб, болаларда психоневрологик ҳолатни чақиради. Агар, тупроқда миснинг миқдори 1500 мг/кг, қўрғошин миқдори 250 мг/кг етганда, уларнинг атмосфера ҳавосидаги миқцори рухсат этилган миқдордан 56 марта кўпроқ аниқланилади. Шунинг учун ҳам, собиқ Иттифоқ даврида 25 май 1984 йилда 591-рақамли қарор чиқци. Шу қарор асосида Соғлиқни сақлаш вазирлиги 1985 йили ишлаб чиқилган санитария қоидасини ва нормасини тасдиқланди. Услубий қўлланманинг номи «Саноат корхоналарининг заҳарли чиқинди ахлатларини йиғиш, транспортировка қилиш, зарарсизлантириш ва кўмиш (йўқотиш)» бўлиб, бу қўлланмани амалиётда тадбиқ этишни тавсия этди. Шунга ўхшаш қоидани Ўзбекистон республикаси соғлиқни сақлаш вазирлига 2002 йил 0128-02-сон билан ишлаб чиқди. Бу санитария қоидаси саноат корхоналаридан чиқадиган заҳарли пастага ўхшаш, қатгақ, унга ўхшаш, суюқ ҳолатдаги моддаларни зарарсизлантиришни, сўнгра кўмиб йўқотишни кўзда тутади. Саноат корхоналаридан чиқадиган чиқинди ахлатларнинг миқдори 1 одамга тўғри келадиган хўжалик ахлатларига қараганда бир йилда 18—20 марта кўпроқ экан. Агар ҳамма саноат корхоналаридан чиқадиган чиқиндиларнинг миқцорини 100% десак, рангли металлургия, кимё саноатидан чиқадиган заҳарли моддалар 10—20% заҳарли хусусиятга эга. Ҳар бир саноат корхонасида технологик жараёнлар оқибатида бир сменали (алмашувдан) иш вақтида ҳар бир цеҳца ҳар хил классга тегишли заҳарли моддалар ҳосил бўлади, бундай моддалар заҳарлик классига қараб ёки қоғоз қопга ёки қалин пўлат тункадан қилинган контейнерга жойлаштирилади. Одатда, ўта хавфли моддалар пўлатдан тайёрланган тараларга, иккинчи класс хавфига эга бўлган моддалар поливинил ёки полиэтилендан тайёрланган қопларга, учинчи, тўртинчи классга тегишли заҳарли моддалар қоғоз қопларга йиғилиб, журналга регистрация қилиниб, бу журнал корхонадан чиққан чиқиндиларни махсус рўйхатга олиш журналидир, кейин тараларга йиғилган чиқиндилар корхона майдончасига йиғилади ва кейинчалик кўмиб ташлаш учун полигонларга жўнатилади. Қишлоқхўжалигида ишлатилиши мумкин бўлмаган, ишлатиш вақти тугаган заҳарли моддалар эса қоғоз тараларида қишлоқ хўжалик химизация ишлари билан шуғулланувчи ташкилотлар кимё саноати корхоналари билан келишиб уларни утилизация ёки зарарсизлантиришга, кўмиб йўқотишга келишиб оладилар. Корхоналардан чиққан заҳарли моддаларни завод лабораторияси ёки табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси лабораториялари анализ қилиб, у моддалар заҳарлилиги билан қайси классга тегишли эканини аниқлаб беради. Масалан, чиқиндида симоб, сурма, хром, цианистий калий, уч хлорли сурма, бенз(а)пирен, маргимуш оксид ва бошқа ўта хавфли моддалар 1классга, агарда чиқиндида мис, никель, уч оксидли сурма, қўрғошиннинг азотли бирикмаси ва бошқалар бўлса, 2 классга ва ҳоказо бўлиниб, махсус тараларда, полигонларга олиб кетилади 3 ва 4 классга тегишли моддалар қоғозли қопларга қопланиб, улар ҳам полигонларга олиб борилади ва кўмилади. 12. Заҳарли моддаларни транспортировка қилиш ва унга санитария талаби Чиқинди заҳарли моддаларни полигонларга жўнатиш корхоналарнинг транспорт воситалари билан амалга оширилади, бунинг учун махсус кўрсатма асосида иш бажарилади. Бу кўрсатма 20 ноябр 1980 йилда 371 рақам билан чоп этилган. Қишлоқ хўжалигидаги чиқинди пестицидлар темир йўл махсус вагонларида транспортировка қилинади. Иложи борича зарарли омилларни зарарсизлантириш, транспортировка қилиш, кўмиш, уларни ортиш, тараларга солиш, транспорт воситаларида полигонларда тушириш механизмлар ёрдамида бажарилиши керак. Акс ҳолда, бу ишлар билан боғланган кишилар заҳарланиб қолиш хавфи туғилади. Улардан ташқари ҳар бир ишга шахсий ҳимоя кийим кечаклари билан таъминланиши керак, ҳам шу ишлар бажарилаётган вақтда атроф-муҳитни ифлосланишининг олдини олиш керак бўлади. — ярим суюқ, суюқ заҳарли моддаларни олиб боришда автотранспорт махсус резина шланкалар билан жиҳозланиши керак, улар моддаларни контейнерларга бўшатиши керак бўлади; — қаттиқ ва чангсимон моддалар автотранспортда ташилганда ўзига хос мослама ёки таралар бўлади, автомобиллар бўшатилаётган даврда махсус тараларни қаттиқ, сиқиб ушлаб қоладиган жиҳозлардан, механизмлардан автокранлардан фойдаланилади; — чангсимон заҳарли моддалар доимо намланган ҳолатда полигонларга олиб келинади, ҳамма босқичларида улар намланган бўлади, транспортировка, ортиш, тушириш, устини беркитиш ва бошқалар. Саноат корхоналари чиқиндиларини зарарсизлантириш ва кўмиш Бу жараёнлар махсус мухандислик иншоотларида, полигонларида амалга оширилади. Полигонлар шароитида заҳарли моддаларни зарарсиз ҳолатга келтириш уч хил услуб билан амалга оширилади. а) ёқиш; б) нейтраллаш; в) кўмиш йўли билан. Бунинг учун махсус полигонлар ҳокимият қарори билан ажратилган ер майдонида қурилади, ер майдонларини ажратиш, полигонлар қуриш, қатор вазирликлар билан келишилган ҳолатда амалга оширилади. Яъни Соғлиқни сақлаш вазирлиги, қўмитаси ва ҳоказо. Полигонлар 20—25 йилга мўлжалланади, кўмилмайдиган ахлат чиқиндиларига қўшимча резерв майдон ҳам ажратилади. Полигонлар махсус режалар асосида, қурилиш ташкилотлари ёрдамида қурилади, полигонлар бир ёки бир неча шаҳарларнинг саноат корхоналарининг ажратадиган заҳарли моддаларига мўлжалланилади. Полигонлар кимё ишлаб чиқариш корхоналари типида қурилиб, улар кимё саноати қўмитаси ёки вазирлиги ҳамда ҳокимиятлар қарамоғида бўлади. Полигонларни қуриш, ташкил қилишдан мақсад, чиқиндиларнинг аҳоли турар жойларидан, нарироқда зарар бермайдиган масофада ва ҳолатда бўлишини таъминлашдир. Полигонлар аҳоли учун уй-жой қурилмайдиган, аҳоли яшамайдиган жойларда қурилади. Қишлоқ хўжалиги майдонларидан 200 метрли, транзит йўллардан 50 метрли масофада жойлашади. Полигон қуриладиган майдон тупроқларининг фильтрлаш коэффициенти бир кунда 106 метрга тенг бўлиши тавсия қилинади, майдоннинг қиялиги 1,5% тенг бўлади. Тураржойлар қурилиши мўлжалланган майдонларда полигонларни жойлаштириш мумкин эмас, айниқса, аҳоли дам олиш жойларида, чўмилиш пляжларига яқин жойларда, дарёлар яқинида, зилзила бўладиган жойларда ва уларга яқин қилиб қуриш таъқиқланади. Полигонларни режалаштириш ва қуриш Полигон майдони айланма зовур ариқ билан ўралган бўлиб, у ёғингарчилиқда пайдо бўладиган сувларни йиғиш ва зарар бермайдиган томонга оқизиш учун мўлжалланади. Ариқнинг чети 1,5—1,7 метрли баландликда, 3—3,5 метр кенгликда фундамент учун ковланганда пайдо бўлган лойли тупроқ билан кўтарилади. Мақсад, зовур ариқдан заҳарли моддаларни атрофга тушмаслиги учун мўлжалланилади. Полигонда 2 минтақа мавжуд, бири ишлаб чиқариш минтақаси, иккинчиси (подсобний) хўжалик ишлари, асбоб-ускуналари, механизмлари, одамларнинг овқатланиши, дам олишига мўлжалланган жой ва бинолар, булар 1 полигон минтақасидан 15 метрли масофада эркин жойлашади. Ишлаб чиқариш зонаси карталарга бўлинади, бу карталарда заҳарли моддаларини классига қараб кўмиш ташкил қилинади. Полигон автомобил халқа йўли билан, заҳарларни ёқиш жиҳози жойлашган майдон билан уланади, моддаларни ёқиш майдони йўддан камида 100—110 метр узоқликда жойлаштирилади. Заҳарли моддалар кўмилган зоналардан ёшнгарчилик суви бошқа зоналарга оқиб ўтмайди, айниқса, хўжалик майдонларига оқиб ўтишига йўл қўйилмайди. Бундай сувлар мабодо пайдо бўлиб қолса махсус сувларни порлатиш майдонларига йиғилади. Полигон остидаги ер ости сувларининг ҳолатини текшириш учун, кимёвий таркиби, қудуқ сувлари қайси даражада баланд туришини, бактериал таркибини билиш учун кузатиш қудуғини режалаштирилади, бундай режа полигонни планлаштирганда амалга оширилади. Полигонга келадиган йўллар электр билан ёритилади. 2,4 метр баландликда симли ўров қилинади, сигнализация жиҳозлари ўрнатилади, телефон ўтказилади, территорияни қоровуллар назорат қилиб туради, бегона кишиларга кириш таъқиқланади. 13. Корхона заҳарли моддаларини зарарсизлантириш ва кўмиш услублари Одатда кимёвий моддаларни агрегат ҳолатига қараб кўмиш услубини танлайдилар. Бунда, моддаларни сувда эрувчанлигига, хавфлилик классига аҳамият берилади. Полигонга олиб келинадиган ҳар қандай моддаларга қўйиладиган талаб: 1. Полигонга олиб келинадиган ҳар қандай модцанинг паспорта, кимёвий характеристикаси, модданинг таркиби тўғрисида хабар ва модца билан контактда бўлинганда хавфсизлик қоидалари амалга оширилади. 2. 4-чи хавфли классга тегишли чиқиндилар махсус картада тўпланади, йиғилади, ҳар бир кавати текисланади ва шиббаланади. 3. II ва III хавфли классга тегишли сувда эримайдиган моддалар котлаванга жойлаштирилади, улар қават-қават қилиб жойлаштирилади ва котлаван грунтини фильтрация коэффициенти суткасига Ю -8 метрга тенг бўлса тўлатилган котлаван кўмиб ташланади. 4. Ўзини таркибида сувда эрийдиган пастага ўхшаш қуюқ чиқиндилар моддаларни II ва III заҳарли класс хавфлилигига эга бўлгани котлаванларга кўмилади, аммо котлаваннинг таги ва ён бағрилари 1 метрли қалинликда лой билан сувалган бўлади. 1 класс хавфликка эга бўлган чиқинди заҳарлар қўмилганда қўшимча чора- тадбирлар кўрилади. Уларнинг сувда оз бўлсада эрувчан бўлгани учун миграцияни олдини олиш мақсадида, котлаванларни деворлари, таги 1 метрли қалинлиқда, фильтрация коэффициенти сугкасига 108 метрга тент бўлган лой билан сувалади, улардан ташқари котлаванни таги, ёни бетонли плиталар билан мустаҳкамланади, бетонларни усти, бир-бирига уланган жойлари бетон билан сувалади, ямалади ёки бошқа сув ўтказмайдиган материаллардан қора сақичдан фойдаланилади. Кичик миқцордаги ўта заҳарли моддалар, айниқса, сувда эрийдиган бўлса, 1 класс хавфликка эга бўлса пўлат туникали контейнерга солиниб ёки пўлат балонларга (қалинлиги 10 мм) солиниб, уларни (герметичлиги) қаттиқ, берк эканлиги текширилгандан сўнг, тўддирилиб сўнгра бетон яшикка солинади, усти бетон билан беркитилади. Заҳарли чиқиндилар билан тўлган котлаван шиббаланган грунт билан (қалинлиги 2,0 метр) беркитилади, унинг усти сув ўтказмайдиган модда гудрон, цементогудрон билан қуйилади, котлаван габаритидан 2—2,5 метр ҳамма томонига чиқарилади ва қўшни котлаван билан бирлаштириб беркитилади. Агар, полигонга олиб бориладиган I , II , III класс хавфлигига эга бўлган заҳарли моддалар суюқ бўлса, уни паста ҳолатига келишигача қуйилтирилади, бу жараён корхонада амалга оширилади. Суюқ ҳолатда зарарли моддаларни кўмиш таъқиқланади. Ёнадиган чиқиндилар 1000—1200°С ҳароратда ёқилади. Юқорида зикр қилинган қоидалар атроф-муҳитни ифлосликлардан асрашга имкон беради. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Роберт Л. Смит. Наш дом планета земля. М.: Мысль, 1982. 2. Ш.Т.Огабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент, 1984. 3. Ш.Т.Отабаев, М.Н.Набиев. Инсон ва биосфера. Тошкент: Ўқитувчи, 1996. 1. Ш.Т.Отабаев, Т.И.Искандаров. Комунал гигиена. Тошкент: Ибн Сино, 1996. ^ 4. Ш.Т.Отабаев, Э.Турсунов. ?ркистонда экологаянинг тарихи, бугуни ва келажаги. Тошкент, 2000. 5. Н. А. Агаджанян. Человек и биосфера. М.: Знание, 1987. 6. Введение в геогигиены. АН СССР. М.: Наука, 1966. 7. В.Василенко. На пути к ноосфере^. Алма-Ата, 1997. 8. К.С.Заиров, Ю.В. Новиков. Вопросы гигиены водоснабжения. Ташкент: Медицина, 1982. Ю.В судьбе природы наша судьба: Писатели об экологических проблемах. КН. М.: Художественная литература, 1990. 11.Г.В.Новиков. Санитарная охрана окружающей среды современного города. М.:Мысль, 1978. 12.Данило Ж Маркович. Социальная экология. М.: Просвещение, 1991.

Похожие

Тупроқ. Тупроқнинг пайдо бўлиши
Тупроқ (эдафик) ва орографик омиллар
Орол денгизи муаммолари
Тупроқ экологияси, уни тозалаш ва тиклаш биотехнологиялари
Атроф-муҳитни канцероген моддалардан муҳофаза қилиш муаммолари