Ўсимликларнинг хашоратларга чидамлилигининг чидамлилигининг иммунитет хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48.5 KB

Скачать

Ўсимликларнинг ҳашоратларга чидамлилигининг иммунитет хусусиятлари Режа: 1. Ўсимликларнинг ҳашоратларга чидамлилигининг иммунитет хусусиятлари. 2. Ўсимликларнинг ҳашоратлар келтириб чиқарадиган зарарланиш турлари. 3. Ҳашорат ва ўсимликларнинг муносабатлари. 4. Ўсимликларнинг ҳашоратларга чидамлилик турлари. 5. Ҳашоратларнинг танловчанлик хусусиятини намоен бўлиши ўсимлик имунитетидаги аҳамияти. 6. Ўсимликларнинг ҳашоратларга нисбатан иммунитетининг ҳозирги замон тасаввурлари.

Ўсимликларнинг ҳашоратлардан шира, чигиртка ва нематодаларга нисбатан чидамлилиги уларнинг замбуруғ, бактерия ва вирусларга нисбатан чидамлилиги каби муҳим аҳамиятга эга. Лекин фанда ўсимликларнинг ҳашоратларга чидамлилик масаласига нисбатан тўлиқ ўрганилмаган. Ҳозирги вақтда 60 дан ортиқ ўсимликларнинг ҳашоратларга чидамлилиги ўрганилган. Натижада Швед пашшасига нисбатан буғдойнинг Ҳарьков 306, Гассен 264 навилари келтириб чиқарилган. Селекция натижасида ҳосил қилинган навларни етиштириш натижасида 1 млн т қўшимча донни ёки ҳар га ердан 5- 8 ц.ҳосилдорликни ошириш имкони вужудга келган. АКШда маккажўхорининг ғўза тунлами ва шоли узун бурунига чидамли навлари ғўза, беда каби ўсимликларнинг ширага чидамли навлари яратилган. Ўсимликнинг ҳашоратларга чидамлилиги Р.Пайнтер фикрича қуйидаги 3 та йуналишни ўз ичига олади. 1. Ўсимликларнинг чидамли навларининг асосий ҳимоя усулидир. 2. Ўсимликларнинг барча ҳимояланиш йўлларига қўшимча. 3. Ўсимликларнинг чидамсиз навларнинг пайдо бўлиши ва тарқалишига йўл қўймайди. Ўсимликларнинг чидамли навларни яратиш ҳашоратларга қарши биологик усул сифатида фойдаланиши мумкин. Ўсимликнинг ҳашорат билан зарарланишида унинг барги, пояси, илдизи, гули, меваси каби вегетатив ва генератив органлари зарар кўради. Ўсимликларнинг ҳашоратлардан зарарланишни қуйидаги турга бўлиш мумкин. 1. Баргнинг мезофил қисмини барг томирига зарар етказмасдан зарарланиши ( ўтлоқ мотилкаси ҳашорати). 2. Баргни фақат асосий паренхимасини барг томирисиз зарарлаш ( карам ва шолғом қурти). 3. Баргни юза томонини зарарлаш. 4. Барг кутикуласини зарарланмасдан барг парехимасини ҳар жойини зарарлаш ( карам қоракуяси). 5. Барг қиррасини ҳар хил шаклда зарарлаш ( Sitona горохда)

6. Баргнинг устки ва остки кутикуласини зарарлайди. Кемирувчи ҳашоратларнинг ўсимликларни зарарлашлари пояни кемириш, ўсимлик поясининг кўтарилиш оқими (флоэма) ни, гулларини қирқиш, куртак, ғунча, чангчи ва уруғчиларни зарарлаш билан ифодаланади. Санчиб сўрувчи ҳашоратларнинг ўсимликка таъсири кемирувчи ҳашоратларникидан кескин фарқ қилади. Цикадо, бурга, ва шира каби ҳашоратлар оғиз аппаратидаги сўрғичлари воситасида ҳужайралараро бўшлиққа кириб келиб ҳужайрага зарар етказмай ундан озиқланади ва кўпаяди. Сурувчи ҳашоратлар озиқланиш жараёнида ўсимликка ўзига хос ферментлар ишлаб чиқаради ва у билан муносабатга киришди. Ҳашорат билан зарарланган ўсимликнинг анатомик тузулишида ўзига хос ўзгаришлар юзага келади. Зарарланган барг юзаси камайиб фотосинтез интенсивлиги пасаяди, айрим ўсимлик органлари нобуд бўлишига сабаб бўлади. Ўсимликнинг ҳашоратлар тасирига жавоб бериш учун ,ҳашоратни бартараф қилиш учун смола, сут шарбатини ишлаб чиқариб ҳашоратни зарарлашга олиб келади. Шунинг учун кўпчилик ҳашоратлар асосан ўсишдан орқада қолган ёки тўлиқ етилмаган ўсимлик новдаларида ривожланади. Айрим ўсимликлар зарарланган жойларида пробка қаватини ҳосил бўлишига сабаб бўлади. Натижада ҳашоратнинг кўпайтиришга ноқулай шароит ҳосил бўлади. Тутдаги комсток, ғўза ширасининг ўсимликни сўриши жараёнида сўлак воситасида ҳужайрага тушган гидромитик ферментлар таъсирида углеводлар полисахаридлар ва моносахаридларга парчаланиб уни ҳашоратлар томонидан фойдаланилди. Айрим ўсимликларда ҳашоратлардан зарарланган ўсимлик қисмлари ўрнига янгисини ҳосил қилинади. Айрим ҳолларда пояни ўзаги кемирилганда, ўқ илдиз ва ўсиш нуқтаси қирқилганда ўсимликнинг ривожланиши амалга ошмай қолади. Ўсимликнинг ҳашоратларга чидамлилик хусусияти деганда унинг ҳашорат билан бўлган муносабатида устунлик қилиши тушунилади. Яъни

ўсимликнинг ҳашоратлар зарарланишига карамасдан сифатли ва кўп миқдорда ҳосил бериш қобилияти тушунилади. Чидамлилик хусусиятини қуйидаги турларга бўлиш мумкин. 1. Ўсимликларнинг ҳашоратларга тўлиқ иммунитети. Бундай навларни умуман ҳашоратлар зарарламайди. 2. Юксак чидамлилик - ўсимлик ҳашорат билан қисман зарарланиш хусусиятига эга бўлади. 3. Паст чидамлилик- ўсимликлар ҳашоратлар билан кам миқдорда зарарланган бўлади. 4. Зарарланувчи навларда - ҳосилдорлик миқдори ўртача миқдордан паст бўлади. 5. Юқори зарарланувчи навга ҳашорат чексиз миқдорда зарар келтиради. Ўсимликларнинг ҳашоратларга иммунитет хусусияти мавжудлиги туфайли Ер юзида мавжуд ўсимликлар турларнинг сақланиб қолишига сабаб бўлмоқда. Эволюцион тараққиёт давомида ўсимликларда ҳашоратлар таъсирига чидамлилик хусусияти мукамаллашиб борган бўлса, ҳашоратларда эса бу чидамлиликни енгиб боришга ҳаракат қилган. Бу курашдаги асосий восита ўсимликларнинг яшаш учун кураши ва ҳашоратларнинг озиқага бўлган талаби ҳисобланади. Озиқага бўлган талаб хусусияти мавжудлиги туфайли ҳашоратлар ўзига хос ўсимликларга мослаша борган. Натижада маълум турдаги ўсимликни озиқа учун фойдаланишда ўсимликнинг ривожланиш фазасига ҳашорат ўзининг ривожланиш фазасини мослаштириб боришга ҳаракат қилади. Хозирги замон тасавурига кўра ҳашоратларга нисбатан ўсимликлар иммунитети қуйидаги гуруҳларга бўлинади. 1. Танловчанлик - ҳашоратнинг озиқланиши ёки тухум қўйиши учун зарур ўсимликни танлаши. 2. Антибиотик таъсири - ҳашоратнинг озиқланишида унга нисбатан сальбий таъсири.

3. Чидамлилик - ҳашорат таъсирига қарамай ўсимликнинг уз ҳосилдорлигини пасайтирмаслик. Қишлоқ хўжалик амалиётида кўпгина ҳашоратларнинг экинларга нисбатан танловчанлик хусусияти аниқланади. Танловчанлик хусусияти ҳашоратларнинг кўриш, таъм билиш ва бевосита муносабатда бўлиш асосида амалга ошади. Масалан, Калорада қўнғизи картошкага кучли таъсир кўрсатсада, помидор, калампирга таъсир кўрсатмайди. Ҳашоратларнинг танловчанлик хусусиятини намоён бўлишида ўсимликнинг биохимик хусусиятлари, анатомик-физиологик ва фенологик хусусиятлари асосий роль ўйнайди. Табиатда кўпгина ўсимликларнинг биохимик хусусиятлари туфайли уларга ҳашоратлар таъсир кўрсатиш хусусиятига эга бўлмайди. Маълум навдаги ўсимликнинг ҳашоратларга мос келишида унинг таркибидаги озиқлар: оқсил, ёғлар ва углеводлар асосий аҳамиятга эга. Масалан, маданий картошка навларида демиссин алколоиди йўқлиги туфайли ёввойи навларга нисбатан колорода қўнғизи билан кўп зарарланади. ғўзадаги гассипол моддаси ғўза ўсимлиги совкаси учун зарур модда ҳисоблансада, бошқа ҳашоратларга салбий таъсир кўрсат-ганлигидан уларни ўсимликдан четлаштиради. Крестгулдошлар оила вакилларида горчица ёғи бўлганлигидан ўсимликка ҳашоратларни жалб қилмайди. Ўсимликларнинг ҳашоратларга чидамли навларини яратишда ўсимликларнинг биохимик хусусиятларини ҳам ҳисобга олиш керак. Ўсимликларнинг ҳашоратлар билан зарарланишида уларнинг органларининг анатомик тузилиши ҳам асосий роль ўйнайди. Масалан, юмшоқ буғдой барглари тукчали бўлганидан урғочи гессен чивинининг тухум қўйишига тўлиқ имконият яратади ва уни кўп зарарлайди. Қаттиқ буғдой кам тук ҳосил қилганидан гессен чивинининг тухум қўйишига имкон бермайди. Ўсимликларнинг ҳашоратлар билан зарарланишида ўсимлик органларининг ўсиш ва ривожланиш фазалари ҳам асосий роль ўйнайди.

Масалан, шафтоли ўсимлигининг генератив навлари тезда етилганлигидан шира билан кам касалланса, вегетатив навдалар бутун ёз бўйи ўсганлигидан шира билан кучли зарарланади.

$Адабиётлар: 1. Қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислохатларни чуқурлаштириш дастури 1998-2000 йиллар.- Т:«Ўзбёкистон» .- 1998 2. К.В.Попкова . Учение об иммунитете растений .- М:.Колос.-1979. 3. К.В.Попкова, З.П Качалова . Практикум по иммунитету растений.- Москва . Колос.- 1984. 4. М.В.Горленко . Краткий курс иммунитета растений к инфекционным заболеваниям . М: Высшая школа.-1973. 5. Л.В.Метлицкий , О.Л.Озерецковская. Фитоиммунитет. М:, Наука.-1963. 6. Р.Пайнтер. Устойчивость растений к насекомўм. М:, ИЛ.- 1953 7. Р.Пайнтер. Устойчивость растений к повреждениям насекомых \ Современные проблемы энтомологии\ М:, ИЛ.-1961. 8. И.Д.Шапиро, Н.А.Вилкова . Устойчивость сельскохозяйственных культур к вредителям. М:, Изд. МСХ СССР, ВНИИ ТЭИСХ.-1975. 9. А.Шералиев. Тутнинг фузариоз касаллиги , Т:,Фан.-1992.$

Ўсимликларнинг хашоратларга чидамлилигининг чидамлилигининг иммунитет хусусиятлари

20.09.2019

0

48.5 KB

Похожие