Qushlarning ekologiyasi, amaliy axamiyati - Экология - Рефераты

Qushlarning ekologiyasi, amaliy axamiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71.5 KB

Qushlarning ekologiyasi, amaliy axamiyati Reja: 1. Qushlarning yashash sharoiti va ekologik guruxlari. 2. Ovqatlanishi. 3. Kupayishi. 4. Qushlarning migrasiyasi. 5. Qushlarning qishloq va urmon xujaligidagi axamiyati. 6. Qush va aviasiya. 7. Ovlanadigan qushlar.

Tayansh iboralar : qushlarning yashash sharoitlariga karab ekologik guruxlari, ovqatlanishi va tumshuklari, kupayishi, uyasi, tuxumi, jujasi, migrasiyasi- migrasiyaga tayyorlanishi, migrasiya yullari, orientasiya Qushlarning xar xil zararkunandalarga karshi kurashdagi roli, soglikni saklashdagi roli, qushlar va aviasiya. Ovlanadigan qushlar. Yashash sharoiti nixoyatda xilma-xil va er sharida eng keng tarkalgan hayvonlar xisoblanadi. 81-81 0 Shimoliy kenglikda va Antraktidaning ishki kismlarida xam qushlar ushraydi. Osiyo toklarining dengiz satxidan 4700 m. Balandligida baliqshilar va shigirshilar, 7000 m. Balandlikda taskaralar yashaydi. Pingvinlar esa 20 m. Shukurlikkasha shungiydi. Uchish kobiliyatiga ega bulishligi va gavda temperaturasining yukori xamda doimiy bulganligi sababli qushlar turli xil muxit sharoitlariga moslashgan. Shu bilan birga tashki muxit faktorlariga kamrok boglikdir. Yashash sharoitiga karab qushlar kuyidagi ekologik gruppalarga bulinadi: Daraxtzorda yashovshi qushlar xayotining kup vaktini daraxtlarda va butalarda utkazadi. Bu gruppaga aksariyat kupshilik mayda qushlar kiradi. Bularning gavdalari shuzik, yon tomonidan biroz kisilgan, oyogi kalta, tirnoklari utkir, barmoklari turtta buladi, ushtasi oldingi, bittasi orqa yoki ikkitasi orqaga karatilgan bulib, orqa barmogi doimo yaxshi rivojlangan buladi. Ochiq erda yashovshi qushlar odatda kup vaktini erda utkazadi va kadam bosib yugurib xarakat kiladi. Bularning gavdasi katta, pishik va keng buladi. Kupshiligining kanoti kalta va serbar buladi. Oyogi kushli orqa barmogi kupinsha yuk, buyni uzun. Bulduruklarning oyogi, buyni kalta, lekin kanoti uzun va utkir buladi. Bu gruppaga kiruvshi qushlarning pat katlami siyrak pari deyarlik yuk. Dum usti bezlari yuk yoki kam rivojlangan. Ochiq erda yashovshi qushlarga bulduruklar tuvaloklar, tuyaqushlar kiradi. Bularnining uyalari doimo erda joylashadi. Suvda suzuvshi qushlarning xayoti, albatta suv bilan boglangan. Bular suvda yaxshi suzadi va shungiydi. Gavdasi yalpok, oyoklari tananing ansha keyingi kismida joylashgan. Barmoklarining orasida suzgish parda bor. Dum usti bezlari

yaxshi rivojlangan. Patlari zish bulib, pari juda kam buladi. Dumi ansha kalta. Bu gruppaga urdaklar, gozlar, okqushlar, koravoylar, kungirlar, kayralar, pingvinlar, baliqshilar va boshkalar kiradi. Ovqatlanishi. Qushlarning geografik tarkalishi, yashash joylariga taksimlanishi, pushtdorligi, avvalo, ularning ovqatlanishiga boglik buladi. Qushlarning ovqat eyishiga karab shartli ravishda kuyidagi gruppalarga bulish mumkin: yirtkishlar, ulimtikxurlar, baliqxurlar, xasharotxurlar, donxurlar va mevaxurlar. Yirtkishlarga kunduzgi yirtkish qushlar bilan yapalokqushlarning juda kup turlari xada shumshuksimonlardan karkunoklar kiradi. Bularning tumshugining uchi kayrilib, ilmok xosil kilgan va shangalli tirnoklari kushli bulib, boshka qushlarni sutemizuvshilarni va sudralib yuruvshilarni tiriklayin tutib eydi. Ulimtikxur qushlarga amerika taskaralari, eski dunyo taskaralari va jurshilar kiradi. Ba’zi burgutlar, buronqushlarning maxsus moslamalari bulmasa xam shartli ravshda shu gruppaga kiritiladi. Bu gruppaga kiruvshi qushlar tabiat sanitarlari deb ataladi. Baliqxur qushlarga pingvinglar, kungirlar, sakoqushlar, koravoylar, baliqshilar, yirtkishlardan skopa va suv burgutlari kiradi. Qushlar suvdan baliq tutishga juda turlisha moslashadi. Xashoratxur qushlar gruppasiga juda kup turlar kiradi. Masalan, kurkunaklar, tentakqushlar, jargaldoklar, kizilishtonlar, juda kup shumshuksimonlar (kaldirgoshsimonlar, dumparastlar, moykutlar, shittaklar). Bularning tumshuklari ingishka, ba’zan uzun, ba’zan esa kalta buladi. Donxur qushlarga, avvalo, shumshukning tumshuklari konussimon bulib, doni maydalashga moslashgan. Donxur qushlar bolalarini xasharotlar bilan bokadi. Nixoyat mexaxur qushlarga tropik urmonlarda yashaydigan tutilar, tukanlar, ba’zi kaptarlar kiradi. Bularning xam tumshuklari kushli buladi. Yilning fasllariga va geografik tarkalishiga karab qushlarning ovqat ob’ekti uzgarib turadi. Masalan, butun yoz davomida xasharotxur bulgan ba’zi qushlar

kish faslida don bilan ovqatlanishga utadi. Kizilkkum toglarida yashaydigan kaklik yozda xasharotlar bilan ovqatlanadi va xokazo. Kupayishi xar xil xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Ba’zi qushlarni uzok yillar davomida erkagi bilan urgoshisi doimiy birga yashaydi, boshkalari faqatgina kupayish davrida juft bulib yashaydi, boshkalari faqatgina kupayish davrida juft bulib yashaydi. Bu xodisa ya’ni bitta erkagi bitta urgoshisi bilan quchilishi monogamiya deb ataladi. Yana bir gruppa qushlarda poligamiya xodisasi kuzatiladi, ya’ni bitta erkagi bir gala urgoshisi bilan yashaydi va ularni uruglantiradi. Masalan, tovuklar, qushlarda erkagi bilan urgoshisi tashki kurinishidan fark kilinadi. Bu xodisaga jinsiy dimorfizm deyiladi. Ba’zi qushlarning erkaklari urgoshisiga nisbatan katta, rangi tinik, xar xil ranglarga buyalgan, boshkalarida urgoshilari erkagidan katta buladi, yana bir xillarida esa jinsiy demorfizm namoyon bulmaydi. Kupshilik qushlarda kupayishdan oldin va kupayish vaktida tok deb ataladigan xodisasi yuz beradi. Bu vaktda erkaklarining patlari uzgaradi, xar xil ovozlar chiqaradi, sayraydi, turli xil makomda ushadi, uyinlar kiladi. Bularning xammasi urgoshisining e’tiborini uziga jalb qilishga muljallangan. Qushlar odatda bir yilda bir marta kupayadi, ba’zilari esa 2-3 marta kupayada. Kayralar, yirik yirtkishlar bitta, kaptarlar, turnalar ikkita, baliqshilar, bulduruklar ushta, loyxuraklar turtta, shumshuksimonlar 4-6 ta, tovuksimonlar 16- 26 tagasha tuxum kuyadi. Agar inkubasiya davrining birinshi yarmida uyada tuxumlar xalok bulsa, qushlar odatda yana tuxum kuyadi, juda kam qushlar uya kurmasdan, uz tuxumlarini to’g’ridan- to’g’ri erga kuyadi. Uyasini oddiygina shukursha shaklida kuradigan qushlarga baliqshilar tovuksimonlar kiradi. Ba’zi qushlar uz uyalarini erlarga kuradi. Turgaylar uz uyalarini kosasha shaklida kurib erga joylashtirsa, boshka shumshuksimonlar, yirtkishlar buta va daraxt shoxlariga kuyadi. Kizilishton, shittaklar, soglar uz uyalarini daraxt kavaklariga kuyadi. Poligam qushlarda tuxumlarni urgoshisi bosadi, kupshilik qushlarda erkagi va urgoshilari tuxumlarini navbatlashib bosadi. Amerika va Avstraliya tuya qushlarida esa faqat erkagi tuxumlarini bosadi. Bir gruppa qushlar oxirgi tuxumni

kuyib bulgandan keyin bosadi. Bu qushlarning jujalari inkubasiyaning oxirida bir kun davomida tuxumdan oshib chiqadi. Ikkinshi gruppa qushlar birinshi tuxumini kuygan kundan boshlab bosadi. Buning natijasida uyada jujalar xar xil kattalikda buladi. Tuxumni bosish yoki inkubasiya davri turli qushlarda turlisha, lekin xir bir tur ushun ma’lum inkubasiya davri buladi. Kichiq shumshuksimon qushlarda inkubasiya davri 12-14 sutkaga teng. Kargalar –17, mikkiy-28, burgut-42, kirgovul-21-25, urdaklar-28 kun davomida bosib yotadi. Qushlar tuxum oshib chiqkan jujalarining neshogli rivojlangan bulishiga karab ikkita gruppaga bulinadi: jujalilar va jish bolalilar. Jujali qushlarning bolalilari tuxumdan rosa etilgan, kuz-kuloklari oshilgan va terisi kalin par bilan koplangan buladi va ota-onasining orqasidan yurib donlay oladi. Bu gruppaga tuyaqushlar, baliqshilar, tovuksimonlar, gozsimonlar, tuvaloklar kiradi. Jish jujali qushlarning bolasi tuxumdan chiqkanda etilmagan, kuz kulogi oshilmagan, terisi patsiz yoki siyrak pat bilan koplangan, uz xolisha ovqat eya olmaydigan va ota- onasining zur parvarishiga muxtoj buladi. Bularga shumshuksimonlar, kaptarlar, kukkargalar kiradi. Baliqshilar, kunduzgi yirtkishlar va bulduruklar jujali va jish bolali qushlar urtasida oralik xolatni egallaydi. Bolalari tuxumdan chiqkanda kuzlari ochiq, terisi kalin par bilan koplangan bulsa-da ota-onalarining parvarishiga muxtoj buladi. Umuman, qushlar uz bolalarini yaxshi usha olgunsha va mustakil yashay olgunsha uz ximoyasidan olib yuradi. Qushlarning migrasiyasi Qushlar territoriyaga yoki kelib – ketishiga karab ushta gruppaga bulinadi: 1) utrok kular –yil davomida ma’lum territoriyada yashaydi, ya’ni uya territoriyasini tashlab ketolmaydi. Bunday qushlarga kirgovul, kaklik, kichiq musisha, mayna, kizilishton va boshkalarni kiritish mumkin 2) kushmanshi qushlar –kupayish mavsumidan keyin noanik yunalishlarga karab bir nesha km. masofaga kuchib boradi, lekin uzining kupaygan zonasini

tashlab ketmaydi. Bu gruppaga snegirlar, dexkonshumshuklarva boshkalar misol bula oladi 3) kelib ketuvshi qushlar kishlash uchi kupaygan joylarini tashlab 1000 km.dan uzokka, ya’ni yangi tabiiy geografik zonalarga uchib ketadi. Bizda yashayotgan qushlarning aksariyat kupshiligi kelib ketuvshi qushlar xisoblanadi. Kelib ketuvshi qushlar yoki migrasiya kiluvshi qushlarning soni shimolga borgani sari oshib boradi. Bu qushlar bir yilda ikki marta: kuzda kishlash joyiga karab baxorda esa uya kuygan yoki tugilgan joyi tomon migrasiya kiladi. Kuzgi migrasiya vaktida qushlar urtasha tezlikda ushadi, vakti-vakti bilan dam oladi. Kichiq shumshuksimonlar migrasiya vaktida bir sutkada 50-100 km. tezlikda ushadi. Samolyotda va radar yordamida kuzatish shuni kursatadiki, kupshilik qushlarning migrasiyasi 450-750 m. balandlikda utadi. Baland toglarda qushlar xatto dengiz satxidan 6-9 km. balandlikda uchib utgani kuzatilgan. Migrasiya kiluvshi qushlar migrasiyadan oldin juda intensiv ovqatlanadi va anshagina yog zapasini tuplaydi. Yog parshalanganda kup mikdorda energiya ajratadi. Migrasiyadan oldin yog zapasi ba’zi qushlarda tana ogirligining 30-35% ini tashkil kiladi. Bu prosess organizmning yillik fiziologik ritmikasi, yashash sharoitining mavsumiy uzgarishi, kunning yoruglik soati uzgarishi, ovqat bazasining va temperaturaning uzgarishiga boglik. Bu uzgarishlar yigilib, qushlarning migrasion xolatini aniklaydi. Migrasiya kiluvshi va kushmanshi qushlarning kupshiligida tugilgan joyiga yoki uyasiga kaytib kelish-uya konservatizmi xususiyati buladi. Migrasiya vaktida qushlarning orientasiyasi, ya’ni adashmasdan kerakli umumiy yunalishni aniklaydigan narsa nima degan savolga tulik javob topilmagan. Kelib ketuvshi qushlarda migrasiya ushun kerakli umumiy yunalishni aniklaydigan tugma migrasion instinkt buladi. eksperimental tekshirishlar va dala kuzatishlaridan ma’lumki, migrasiya kiluvshi qushlar astronavigasiyaga kobiliyatlidir, ya’ni migrasiya vaktida kuyosh, oy va yulduzlarning xolatiga karab, kerakli yunalishni tanlaydi. Yomgir yokkanda, xavoda bulut bulganda yoki planetariy tajribalarida osmon yulduzlarining tabiiy xolatini uzgartirilganda

migrasiya kiluvshi qushlarning orientasiyasi keskin yomonlashadi. Qush tomonidan migrasiya vaktida tanlangan umumiy yunalish-kurish organi kuz yordamida bajariladi. Shunki migrasiya paytida qushlar odatlangan landshaftlar: daryo okimi, urmonlar, dengiz kirgoklari buylab ushadi. Galada qushlarning ba’zilari bu yulni avval uchib utgan buladi. Lekin kupshilik qushlarning bolalari uzlari birinshi ulib uchib ketadi. MDXning Shimoliy Evropa kismidagi qushlar Afrikaning Garbiy tomonida, markaziy kismida kishlaydigan qushlar sharkiy Afrikada, sharkiy kismida uya kuyuvshi qushlar esa Xindiston va Janubiy-Sharkiy Osiyoda kishlaydi. Qushlarning migrasiyasini o’rganishda asosan xalkalash metodidan keng kullaniladi, ya’ni qushning uyadagi jujasining yoki ushlangan qushning oyogiga metaldan yasalgan xalka takiladi. Xalkaga nomer va xalkalangan tashkilotning shartli belgisi yoziladi. Xalkalash buyisha tuplangan barsha ma’lumotlar Rossiya FA Xalkalash markaziga yuboriladi. Xar yili dunyo mikyosida 1 mln ga yakin qush xalkalanadi, shu jumladan, MDXda 100 ming qush xalkalanadi. Qushlarning ommaviy ravishda xalkalash natijasida kupgina turlarning uya konservatizmi, yunalish va uchish tezligi, kishlash joylari, umri, ulimi, jinslarni juftligining doimiyligi kabi masalalarni aniklaydi. Qushlarning inson xujalik faoliyatidagi axamiyati juda katta va nixoyatda xilma – xildir. Kupgina turlari kadimdan to xozirgi kunga kadar odam tomonidan xonakillashtirilgan va ulardan gusht, tuxum, tivit kabi maxsulotlar olinadi. Yovvoyi turlari esa qishloq xujaligi, baliqshilik va ovshilik xujaligiga xamda soglikni saklash va aviasiyada katta rol’ uynaydi. Qushlarning qishloq va urmon xujaligidagi axamiyati Dalashilik, polizshilik, bogdorshilik va urmonshilik xujaliklarida kupshilik qushlar zararli xasharotlar va kemiruvshilarni kirib, qishloq va urmon xujaligiga katta foyda keltiradi. Bularga shittaklar, moykutlar, dumparastlar, kurgulaklar, shak-shaklar, zargaldok, kakku, ola kizilishtonlar, kukkarga, mikkiy, sor, kuykinak, baliqshi va kupgina boshka qushlar misol bula oladi. Sosh yoki ola

shugurshukning bitta koloniyasi, R.N.Melenbursevning ma’lumotlariga kura, Urta Osiyoda bir oy mobaynida kupayish vaktida 100 ming dona shigirtkani kiradi. Shu bilan birga, ola shugurshuk bolalarini oshib chiqkandan keyin gilos, olvoli va uzumzorlarga xujum kilib, ansha zarar etkazadi. M.D.Zverevning xisoblariga kura, Novosibirsk shaxri atrofida kora shugurshuklarining bitta oilasi bir uya davrida 7800 dona may kungizi va ularni lishinkalari bilan ovqatlangan, yoki mikkiy xar kuni uyasiga 10 dona kemiruvshilarni keltiradi, yoki bir oy davomida ya’ni bolalarini bokish davrida bir juft mikkiy 270 ta kemiruvshini kiradi. Shu keltirilgan misollarning uzi qushlarni qo’riqlash va ularning sonini oshirish kanshalik zarur ekanligini kursatadi. Ayniksa kupayish vaktida qushlarni bog, park, poliz, don maysalariga jalb qilish nixoyatda zarur. Shunki bu davrda ularning foydalik faoliyati keskin oshadi. Buning ushun sun’iy uyalar yasab erta baxorda kerakli joylarga osib kuyiladi. Mayda qushlar ushun yasalgan uyshalar 5-8 m balandlikka osib kuyiladi. Sun’iy uyashalarning ulshamini qushlarni ulshamiga karab yasash tavsiya etiladi. Masalan, shittak, kulrang pashshaxur: burmabuyin, dala shumshuklari ushun yasalgan uyshaning ishki devorlari orasidagi masofa 10-12 sm.ishki balandligi 17 sm, kirayotgan teshikdan uyshani tepasidagi masofa 3,5-4 sm bulsa, shugurshuk, sassikpopIchak, boyugli ushun yukoridagilarga muvofik 13- 15, 22-4: 4,8-6: 2-2,5 sm bulishi lozim. Zagsha, kukkarga, mikkiy kabi qushlar ushun muvofik ravishda 16-18,22,5,7-9,2-2,5 sm bulishi tavsiya etiladi. Qushlar qishloq va urmon xujaligida juda katta foyda keltirishi bilan birga, don xujaliklariga sezilarli darajada zarar xam keltiradi. Masalan, dala ispan shumshuklari Kozogistonda katta koloniyalar xosil kilib, uya kuradi va dexkonshilikka zarar etkazadi. Qush va aviasiya. erodromda ovqatlanayotgan va uning atrofida uya kilayotgan qushlar ba’zi xollarda kunayotgan va erdan ushayotgan samolyotlar bilan tuknashadi. Samolyotlar ushun baliqshilar, kaptarlar, uchib utayotgan urdaklar, kunduzgi yirtkishlar, shugurshuk va maynalarning katta galalari nixoyatda xavfli xisoblanadi. Bunday noxush vokealarning oldini olish ushun odatda aerodromlarning ornitologik xolati o’rganiladi. Yirtkish qushlarning silueti

urnatiladi, optik shishali sharlar osib kuyiladi. Kunduz kunlari xam faralari yokilgan xolatda kunishi erdan kutarilishi yaxshi samara beradi. Ovlanadigan qushlar MDX – qush ovlash buyisha dunyoda birinshi urinni egallaydi. Mamlakatimiz buyisha 150 tur qushlar ov kilinadi. Shulardan eng kupi gozsimonlar (48 turi) va tovuksimonlar (20 tur) xisoblanadi.xozirgi vaktda xar yili 40-50 mln dona qush tutiladi, gozsimonlar asosan Garbiy Sibir’ va Shimoliy Kozogistonda tutiladi. Tutilayotgan qushlarning eng kupini (70%) ok kuropatka, ryabchiq (6%), kur (5%) tashkil kilsa, kolganini kuk kuropatka, kaklik va kirgovullar tashkil kiladi. Bulardan tashkari, qushlar ilmiy va estetik axamiyatga egadir. Shunki ular guzal tabiatimizning ajralmas kismi. Ular uzining guzalligi, xarakatshanligi va yokimli ovozi bilan inson ushun foydalidir. Yukorida aytilganlardan shu narsa anikki, aksariyat kupshilik qushlar inson xayoti ushun nixoyatda foydalidir, shu sababli ularni xar tomonlama mudofaa qilish kerak, YUNESKOning tashabbusibilan 1948 yil 5 oktyabrda tabiatni va tabiat boyliklarini ximoya qilish Xalkaro uyushmasi tuzildi. Xozir bu uyushmaga 49 mamlakat kiradi. Shu uyushmaning shartnomalariga kura davlatlar urtasida soni kamayib borayotgan, xayoti xavf ostida kolgan qushlar va ularning kishlash xamda uya kuyish joylari qo’riqlanadi. Uyushmaning tashabbusi bilan 1966 yilda «Xalkaro qizil kitob» chiqariladi keinshalik 1978 yilda «SSSR Qizil kitobi»ga jumxuriyatimizda yashayotgan qushlardan sakkoqushning ikki turi, Turkiston ok laylagi, kora laylak, qizil kanot, shipun okquchi, kichiq burgut, ok dumli burgut, shul burguti, kironkora burgut, bolaotar, kuymay, ilonxur, burgut, shaxin, yurga tovuk okbovur, kreshetki, Osiyo loyxuraksimon veretinigi va shul shumshugi kiritilgan. Xammasi bulib 31 tur. Uy parrandalari xujalik maksadlari (gushti, tuxumi, pati va pari), aloka boglash (kaptar orqali xavo poshtasi) yoki estetik talablarni kondirish (dekorativ qushlar, ishkibozlik ushun asraladigan zotlar) ushun kulga urgatib

kupaytiriladigan qushlardir. Qushlarni xonakilashtirish odamlar tomonidan ma’lum maksadlar ushun kadimgi zamonlardan boshlangan. Xamma xonaki tovuk zotlarining ajdodi bulib Xindiston, Birma va Malay orollari urmonlarida tarkalgan bankiv tovugi xisoblanadi. Bu ovukni xonakillashtirish eraimzdan bir nesha ming yil ilgari avval Xindistonda, keyinshalik Evropada boshlangan. Odam parvarish qilish va tanlash natijasida juda kup xonaki tovuk zotlarini yaratdi, MDXda etishtirilgan tovuk zotlaridan Ukraina ushankasi, yurlov, moskva tovuklari, rus ok tovugi-legorn, langshan, kiandot, n’yu gempshir va boshkalarini olishimiz mumkin. Kurkalar xam eramizdan ansha oldin meksikalik xindlar tomonidan Shimoliy Amerikada tarkalgan yovvoyi kurkadan xonakillashtirilgan. Bir nesha yuz yil mukaddam Yaponiyada bedananing maxalliy formasi xonakilashtirildi. Xozirgi vaktda bu bedananing xar biridan Evropa va Amerika yiliga 300 ta tuxum olinmokda. Bu bedananing gushti va tuxumi ovqat sifatida ishlatiladi. Xonaki urdak zotlari yovvoyi urdaklardan etishtirilgan.gozlarni xonakilashtirish ikkita ildizdan boshlanadi. Garbiy Evropa zotlari Evropa va Osiyoning shimoliy xamda urta mintakalarida tarkalgan yovvoyi kuk gozdan etishtirilgan. Oyoklari, tumshugi, kora va tumshugining ostida burtmasi bulgan Xitoy gozlari Sharkiy Sibir’, ishki Osiyo va Uzok Sharkda tarkalgan yovvoyi xitoy gozidan kelib chiqkan. Xonaki kaptarlarning juda kupshilik zotlari yovvoyi kuk kaptarlardan kelib chiqkan. Kaptar zotlari dekorativ, poshta va gusht beruvshi zotlar gruppasiga bulinadi.

Похожие

Qushlarning ekologiyasi, amaliy axamiyati

Populyatiyalar ekologiyasi

Populyatsiya ekologiyasi

Inson ekologiyasi

Populyatsiya ekologiyasi