Орол денгизи ва оролбуйи экологияси

Орол денгизи ва оролбуйи экологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Орол фожиаси. 2. Тузли чанг тўзонлар. 3. Чўлланиш. 4. Иқлимнинг ўзгариши. 5. Аҳоли саломатлиги

www.arxiv.uz Орол денгизи ва Орол бўйи ҳудуди маъмурий жиҳатдан Ўзбекистон (Қорақалпоғистон) ва Қозоғистон ҳудудида жойлашган. Орол денгизининг ярмидан кўпроқ қисми Ўзбекистон ҳудудига қарашли. Оролбўйи Амударё ва Сирдарёнинг қуйи қисми ҳамда Орол денгизи атрофидаги ҳудудларни, шунингдек, денгиз сатҳининг касайиши натижасида унинг шимоли-шарқий ва жанубий қисмида вужудга келган Орол чўлини ўз ичига олади. Орол денгизининг яқин ўтмишдаги ҳолати . Орол денгизи Ўрта Осиёда ва бутун дунёдаги энг йирик шўр кўллардан бири ҳисобланади. Яқин ўтмишда унинг майдони ороллар билан бирга деярли 68,0 минг кв км ни, сувининг ҳажми 1000 куб км ни ташкил этган. Ўртача чуқурлиги 50,5 м атрофида бўлган Ҳавзасининг катталиги (690 минг кв км) жиҳатдан Каспий денгизи, Америкадаги Юқорикўл ва Африкадаги Виктория кўлидан кейин тўртинчи ўринда турган. Орол денгизида 300 дан ортиқ ороллар бўлиб, улардан энг каттаси Кўкорол, Возрождение, Борсакелмас бўлган. Орол денгизига 20-асрнинг 60-йилларигача Амударёдан 38,6 куб км, Сирдарёдан 14,5 куб км, сув келиб турган. Денгиз акваториясига йилиги 82- 170 мм ёғин ёғади. Денгизга 5,5 куб км ерости сувлари ҳам қўшилиб турган. Сувнинг шўрлиги 10-11% бўлиб, сув таркибида тузлар миқдори 11 млрд тонна га яқин деб баҳоланган. Денгизда кемалар қатнови мавсуми 7 ой давом этган. Аральск ва Мўйноқ каби йирик портлари бўлган. Орол денгизи атрофидаги аҳоли, асосан, балиқчилик, қисман чорвачилик, мўйначилик (ондатра), сабзавот-полизчилик билан шуғулланган. Аральск ва Мўйноқ шаҳарлари ва бир қанча оролларда балиқ овлаш хўжаликлари, балиқ тузлаш заводлари ишлаб турган. Балиқ овлаш ўтган асрнинг 90-йилларигача давом этган. Орол денгизида қадимдан сув сатҳи гоҳ кўтарилиб, гоҳ пасайиб турган. Кейинги геологик даврда денгиз суви кўтарилиб, баъзан Сариқамиш ва Ўзбой ўзанлари орқали Касбий денгизига қуйилган.

www.arxiv.uz Орол денгизининг ҳозирги ҳолати . Денгиз чўл минтақасида жойлашганидан унинг юзасидан ҳар йили 1 м қалинликдаги сув буғланган. Ўтган асрнинг бошларидан сув сатҳи пасая бошланган. Масалан, 1911- 1960-йиллар давомида Орол денгизига дарёлардан ёғин билан бирга бир йилда, ўртача 65 куб, км сув келиб турган; сув юзасидан эса 66,10 куб, км сув буғланган. Шундай қилиб, ҳар йили денгиз 1 куб км 50 йил давомида эса 50 куб, км сувни йўқотган. Сув сатҳи айниқса, ўтган асрнинг 60-йилларидан бошлаб суғориладиган экин майдонларининг кенгайтирилиши, Амударё ва Сирдарё сувларининг суғоришга ишлатилиши туфайли кескин камая бошлаган. Ўтган 40 йилдан кўпроқ вақт давомида Орол денгизининг майдони деярли 4 марта, сув сатҳи 1,8 марта, ундаги сув ҳажми 9 мартага яқин камайди. Денгиз сувининг шўрланиши 9-10 г/л дан 70-84 г/л гача ортди. Ҳозирги кунда денгиз чуқурлигининг камайиши йилига 80-110 см ни ташкил этади. Ўтган 40 йил мобайнида қирғоқ чизиғи 80-100 км пасайган. Бунинг оқибатида 4,5 млн гектардан ошиқроқ денгиз туби очилиб қолди. Ҳозирги кунда Орол денгизи уч қисмга бўлиниб кетган. Унинг саёз кичик шимолий қисмининг суви кучсиз минераллашган (8-13 г/л), бирмунча каттароқ саёз шарқий қисми анча кучли шўрланган (68-72 г/л). Орол бўйи ҳудудининг экологик муаммолари . Орол денгизи асосан Амударё ва Сирдарёдан сув олади. Сўнги йилларда Сирдарё суви сув омборларини тўлдиришга ва суғоришга фойдаланилиши туфайли Орол денгизига етиб бормайдиган бўлди. Амударё ва унинг ирмоқларида сув омборлари қурилиб, кўп миқдордаги сув каналлар орқали экин далаларига оқиза бошланди. Бунинг оқибатида Зарафшон, Сурхондарё ва Қашқадарё Амударёга етиб бормайдиган бўлиб қолди. Ҳозирги даврда Амударёдан сув оладиган каналларнинг умумий узунлиги 170 минг км дан, сув омборлари сони 50 тадан ошиб кетди. Уларнинг сув сиғими 16-17 млд кубокилометрни ташкил этади.

www.arxiv.uz Сув заҳираларидан ноўрин фойдаланиш – Амударёнинг юқори ва ўрта оқимларидаги ҳудудларда сизот сувларининг кўтарилиб, тупроқдаги намлик буғланишининг кўчайиши ва бунинг оқибатида тупроқларнинг шўрланишининг ортишига олиб келди. Орол бўйи ҳудудларида эса сизот сувлари юзаси пасайиб, ер юзаси шўрҳок тупроқ билан қоплана бошлади. Орол денгизи сув сатҳининг пасайиши билан қирғоқ чизиғи 100 км дан ортиқроқ орқага чекинди. Денгиз туби ўрнида 4 млн гектардан ортиқ майдонни эгаллаган ёш Оролқум чўли пайдо бўлди. Ана шундай қилиб, Амударё ва Сирдарё сувидан ноўрин фойдаланиш 20 аср охирида 3 млн дан кўпроқ аҳоли яшайдиган ҳудудда «Орол фожиаси» деб аталган глобал экологик ҳалокатни пайдо қилди. Орол денгизи ўрнида пайдо бўлган Оролқум майда туз ва тупроқ заррачалари билан қопланган. Шамол эсганида туз ва тупроқ заррачаларидан иборат чанг ҳавога кўтарилиб, узоқ масофаларга тарқалади. Айрим маълумотларга қараганда Қорақалпоғистон Республикасидаги суғориладиган майдонларнинг ҳар гектарига бир йил давомида 250 кг, айрим ҳудудларда 500 кг гача тузли чанг ёғилади. Қуриган денгиз тубидан бир йил давомида 15 млн дан 75 млн тоннагача чанг кўтарилиши мумкин. Тузли чанг тўфонларнинг кенглиги 40 км га; узунлиги 400 км га етади. Тузли чанг Оролқумдан ўнлаб, ҳатто юзлаб км масофага тарқалиб, табиий ўтлоқлар, воҳалардаги экинлар, боғлар, шаҳарлар ва қишлоқлар устига ёғилади. Орол чанги ҳатто Тяньшань ва Помир тоғлари чўққиларидаги музликларга ҳам етиб бориб, у ердаги музликларнинг эришини тезлаштириб юборган. Чўлланиш ва шўрланишнинг тезлашуви оқибатида сўнгги йилларда 50 минг гектарга яқин экин майдони қишлоқ хўжалигида фойдаланишга яроқсиз бўлиб қолди. Ноқулай экологик вазият қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилини ва чорва маҳсулотлари етиштиришнинг кескин камайишига олиб келди. Орол денгизининг қурий бошлаши иқлимга ҳам таъсир кўрсатди, Иқлим янада континенталлашиб, қишқи ҳарорат ўртача икки градусга пасайди, ёзги

www.arxiv.uz ҳарорат эса икки градусга кўтарилди. Бунинг натижасида совуқ кунлар эрта тушиб, экинларнинг пишиб етилиши кечика бошлади. Орол бўйи ҳудудида вужудга келган экологик танглик аҳоли саломатлигига ҳам таъсир кўрсата бошлади. Аҳоли ўртасида юрак-қон томир, ошқозон- ичак, нафас олиш органлари касалликлари (ўпка сили, астма, бронхит) кўпайди. Ҳудудда кам-қонлик касаллиги 60 йилларга нисбатан деярлик 20 марта ошганлиги кузатилган. Экологик танглик Орол бўйи табиати, ўсимликлар ва ҳайвонот дунёсига ҳам катта зиён етказди. Сув заҳираларининг камайиши ва шўрланиши натижасида яйловларда чорва учун озиқ бўладиган ўсимликлар тури ва сифати камайиб, ўтлоқлар майдони деярлик уч мартага қисқарди. Амударё ва Сирдарё сувининг камайиши, сув тошқинларининг бўлмаслиги, дарёларнинг сув босадиган қирғоқларида ястаниб ётадиган тўқайлардаги хилма-хил ўсимликларнинг қуриб, йўқ бўлиб кетишига олиб келди. Уларнинг ўрнини қурғоқчиликка чидамли юлғун, шувоқ каби чўл ўсимликлари эгалламоқда. Тўқайларнинг йўқолиши кўплаб ўсимлик ва ҳайвон турларининг қирилиб кетишига сабаб бўлди. Ўтган 20 асрнинг иккинчи ярмида Амударёнинг қуйи қисмидаги тўқайларнинг бузилиши билан бу жойлардан йўлбарс, бухоро буғуси йўқолиб кетди. Жанубий Орол бўйидаги 60 дан ортиқ қушлардан 10 га яқин тури йўқолиб бораётгани ва 42 туридан ортиғи «ноёб» турга айланаётгани ҳақиқатдир. Шўрланишнинг кескин ортиши туфайли Орол денгизи тобора ўлик денгизга айланиб бормоқда. Орол денгизи ва Орол бўйида сув ҳавзаларда тарқалган 28 тур балиқлардан 12 тури, жумладан Амударё куракбурун, Орол мўйловдори йўқолиб кетаётган ва ноёб турларга киритилган. Нима учун шундай бўлган? Қадимда Амударё Узбой орқали Каспийга, Тўрғай дарёси эса Орол денгизига қуйилган. Орол денгизи 1573 йилгача Каспий денгизи билан боғланиб бўлган. Палеонтологлар Орол денгизи қирғоқларидан кит, акула ва денгизда яшайдиган қизил балиқ қолдиқларини топишган.

www.arxiv.uz 1850 йилда Россия буюртмаси асосида Швецияда қурилган пароход Орол денгизига туширилган. 1965 йилгача Аральск, Мўйноқ, Хўжайли, Чоржўй ўртасида йўловчи ва юк ташувчи пароходлар қатнаган. 20 аср ўрталарида Орол бўйида 10 та балиқ заводи ва балиқ консервалаш комбинати ишлаб турган, Орол денгизидан йилига 450 минг центнергача балиқ овланган. 1981 йилда Амударёда кема ва паром қатнови тўхтатилган. Орол денгизининг юз км дан кўпроқ ичкарига чекиниши натижасида кемалар қуруқ қум устида қолиб кетди. 20 аср ўрталарида Орол бўйида умуртқали ҳайвонларнинг 178 тури, ўсимликларнинг 1200 тури аниқланган. Амударё қирғоқларидан йилига 1 млн дан ортиқ ондатра мўйнаси тайёрланган. Ўтган асрнинг 90 йилларга келиб, мўйна тайёрлаш бутунлай барҳам топди. Тупроқнинг кучли шўрланиши оқибатида қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштириш бир неча марта камайиб кетди. Ерларнинг шўрланиши, турар жойлар, маъмурий бинолар ва асфальтланган йўлларга катта зиён келтирмоқда. 1986 йилда 78 % турар жойлар фойдаланишга яроқсиз бўлиб қолган. Бу ҳалокат ичимлик сувларни ифлослантириб, аҳоли ўртасида касалликни кучайишига олиб келди. Амударё ва Сирдарё сувидан фойдаланишда йўл қуйилган қандай хатоликлар Орол бўйида экологик фалокатни келтириб чиқарганлигини изоҳлаб беринг.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Аметов М.Б., Сапарниязов Ж.С. Пустўни Каракалпакии Нукус , 1995 . 2. Аметов М.Б. Редкие и исчезаюшие видў животнўх Каракалпакстана. Нукус, 2002. 3. Бахиев А. Экология и смена растительнўх сообҳеств низовьев Амударьи. Т . , 1985 . 4. Бекназов Р.У., Новиков В. Охрана природў. Т., 1995 . 5. Беляев Д. К., Воронцов Н.Н., Дўмшиц Г.М. Обшая биология. Учебник для 10-11 классов. М.: «Просвеҳение», 1998. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Орол денгизи ва оролбуйи экологияси

Орол денгизи муаммолари

Популяция экологияси.

Популяциянинг экологияси

Табиатдан фойдаланишнинг экологик-иқтисодий хусусиятлари