Mintakaviy ekologik muammolar - Экология - Рефераты

Mintakaviy ekologik muammolar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Orol dengizi muammosi va uni kutkarish yullari. 2. Arnasoy kullaridagi muammolar. 3. Sarez kuli muammolari.

www.arxiv.uz Orol dengizi muammosi va uni қutқarish yo`llari Orol dengizi bundan 35 ming yil ilgari paydo bo`lib, suv xajmi jixatidan dunyodagi 4-o`rinda turadi. 1911-1960 yillar davomida Orol dengiziga xar yili o`rtacha 52 km2 suv қuyilib kelgan va uning satҳi muntazam ravishda 53 m mutlaқ balandlikda bo`lgan. Orol dengizining suv maydoni 66458 km2, suv xajmi 10226 mln m2, o`rtacha chuқurligi 16 m va eng chuқur joyi 68 m bo`lgan. Orol dengizida 300 tadan ortiқ kichik orolchalar bo`lgan va suvning sho`rlanish darajasi 10—11%ni tashkil etgan. Ҳozir esa axvol umuman o`zgacha: Markaziy Osiyo mintaқasining ulkan suv xavzasi bo`lmish Orol dengiziga Amudaryo va Sirdaryodan oқib kelayotgan suvning xajmi va suv satҳining balandligini pasayib borishi 1961 yildan boshlab kuzatila boshlandi. Қuyidagi jadvalda orol dengizi suv rejimining yillar davomida o`zgarishlari ko`rsatilgan. Shuni aloxida ta`kidlash kerakki, 1911-1960 yillar davomida dsngizga kelib қo`shiladigap suv miқdori bilan, uning suv sarfi deyarli teng bo`lgan. Ammo 1970—1989 yillar davomida ro`y bergan suv takchilligi tufayli bu mutanosiblik buzilgan. Aynan mana davrda Uzbekistonda suggoriladigan erlarning maydoni yiliga 100 ming gektarga kamayib borgan. 1990 yilga kelib Orol dengiziga kelib қ o`shiladigan suvlarning mikdori 10 baravarga kamaydi, suv maydoni esa, 1,5 baravarga қ iskardi. Agar 1994 yilda suv satxining balandligi 36,6 mni tashkil etgan bulsa, 1996 yilga kelib bu ko`rsatgich 36,6 m ni tashkil etgan. Shuni aloxida ta`kidlash kerakki, oxirgi 40 yildan ko`pro қ va қ t davomida Orol dengizi o`zining azaliy қ irgo қ laridan қ arib 100-140 km ichkariga қ arab cheklangan. Ҳ ozirgi Orol dengizi tuzlar va zaxarli kimyoviy moddalar bilan to`yingan 2 ta ko`lga aylanib bormo қ da. Natijada 3,5 mln gektardan orti қ dengiz tubi tuzli sa ҳ roga aylanib, undan atmosfera ҳ avosiga yiliga 100 mln t dan ko`pro қ za ҳ arli tuzlar, changlar va kimyoviy moddalar ko`tarilib atrof—mu ҳ itni ifloslantirmo қ da. Orol dengizi tubidan ko`tarilayotgan chang-to`zonlar yapon

www.arxiv.uz orollarigacha etib borganligi, ҳ amda, Oroldagi Tiklanish orolchasi 40 yildan ko`pro қ va қ t davomida bakteriologik қ urollari sinab қ urilganligi ҳ a қ ida ma`lumotlar mavjud. Shunday қ ilib, Markaziy Osiyo mintacasida қ um—tuz aerazollarning nixoyatda kuchli yangi manbai vujudga keldi. Chang tuz to`zonlarning atmosfera xavosiga ko`tarilishini birinchi marotaba 1975 yilda kosmonavtlar koinotdan turib kuzatganlar. Chang—tuz to`zonlarining uzunligi 400 km, eni 40 km va radiusi 300 km ni tashkil etadi. Chang—tuz aerozollarning erga yo ғ ilishi paxta va sholi xosildorligiga katta salbiy ta`sir ko`rsatmo қ da. Tupro қ ning sho`rlanishi ҳ isobiga қ ishlo қ xo`jalik maxsulotlari Turkmanistonda 40% ga, O`zbekistonda 30% ga, Қ ozo ғ istonda 30—33% ga, Қ ir ғ izistonda 20% va Tojikistonda 19% ga pasayib ketdi. Shuni ҳ am ta`kidlash kerakki, қ irgo қ chizi ғ i 60—80 km ga cheklangan xududlarda ochilib қ olgan tuzli maydonlar 23 ming km2 ni tashkil etadi. eng yomon axvol Janubiy Orol minta қ asida tuzilmo қ da. Bu minta қ aga shimoliy- ғ arbiy Қ izil қ um, Zuangauz Қ ora қ umi, Janubiy Ustyurt va Amudaryo deltasi kiradi. Agar Orol bo`yining umumiy maydoni 473 ming km2 ni tashkil etsa, Janubiy қ ismining maydoni 245 ming km2 ni tashkil etadi. Bunga Қ ora қ alpo ғ iston, Xorazm va Toshxovuz viloyatlari kiradi. Janubiy Orol bo`yida dengizning қ urigan қ ismidan yiliga 90-100 ming t tuz va sho`r changlar xavoga ko`tarilib, 10 ming km2 maydonga tushmo қ da, ya`ni, ularning mi қ dori xar bir gektar maydonga 90-100 kg dan to` ғ ri kelmo қ da. Orol dengizi satxining pasayib borishi, Amudaryo va Sirdaryo deltalariga suvning muntazam kelmay қ o`yganligi, eng daxshatlisi, suv sho`rligining muttasil ortib borishi, xamda turli zaxarli chi қ indilar bilan ifloslanishi tufayli Orol bo`yi ҳ ududlarida 60—yillarning boshlaridan buyon bir қ ator ekologik, ijtimoiy— i қ tisodiy va bosh қ a muammolar vujudga keldi. Daryo suvlarining ta қ chilligi va ifloslanishi, i қ limiy o`zgarishlar (xavo nisbiy namligining kamayishi, shamollar, chang, tuzga

www.arxiv.uz to`yingan to`zonlarning kuchayishi), tupro қ tarkibining buzilishi, er osti suvlarining sho`rlik darajasining yu қ oriligi, o`simlik va xayvonot turlarining kamayib borishi va shunga o`xshagan ko`pgina ekologik muammolar Orol dengizi ҳ avzasidagi tabiiy muxitni o`zgartirib yubordi. Natijada axolining yashash sharoiti ancha murakkablashib қ oldi. Orol dengizi atrofida yashab kelayotgan 3 mln dan ko`pro қ axoli orasida turli kasalliklarga chalinish ko`rsatgichlari Musta қ il Davlatlar Ҳ amdo`stligi ko`rsatgichlardan 20 marta yu қ oridir. Xususan cha қ alo қ lar va yosh bolalarning barva қ t ҳ ayotdan ko`z yumishi 2 baravar oshgan. Ҳ ozirgi paytda Orol xavzasida va umuman Markaziy Osiyo xududida yashab kelayotgan 50 mln dan ko`pro қ axoli Orol dengizi in қ irozi ta`sirida қ olib ketayapti. Shuning uchun Orol dengizi in қ irozi nixoyatda katta global muammo deb e`tirof қ ilinmo қ da. Ushbu in қ irozning paydo bo`lishiga Orol xavzasida yangi su ғ oriladigan erlarni o`zlashtirish, si ғ imi katta bo`lgan suv omborini қ urish, sertarmo қ zovur sistemalarini ishga tushirish kabi ko`p yillarga mo`ljallangan ulkan irrigaciya va melioraciya Suv omborlari va ҳ avzalaridan foydalanish, ularga texnik xizmat ko`rsatish ҳ amda xavfsizligini ta`minlashda minta қ a davlatlarining o`zaro kelishib ish tutishi. Suvdan o қ ilona foydalanish. Suvning sho`rlanishiga қ arshi kurashish. Shuni aloxida ta`kidlash kerakki, O`zbekiston Prezidenti to`rtinchi ustivor yo`nalish sifatida ijtimoiy omilni (ya`ni, a ҳ oli so ғ ligiii) belgilash tu ғ risida taklif kiritdi. Ushbu yo`nalishlarni amalga oshirish uchun Ja ҳ on banki kelgusi 5 yil davomida bu boradagi loyi ҳ alarga 380 mli A Қ Sh dollari mikdorida sarmoya sarflashni taklif қ ildi. Markaziy Osiyo davlatlari tomonidan Orol jamgarmasiga to`lanadigan joriy yillik Padallar xar bir mamlakat byudjetining 0,3% mi қ dorida belgilandi.

www.arxiv.uz Arnasoy kullaridagi muammolar Ma`lumki, Orol in қ irozi insoniyat tarixida eng yirik ekologik va ijtimoiy— i қ tisodiy fojealardan biri bo`lib қ olmo қ da. Mana shu inkiroz bilan birga respublikamizda bir-biriga zid yana bir ekologik muammo vujudga keldi. Gap shundaki, bir tomondan Orol dengizining kurib borishi, Sirdaryo ҳ avzasi (asosan o`rta va қ uyi қ ismlari)ning sayozlanishi, suv za ҳ iralarining, ayni қ sa, ichimlik suvining o`ta ta қ chilligi bo`lsa, ikkinchi tomondan, suv tosh қ inlari, unumdor erlarning bot қ o қ likka aylanishi, er osti suvlari sat ҳ ining ko`tarilishi, yangi suv ҳ avzalarining paydo bo`lishi oxirgi yillarda ko`pchilikni ta ҳ didga solib kelmo қ da. Tabiat in`omlariga nisbatan lo қ aydlik va bepisandlikning bir «namunasi» sifatida, 1969 yili Sirdaryodan (Chordara suv omboridan) Jizzax viloyati ҳ ududlariga 21 km2 suv o қ izilishi natijasida umumiy maydoni 2175 km2 ga teng Arnasoy ko`llari (Arnasoy, Aydar va Tuzkon ko`llari) paydo bo`ldi. Suv ta қ chil bo`lgan keyingi yillarda ko`lga daryo suvlarining o қ izilishi to`xtatildi. Ammo ko`lga Mirzacho`l va Jizzax ko`llaridan yiliga 2,0-2,5 km2 o қ ova suvlari zovurlar or қ ali kelib tushar edi. Ko`lga o қ ib kelayotgan o қ ovalar bilan birga 25 ming t tuzlar va za ҳ arli moddalar kelib tushdi. Suvning gat ҳ i esa, 1,5—2,0 m gacha pasayib ketdi. 70-yillarning oxiriga kelib Chordara suv omboridan chuchuk suvning Arnagoy ko`llariga kelib tutishiiing to`xtatish o қ ibatida ko`llardagi suvning sat ҳ i 4 m ga pasaydi, suv tarkibidagi tuzlarning mi қ dori esa Tuzkon ko`lida ҳ ar 1 l suvda 10-11 g ga va Aydar ko`lida 14—15g ga etdi. Suv ҳ avzasidagi biologik salo ҳ iyatni sa қ lab қ olish ma қ sadida ko`llarni rekonstrukciya қ ilishga kirishildi. Aydar va Tuzkon ko`llari tutashgan joyda maxsus to`si қ —damba va suv o`tkazuvchan yo`lak қ urildi. Natijada 80-yillarga kelib minerallashgan suvlar mi қ dori bar қ arorlashib, suv sat ҳ i 237 m2 ni tashkil etdi. Bali қ chilik rivojlandi va 1985 yilda ko`llardan 4129t bali қ tutildi. Ammo ko`llardagi ekologik sharoitning salbiy tus ola boshlashi (asosan ko`llarga o қ izilgan minerallarga va tuzlarga boy bo`lgan zovur suvlari ҳ isobiga),

www.arxiv.uz ixtiofaunaga ҳ am salbiy ta`sir etdi. 90-yillarga kelib ko`llardan bali қ ovlash ҳ ajmi keskin қ iskardi. Biro қ , 1993 yildan boshlab To`xtagul suv omboridai қ ish paytida elektr energiya olish ma қ sadida suv kuyib yuborilishi natijasida Sirdaryoda suv mi қ dori keskin ko`paydi. Sirdaryoning қ uyi қ ismida daryo o`zanining muzlashi va sayozlanishi o қ ibatida Chordara suv omboridai Arnasoy ko`llariga yana suv қ uyila boshlandi. Sunggi 8 yil davomida Chordara suv omboridan Arnasoy ko`llariga ҳ ammasi bo`lib kariyb 27 km3 chuchuk daryo suvi kelib tushdi. Natijada suv sat ҳ ining absolyut balandligi 245,15 m ga, suv ҳ ajmi 36,45 m2ga, suv maydoni esa 3299 km ni tashkil etdi. Natijada 134 ming gektar maydondagi yaylovlarni suv bosdi, uzunligi 44 km elektr tarmo қ lari va 61 km kollektor ҳ avzalari ishdan chi қ di, Nurato—Boymurot yo`nalishidagi 3,5 km yo`lni suv yuvib ketdi. Bundan tash қ ari, Arnasoy ko`llari bo`yidagi suv sevar o`simliklarni suv bosishi o қ ibatida ko`llarning o`z-o`zini tabiiy tozalash xususiyatlarini keskin pasaytirib yubordi va o`txur bali қ larning ozu қ asiga putur etkazdi. Ҳ ozirgi paytda ko`llardan ovlangan bali қ larning mi қ dori 1400 t dan oshmayapti. Mutaxassislarning ҳ isob kitoblariga қ araganda, agar ko`llarga Chordara suv omboridan 1,5 km2 dan ko`pro қ suv o қ izilsa, yangi-yangi erlarni suv bosishi yanada davom etadi. Ushbu mi қ dordan oshgan xar 1 km2 suv uning balandligini 0,2—0,3 m ga ko`taradi va 50—70 km2 maydonlarni suv bosadi. Bundan tash қ ari, Arnasoy boti ғ ining bundan buyon suv bilan to`ldirilishi Mirzacho`ldagi minerallashgan suvlarni o қ izib kelayotgan kollektorlarning ko`lga kelib қ uyiladigan joyidagi nishabini yanada қ is қ artirib yuboradi. Bu esa, Mirzacho`l va Jizzax cho`llarining meliorativ ҳ olati yomonlashishiga olib keladi. Buniig ustiga, Arnasoydagi mavjud suvning sat ҳ i pasaygan ta қ dirda ҳ am, suvdan bo`shalgan erlarni rekultivaciya қ ilish ishlari ko`p moddiy mabla ғ larni talab kiladi va u kis қ a cho`zilib ketadi. Sarez ko`li muammosi.

www.arxiv.uz Markaziy Osiyoda o`z echimini kutayotgan eng katta ekologik muammo bu Sarez ko`li muammosidir. Sarez ko`li Tojikiston Respublikasi Mur ғ ob vo ҳ asi (To ғ li Badaxshon avtonom viloyati)da joylashgan. 1911 yil 19 dan 20 fevral o`tar kechasi 9 ballik zilzila sodir bo`lib, Mur ғ ob vo ҳ asidagi Usoy қ ishlo ғ ida yashab kelgan 200 ta xonadon a ҳ olisi er ostida қ olib ketdi. Natijada ҳ ajmi 3 km2 bo`lgan to ғ jinslari ko`chib, daryo o қ imini ko`mib tashladi. Shuni ҳ am ta`kidlab o`tish kerakki, ҳ ozirgacha olimlar o`rtasida paydo bo`lgan savolga (zilzila to ғ ning kulashi(o`pirilishi)ga sabab bo`lganmi, yoki aksincha, tokning o`prilishi zilzilani vujudga keltirganmi?) ani қ javob yo` қ . Tabiiy ҳ olda paydo bo`lgan Usoy suv to` ғ onining uzunligi 3 km va balandligi 550 m ni tashkil etadi. To` ғ onning or қ asida yo ғ ingarchiliklar va muzliklarning erishi tufayli ҳ amma va қ t suv yi ғ ilib turadi. Mana shu fojiadan 30 yil o`tgandan keyin Sarez ko`li va Shodau ko`li paydo bo`ldi. Sarez ko`li dengiz sat ҳ idan 3 km balandlikda joylashgan bo`lib, uning uzunligi 60 km, eni 3 km va chu қ urligi 500 m dan oshadi. Sarez ko`liga ҳ ar sekundiga 50m2 suv muzliklardan kelib қ o`shiladi va қ ariyb shuncha suv ko`chkilardan o`tib filtirlanib turadi. Sarez ko`li nafa қ ag Tojikiston xal қ lari ҳ ayotida, balki butun Markaziy Osiyo xal қ lari ҳ ayotida migli ko`rilmagan ekologik muammoni vujudga keltirmo қ da. Gap shundaki, balandligi 550 m bo`lgan Usoy suv to` ғ onida tabiiy ҳ odisalar tufayli teshik yoki yorishma paydo bo`lib kolgudek bo`lsa, suv nafa қ at tojik xal қ larini, balki Markaziy Osiyoda yashab kelayotgan barcha xal қ larni er yuzidan yo` қ қ ilib yuborishi mumkin. Ҳ ozirgi paytda olimlar orasida Sarez ko`li suvlarini Orol dengiziga o қ izilish va shu bilan, Orol muammosini echish mumkin degan ғ oyalar mavjud. Ammo tabiatning biron-bir ob`ektini bosh қ a ob`ekt ҳ isobidan mu ҳ ofaza қ ilish mumkin emasligi tarixdan ma`lum, chunki bunda tabiiy muvozanat buziladi. Sarez ko`li suvlarini Orol dengiziga o қ izish i қ lim o`zgarishiga olib kelishi

www.arxiv.uz mumkin. Sarez ko`liga energetik inshoot yoki energiya manbai sifatida қ arash ҳ am kaltabinlik ҳ isoblanadi. Chunki Markaziy Osiyo minta қ asida Sarez ko`liday o`simliklar va xayvonot dunyosini mu ҳ ofaza қ ilib biladigan tabiiy baland to ғ li қ uri қ xona mavjud emas. Amudaryo suv o қ imini muntazam sa қ lab turishiga va Orol dengizi muammosini echishga Sarez ko`li suvlarining ҳ issasi be қ iyosdir. Sarez ko`li atrofida milliy bo ғ lar va dam olish maskanlari barpo etish nafa қ at Pomirning tabiiy potencialini, balki Orol ҳ avzasining ekologik muvozanatini sa қ lashda ko`mak berishi mumkin.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Abdullaev O., Toshmatov Z., Uzbekiston ekologiyasi bugun va ertaga. T. Fan, 1992 y. 2. Rafikov A.A., Geoekologik muammolar. T.Ukituvchi, 1997, 112b. 3. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera. T.Ukituvchi, 1995, 320 b. 4. Tuxtaev A.S. ekologiya. T.Ukituvchi, 1988, 192b. 5. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T.Ukituvchi, 1994. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Umumbashariy ekologik muammolar

Buxoro viloyatida vujudga kelgan ekologik muammolar

Sayyoramizda sodir bo`ladigan global ekologik muammolar

Geoekologik muammolar

Muhit. Ekologik omillar. Ekologik sistemalar