Иқлим ва унинг ўзгаришининг инсоният ривожланишига таъсири - Экология - Рефераты

Иқлим ва унинг ўзгаришининг инсоният ривожланишига таъсири

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

110.5 KB

Иқлим ва унинг ўзгаришининг инсоният ривожланишига таъсири Режа: 1. Иқлим ва унинг ўзгаришининг инсоният ривожланишига таъсири. 2. Иссиқхона самараси. 3. Иқлим ўзгариши ва қишлоқ хўжалиги. 4. Иқлим ўзгариши ва океан сатҳи. 5. Иқлим ўзгариши ва чўллашиш. 6. Иқлим ўзгариши ва сув ресурслари. 7. Иқлимнинг ўзгариши ва унинг ижтимоий оқибатлари. 8. Ўзбекистон иқлимининг ҳозирги ўзгариши ва унинг иқтисодиётга ҳамда табиий ресурсларга таъсири.

Таянч иборалар: Сайёра, иқлим, астероид, иссиқхона самараси, чўллашиш, антропоген таъсир, океан сатҳи, иссиқхона газлари эмессияси, глобал ҳарорат, иқлим модели, экватор зона, чегараловчи омил. 1. Иқлим ва унинг ўзгаришининг инсоният ривожланишига таъсири Иқлим тушунчаси тахминан 2200 йил олдин юнонистонлик олим Гиппарх томонидан киритилган бўлиб, у юнончада қуёш нурларининг кун ярмида Ер юзасига «оғиши»ни билдиради. Ҳозирги вақтда иқлим деганда ҳарорат, намлик ва атмосфера циркуляциясининг ўзига хос режимини вужудга келтирадиган, маълум жой учун энг қўп такрорланадиган об - ҳаво хусусиятлари тушунилади. Иқлим ва унинг ўзгариб туриши ўсимликлар ва ҳайвонот оламининг ривожланиши ва инсоннинг инсон сифатида шаклланишини таъминлайди. Олимларнинг тахмин қилишича, бундан 65 млн. йил илгари Ерга улкан астероид келиб урилган, натижада атмосферага жуда кўп чанг чиқарилган ва оқибатда дунё уч йил зимистонга айланган. Ҳуёш нурларининг кам тушиши натижасида ҳарорат пасайган, кўп ўсимликлар ўсишдан тўхтаган, озиқ занжирлари бузилган ва кўп турлар шу жумладан динозаврлар ҳам қирилиб кетган. Бу динозаврларнинг қирилиб кетиш сабабини тушунтирувчи етакчи назариялардан биридир. Бошқа назарияга кўра инсон зоти тахминан 6 млн. йил олдин, ёғин миқдори камайиб, ҳарорат кескин пасайган даврда тез ривожлана бошлаган. Африкадаги Буюк Ёрик водийсидаги энг қадимги аждодларимиз дарахтларда яшашга мослашган эдилар. Лекин иқлимнинг узоқ вақт давом этган ўзгаришлари натижасида дарахтлар ўт-ўсимликлар билан алмашган. Энг қадимги аждодларимиз оилалари ўзлари мослашган совуқроқ ва қуруқ яланг текисликка ўтиб, йиртқичлар етиши мумкин бўлган шароитга тушиб қолганлар. Ана шундай қирилиб кетиши мумкин бўлган шароитда икки

эволюцион сакраш йўли билан мослашиб олганлар: Биринчиси узоқ масофаларга тик юриб бора оладиган, қўллари бола ва озиқни ташиш учун бўш бўлган мавжудотларга ва ундан кейин катта ақлий имкониятларга эга бўлган, меҳнат ва ов қуролларини ишлата оладиган, ҳам гўшт ва ўсимлик ейдиган мавжудотларга айланганлар. Иккинчиси - ақл қобилияти бўлган мавжудотлар дастлабки одам деб қаралган. Инсон кейинчалик мослаша бориб кўчиб юриб, янада кучли бўлиб иқлим ўзгаришларига мослашган. Музлик даврида қуруқлик кўприклари орқали Осиёдан Америкага ва Тинч океани оролларига кўчиб ўтганлар. Бу кетма - кет кўчишларда албатта фалокатлар ҳам бўлган. Бу фалокатларнинг айримлари унчалик кучли бўлмаган. Охирги юз йилликлар ва айниқса XX асрнинг хусусияти шундаки инсонларнинг фаолияти маълум жой ва ҳудуднинг иқлим шароитига яхши мослашган ўсимликлар ҳамда ҳайвон турларини яратиш ва ўстиришга қаратилган. Ҳозирги вақтга келиб, кўпчилик халқлар ушбу йўналишда салмоқли муваффақиятларга эришдилар. Озиқ - овқатларнинг етарлилиги мамлакат ва халқларнинг барқарор иқтисодий ривожланишининг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. 2. Иссиқхона самараси. Ердаги ҳаётнинг бош манбаи қуёш радиациясидир. Ҳуёш радиациясининг бир қисми (тахминан 30%) Ер юзаси ва атмосфера, асосан булутлар орқали дарҳол космосга қайтарилади. 55% га яқини атмосфера орқали Ерга тушади ва ҳаво шаффоф бўлганлиги туфайли қуёшдан келадиган қисқа тўлқинли радиация атмосферанинг бевосита кучли исишига сабаб бўлолмайди. Аммо у Ер юзасини иситади ва исиган Ер юзаси узун тўлқинли радиацияни тарқатади. атмосферани ташкил қилувчи айрим газлар ёки «иссиқхона газлари» ушбу радиацияни ютиш қобилиятига эга ва шунинг ҳисобига атмосфера исийди.

Ер юзасидан юқорига тарқаладиган узун тўлқинли радиациянинг катта қисми атмосферадаги сувбуғлари, карбонат ангидрид газлари ва бошқа табиий иссиқхона газлари билан ютилади. Бу газлар Ер юзасидаги энергиянинг бевосита космосга чиқиб кетишига тўсқинлик қилади. Агар энергиянинг космосга тарқалиши қаршиликсиз амалга ошганида Ер юзасидаги ҳарорат ҳозиргидан деярли 30°С пастроқ бўлар эди. Ер усти худди Марс сайёрасига ўхшаш совуқ, унумсиз, ўсимлик қатламисиз, ҳаётсиз бўлар эди. Инсонлар ҳаёти ўсимлик ва ҳайвонлар ҳаёти сингари сайёрамизни ўраб турадиган атмосфера деб аталадиган ҳаво океани остида ривожланади. Инсон фаолияти натижасида ҳозирги вақтда амалга ошган асосий ўзгаришлар - бу Ер атмосферасидаги ўзгаришлардир. Динозаврларни йўқ қилган астероидларга қараганда ҳам бугунги атмосферани ўзгартиришга олиб келадиган ҳатти ҳаракатларимиз теранроқдир. Бу шундан иборатки, биз атмосфера газлари мувозанатини ўзгартирдик ва ўзгартиришда давом этяпмиз. Бу айниқса карбонат ангидрид (СО 2 ), метан (СН 4 ), азотнинг чала оксиди (N 2 O) каби асосий иссиқхона газлари учун тегишлидир. Табиатда бу газлар асосан кислород (21%) ва азот (78%) дан иборат атмосферанинг 0,1% дан ҳам камроғини ташкил қилади. Лекин иссиқхона газлари ҳар ҳолда зарур, чунки улар Ер атрофидаги кўрпадек ҳисобланади. Бу табиий кўрпасиз Ер юзаси анча совуқроқ бўлар эди. Лекин кейинги вақтлардаги муаммолардан бири шундаки, инсон фаолияти оқибатида бу кўрпа қалинлашиб бормоқда. Масалан: энергия олиш учун кўмир, нефт, табиий газ ёқилади ёки ўрмонлар кесилади ҳамда атмосферадаги СО 2 миқдори ошади. Йирик қора моллар сонининг ортиши ривожланган қишлоқ хўжалиги, тоғ-кон саноати яна бир иссиқхона гази метаннинг асосий манбаидир. Агар бу жараёнлар узлуксиз ортиб борса XXI асрда СО 2 нинг даражаси то индустриал даражадан икки марта ортиши аниқдир. Агар эмиссияларни камайтириш бўйича зарур чоралар кўрилмаса 2100 йилга бориб СО 2 нинг миқдори уч марта ортиши мумкин.

Олимларнинг фикрларига қараганда иссиқхона газлари миқдорининг кўпайиши оқибатида дунё миқёсида ҳаво ҳарорати кўтарилади ва иқлим моделлари бўйича кейинги юз йил ичида ҳарорат 1,0 дан 3,5°С гача кўтарилиши мумкин. Ҳароратнинг бу кўтарилиши энг юқори бўлиб, охирги 9000 йилда амалга ошган ўзгаришлар ичида энг тезкори бўлса ажаб эмас. Иқлимнинг исиши бошланди деб ҳисоблашга айрим асослар бор. Иқлим ўзгариши бўйича ҳукуматлараро экспертлар гуруҳи (ИУХЭГ) фикрларига кўра то индустриал даврдан бери яъни тахминан 1850 йилдан бошлаб Ер юзидаги ҳавонинг ўртача глобал ҳарорати тахминан 0,5°С га ошган. Келажакдаги ҳароратнинг ортиши бизни ўраб турган оламга қандай таъсир кўрсатишини айтиш қийин, чунки иқлим фақатгина атмосферада амалга ошадиган жараёнлар билан белгиланиб қолмасдан, балки у яна океандаги, криосферадаги (музликлар, денгиз музликлари), геосфера (Ернинг қуруқлик юзаси) ва биосфера (тирик организмлар) жараёнларига ҳам боғлиқдир. Иқлимнинг ўзгариши миллионлаб одамларнинг яшаш шароитлари билан боғлиқ бўлган ҳарорат ва ёғинлар режимини ўзгартириши мумкин, бу эса ўз навбатида иқтисодиётнинг қишлоқ хўжалиги ва чорвачилик каби тармоқларига ўз таъсирини кўрсатади. Ҳароратнинг ошиб бориши океан сатҳининг кўтарилишига олиб келади, натижада минглаб ороллар ва қирғоқ бўйи пастликларининг сув остида қолиш хавфи туғилади, бу эса ўз навбатида ўта кучли тангликлар - очарчиликка ва бошқа ҳалокатларга олиб келиши мумкин. Иқлим ва бизнинг унга таъсиримиз борасида ҳали кўп нарса аниқ эмас. Лекин ноаниқликлар бўлишга қарамай иқлим ўзгариши хавфи реал ва бу жиддий масала деб айтиш мумкин. Глобал иқлим ўзгаришининг яширин, аммо юзага чиқиши мумкин бўлган оқибатларига бир нечта мисоллар келтирамиз

3. Иқлим ўзгариши ва қишлоқ хўжалиги Ҳароратнинг ошиши инсониятга бевосита эмас, балки билвосита ҳам хавф туғдириши мумкин. Ҳарорат, намлик ва қуёш нури билан таъминланганлик ўзгарса қишлоқ хўжалиги соҳаларини ўзгартириши турган гап. Иқлим моделларига кўра ўртача глобал ҳароратнинг ортиши денгиз сатҳининг кўтарилишига (яъни қишлоқ хўжалиги ерларини сув босиши ва қирғоқ бўйи сизот сувларининг шўрланиши), бўронлар ва жазирама каби экстремал табиий ҳодисалар қайтарилишининг ортишига ҳамда иқлим минтақаларининг қутбларга қараб кўчиши ва қуруқлик юзаси катта қисмида тупроқ намлигининг камайишига олиб келади. Бундан ташқари ёғинлар режимининг ҳудудий шароитлари ўзгариши мумкин, яъни ёғинлар миқдори қўпаяди, лекин улар тезроқ буғланади ва ўсимликларнинг ўсиш даврида тупроқ қуриб қолади. Илгари қурғоқчилик бўлмаган районларда қурғоқчиликлар пайдо бўлиб тоза, мусаффо сув заҳираларини камайтириши мумкин. Иқлим ва агроиқлим зоналари қутбларга қараб силжиши мумкин. Ҳароратнинг ортиши экватор зонасидагина эмас, балки қутб туманларида юқорироқ бўлиши туфайли иқлим зоналарининг силжиши ҳам юқорироқ кенгликларда янада равшанроқ бўлади. Мўътадил кенгликлар (45° да 60° гача) ҳудудларида кутилаётган силжиш ҳароратнинг ҳар бир даража ортишига 200 - 300 км ни ташкил қилиши мумкин. Бундай силжишлар қишлоқ хўжалиги экинлари етиштиришга ва қорамол бошларини парваришлаш шароитларига кучли таъсир кўрсатади. Чегараловчи омили ҳарорат бўлган экинлар ривожланиши учун кўпрок вақт талаб қилинади. Масалан, Канада прерияларида ўртача йиллик ҳароратнинг Цельсий бўйича ҳар бир даража ортиши ўсиш даврини 10 кунга узайтириши мумкин. Ёзги қурғоқчиликнинг ортиши натижасида мўътадил кенгликларда ўсимликларнинг ҳосили 10 - 30 % гача камайиши мумкин. Ҳароратнинг

ортиши тупроқ намлигини камайтиради. Мўътадил кенгликларда йиллик ҳароратнинг 1°С га ортиши натижасида буғланиш суръатлари тахминан 5% га кўпаяди ва балки АҲШнинг Буюк текисликлари каби бугунги кунда етакчи буғдой етиштирувчи районлар қурғоқчилик ва жазирама тўлқинларни кўпроқ бошидан кечирадиган бўлиб қолади. Масалан 1988 йилги узоқ қурғоқчилик вақтида АҲШда маккажўхори ҳосили 40% га қисқарди. Ўртача кенгликнинг қутбларга яқин қишлоқ ҳўжалик районлари: Шимолий Ярим шарда Шимолий Канада, Скандинавия, Россия ва Япония, Жанубий Ярим шарда Чилининг жануби ва Аргентина учун ҳароратнинг ортиши бир қараганда қандайдир фойда ҳам келтириши мумкин. Аммо янги иқлим зонасининг ҳозирда қишлоқ хўжалиги интенсив асосда ташкил қилинган мамлакатларда етиштириладиган экин майдонларининг камайиш ўрнини тўлдира олмайди. Масалан Канаданинг субтропик районлариида ҳозир ғаллани кўп берадиган жанубидагидек иқлим шароитлари вужудга келганида ҳам у жойларнинг унумсиз тупроқлари ҳосил ўсишини таъминлай олмайдиган бўлиши мумкин. Иқлим ўзгаришининг ижобий оқибатлари ҳам мавжуддир. Умуман олганда СО 2 миқдорининг ўсиши, унинг юқори ривожланган ўсимликларда фотосинтез жараёнини тезлаштириши ҳисобига айрим қишлоқ хўжалиги экинлари маҳсулдорлигини кескин ошириши мумкин. СО 2 миқдорининг 2 марта ортиши фотосинтез суръатини 30-100% тезлаштиради. Бу айниқса ўртача кенгликдаги асосий экинлар - буғдой, шоли ва соя дуккаклари учун жуда қўл келади. Ҳароратнинг ортиши айрим биологик турлар учун қулай омил бўлади, лекин ҳаммалари учун эмас. Илиқроқ иқлим, мисол учун ўсимликлар уруғининг униб чиқишига ёки ҳаёт циклининг бошқа ҳал қилувчи босқичларига таъсир кўрсатиши мумкин.

4. Иқлим ўзгариши ва океан сатҳи Охирги юз йил ичида океаннинг глобал сатҳи тахминан 15 см га кўтарилган. Кутилаётган глобал ҳароратнинг ортиши 2030 йилга бориб океан сатҳини яна 18 см. га кўтариши мумкин. Агар иссиқхона газлари эмиссиясининг ҳозиирги суръати сақланиб қолса 2100 йилга бориб океан сатҳи ҳозиргига қараганда яна 65 см га кўтарилиши мумкин. Океан сатҳининг кўтарилиши паст қирғоқлар ва катта бўлмаган ороллар ва айниқса Мальдив ороллари ёки Тинч океани қатор орол давлатлари учун тугатиб бўлмайдиган қийинчиликлар туғдиради. Ҳамма ёқда туристик пляжлар, маданий ва тарихий жойлар, балиқчилик марказлари ва бошқа амалий аҳамиятга эга бўлган районлар хавф остида қолади. Бошқа томондан саёз портлар ва бошқа айрим жойлар океан кўтарилишидан фойда кўрадилар. Айрим қирғоқ бўйи ҳудудларида тупроқ сувларининг шўрланиши бўлади, бундан ташқари кўтарилган океан суви чучук сув қатламлари ва манъбаларининг шўрланиш хавфини туғдиради. Океан сувларининг чучук сувли қатламларга қўшилишининг олдини олиш учун инсонлар чучук сувларни сувли қатламлардан тортиб чиқаришни камайтиришига тўғри келади. Океан сатҳининг кўтарилиши туфайли кўплаб ботқоқликларнинг материк ичкарисига кўчиши мумкин бўлсада, ундай кўчишда қўпчилик организмларга жиддий зарар етади. Ҳишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши ривожланган текислик дарё дельталари ҳам хавф остида қолади. Амазонка, Ганг, Меконг, Миссисипи, Нигер, Нил, Поа Янцизилар, айниқса, хавфлидир. Иқлимнинг ҳароратдан ташқари бошқа жиҳатлари ҳам ўзгаришга учрайди. Масалан: айрим тадқиқотчилар фикрича ёғинлардаги ўзгаришлар Антарктикада қорнинг тўпланишига олиб келиши мумкин ва бу эса океан сатҳининг умумий кўтарилишининг секинлашишига олиб келади, деб тахмин қилинади.

5. Иқлим ўзгариши ва чўллашиш Чўллашиш қитъа миқёсидаги экологик муаммо бўлиб, 100 дан ортиқ мамлакатларга бевосита даҳлдордир. Чўллашишнинг бош сабаби инсон, унинг меҳнати натижасида ер маҳсулдорлиги ўзгаради. Чўллашишнинг иккинчи сабаби қурғоқчил, ярим қурғоқчил ёки намгарчилик кам бўлган районларда кузатиладиган узоқ ва қисқа муддатли иқлим тебранишларидир. Қуруқликнинг деярли учдан бир қисмини қурғоқчиликка учраган ерлар ташкил этади ва бу ерларда Ер юзи аҳолисининг олтидан бир қисми ҳаёт кечиради. Чўллашиш иссиқхона самарасининг кучайиши натижасида иқлимнинг ўзгариши, биологик турлар хилма-хиллигининг камайиши ва халқаро сувларнинг ифлосланиши каби бошқа экологик муаммолар билан боғланган. Агар ҳароратнинг глобал ортиши буғланишнинг ўсиши ёки ёғинларнинг камайишига олиб келса, ўз навбатида иқлимнинг глобал ўзгариши чўллашишни тезлаштириши мумкин. Чўллашишнинг асосий сабаби инсон ва инсон фаолиятидир. Қурғоқчил ерлардан интенсив фойдаланиш, ўсимликлар дунёсидан аёвсиз фойдаланиш, тупроқ ва шамол эрозияларининг олдини олмаслик аста - секин чўллашишга олиб келади. Иқлимнинг табиий ўзгарувчанлиги чўллашиш жараёнини тезлаштиради. Қурғоқчиликнинг тез - тез бўлиб туриши тупроқнинг емирилишига ва қурғоқчил иқлимли районларнинг чўллашишига кучли таъсир кўрсатади. Тупроқ емирилиши шароитида, сўнгги ўн йилликлар ичида ёғинлар миқдори 20-40% камайган Шимолий Африканинг Сахел минтақасида чўллашиш айниқса яққол намоён бўлди. Ёғинларнинг камайиши ўсимликлардаги ўзгаришга сабаб бўлади. Кўп йиллик ўтлар бир йиллик ўсимликлар билан алмашинади, буталар ўз ўрнини ўт ўсимликларга беради ва ҳоказо.

Чўллашиш иқлим ўзгаришларига ҳам регионал, ҳам глобал миқёсда таъсир кўрсатади. Ўсимлик қопламининг сийракланиши ва тупроқ сифатининг ёмонлашуви маҳаллий иқлимга таъсир кўрсатиши мумкин, чунки унинг натижасида ҳарорат ошади ва тупроқнинг намлик даражаси пасаяди. Ушбу оқибатларнинг таъсири чўллашишга учраган район чегарасидан ташкарига чиқади, у регионал иқлим ва атмосфера циркуляциясини ўзгартиради. Бу ўз навбатида қурғоқчил иқлимли районларнинг деградациясини тезлаштириб юбориши мумкин. Чўллашиш иқлимнинг глобал ўзгаришига ҳам таъсир қилиши мумкин. Масалан, ўсимлик қопламининг сийракланиши, тупроқ сифатининг пасайиши углероднинг кўпроқ ҳосил бўлишига олиб келади, натижада ўсимликлар кўпайган углеродларни қайта қабул қилиб унинг биомасса таркибида кўпайишига олиб келади. Иқлимнинг глобал ўзгариши чўллашишга таъсир кўрсатиши мумкин ҳарорат, буғланиш ва ёғинларнинг ўзгариши районлар бўйича турлича кечади. Натижада чўллашиш баъзи районларда кучайиши, бошқаларида сусайиши мумкин. 6. Иқлим ўзгариши ва сув ресурслари Дунёда аҳолининг тез кўпая бориши ва иқтисодий фаолиятининг тез ривожланиши чучук сув ресурсларига бўлган тангликни кучайтирмоқда. Чунки уй ва фермер хўжаликлари, саноат эҳтиёжлари учун сувга бўлган талабнинг ўса бориши маҳаллий сув заҳиралари имкониятларидан анча ортиқдир. Саноат чиқиндилари ва ўғитлардан интенсив фойдаланиш кўпинча сувда зарарли кимёвий моддаларнинг кўпайишига олиб келади, бундан ташқари нотўғри суғоришлар тупроқнинг шўрланиши ва сувнинг буғланиш даражасини кучайтиради, бу эса сув танқислигини янада чуқурлаштиради. Сув ҳавзаларининг аксарияти бир неча миллий чегараларни кесиб ўтадиган ресурсларини бошқариш яна ҳам муракаблашиб бораверади.

Ёғинларнинг баъзи районларда кўпайиб, бошқа районларда камайиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Лекин ёғинлар кўп бўладиган районларда ҳам буғланишнинг нисбатан юқори суръатлари сув оқимининг камайишига олиб келиши мумкин, бундан ташқари ҳавонинг исиши тоғлар ва бошқа совуқ районларда қишки қорлар тўпланишининг камайишига олиб келади. Иқлим ўзгариши ёғингарчилик кам ёғадиган районларда чучук сув заҳираларини камайтириб юборади. Ёғингарчилик кўп бўлган шароитда эса, тошқинлар бўлиб туради, дарё ва кўллардаги сув сатҳи кўтарилади ёғинларнинг 10% камайиши ва ҳароратнинг 1 - 2° С га ортиши қуруқроқ ҳавзаларда оқимнинг 70% га камайишига олиб келиши мумкин. Ҳирғоқ бўйи зоналарида ер ости сувлари сатҳининг пасайиши шўр денгиз сувларини ҳам чучук сизот сувларига тортиб олади ва уларни шўрлантиради. Шўр сувнинг ажралиб чиқиб чучук сувли ҳовузларга ўтиши сизот сувларини уй хўжалигида ва қишлоқ хўжалигида ишлатишга яроқсиз қилади. Ёғинларнинг камайиши ва буғланишнинг ортиши, қишлоқ хўжалик ерлари, ўрмон, ботқоқлик ва бошқа экотизимларга зарар келтиради. Сув сатҳининг пасайиши дарё ва кўл бўйларида жойлашган шаҳарларнинг анчагина мослашувини талаб қилади. Мослашиш учун зарур сарф харажатлар эса кўпчилик камбағал мамлакатларга оғирлик этиши мумкин. Нил ва Меконг каби дарёларнинг ҳавзаларида аҳолининг тез ўсиши ҳамда қурғоқчилик билан боғлиқ муаммолар кескинлашаётган бошқа регионларда можаролар юз бериши эҳтимолдан ҳоли эмас. Тоза чучук сув соғлиқ учун алоҳида аҳамиятли бўлганлиги туфайли айрим ривожланаётган мамлакатлар соғлиқни сақлаш стандартларининг пасайиши ва эпидемияларнинг кучайиши муаммосига дуч келишлари мумкин. Айниқса, Африканинг Сахел каби районлари бу соҳада энг заиф жойдир. Иқлим ўзгариши оқибатларини юмшатиш учун сув ресурсларидан фойдаланиш усулларини такомиллаштириш лозим. Агар иқлимнинг ўзгариши чиндан ҳам ёғинларнинг камайишига олиб келса, унда ҳалокатли вазиятларнинг вужудга келиш эҳтимоли каттадир. Ушбу муаммони ҳал қилиш учун мавжуд сув

ҳавзаларидан ва ундаги сув заҳираларидан фойдаланишни такомиллаштириш керак, чунончи: ёз даврида қурғоқчиликка қарши курашни енгиллаштириш максадида баҳор пайтида сув заҳираларини ташкил қилиш учун қўшимча қурилмалар қуриш, сув ресурслари исрофгарчилигининг олдини олиш ҳамда сувга бўлган талабларни меъёрида ушлаб туриш мақсадида сиёсат юритиш, ёки солиқ солишни жорий қилиш зарур ва жаҳон сув ресурсларидан фойдаланишни режалаштириш мақсадида сув ҳавзаларининг заифлиги ва уларнинг тикланиш қобилиятини текшириб туриш зарур. 7. Иқлимнинг ўзгариши ва унинг ижтимоий оқибатлари Иқлимнинг ўзгариши инсониятга ўта хавф солмоқда. Иқлим ўзгариши сиёсий ва иқтисодий беқарорликка олиб келиши мумкин. Тахминлар шуни таъкидлайдики, иқлимнинг ўзгариши, аҳоли сонининг кескин ортиши ва атроф муҳитнинг бошқа муаммолари билан биргаликда очарчилик ва қашшоқлик муаммоларини кескинлаштиради. Бу ўз навбатида қишлоқ районларидан шаҳар марказларига ҳамда кам ривожланган мамлакатлардан ривожланган мамлакатларга кўчишини тезлаштиради. Ижтимоий тузилмаларнинг суръати ошаётган ўзгаришларга, айниқса соғлиқни сақлашда, тезда мослашишларга тўғри келади. Агар мослашиш суръатлари етарлича бўлмаса, эҳтимол ижтимоий танглик, норозилик ҳаракатлари ва сиёсий беқарорлик ортиб боради. Беқарор жамиятларда иқлим ўзгариши натижасида юзага келган танглик тўлиқ ижтимоий парчаланишга ёки ижтимоий назорат ва зўравонлик тадбирларининг кучайишига олиб келиши мумкин. Ҳарқандай вазиятда бундай можароларни ҳал қилиш иқлим ўзгаришига бевосита қаршилик кўрсатиш учун керак бўлган ресурсларни ва кучларни талаб қилади. Иқлим ўзгаришининг физик иқтисодий ва ижтимоий сиёсий оқибатлари мажмуини енгиш инсониятнинг имкониятларидан устун чиқиб қолиши мумкин. Шунинг учун қарорларни қабул қилиш учун жавобгар шахслар

ушбу чораларни амалга ошириш янада қийинроқ бўлиб қолишидан олдин зудлик билан иқлим ўзгариши бўйича глобал стратегияни амалга оширишга киришишлари лозим. 8. Ўзбекистон иқлимининг ҳозирги ўзгариши ва унинг иқтисодиётга ҳамда табиий ресурсларга таъсири Ўзбекистон Евроосиё материгининг марказий қисмида, денгиз ва океанлардан узоқда жойлашган. У жануб ва шарқ томондан баланд тоғлар билан ўралган бўлиб 80% чўл ва чала чўл зоналарига тўғри келади. Республиканинг чекка жанубий қисмлари субтропик иқлим, шимоли мўътадил иқлим минтақаларида жойлашган. Ёз вақтида кучли қуёш радиацияси таъсирида қизиб кетган чўллар устида тропик тўзон ҳаво массаси шаклланади. Ҳавонинг ўртача ойлик ҳарорати 28 - 30°С ни ташкил қилса, энг юқори кўрсаткичлари 50°С гача етади. Қишда иқлим икки ҳаво оқимининг ўзаро таъсири билан белгиланади. Шимол ва ғарбдан ҳудудга совуқ ҳаво қаршиликсиз кириб келади. Шу вақтнинг ўзида Марказий Осиёга унчалик баланд бўлмаган Копетдоғ ва Парапамиз тоғларидан ўтиб, Арабистон денгизи ва Форс қўлтиғи устида шаклланган илиқ ҳаво массалари кириб келади. Шундай қилиб Ўзбекистонда субтропикка ўтувчи континентал иқлим шаклланади. Иқлимнинг континенталлиги об-ҳавонинг кескин ўзгаришларида, ҳароратнинг суткалик ва йиллик тебранишларида кўринади. Ўзбекистон ҳудуди 3 иқлим зонасига бўлинади: чўл зонаси, тоғ олди (адир) ва тоғ зоналари. Орол ва Устюрт округларини ҳисобламаганда, республиканинг текислик қисмида беқарор қор қоплами ва юмшоқ қишлар бўлиб туради. Шунинг учун республиканинг қўпчилик районларида ўсимликларнинг ривожланиши бутунлай тўхтамайди. Ўзбекистоннинг иқлими ҳам сайёрамиз иқлимига ўхшаб даврий ўзгариб туради. Ер шари иқлими ўзгаришининг асосий белгиловчиси ҳароратдир.

Сўнгги йилларда ҳароратнинг ўсиш тенденцияси кузатилмокда. Бу айниқса 1973 - 1990 йиллар ёзда ва 1981 - 1990 йиллар қишда яққол намоён бўлди. Ўзбекистонда иқлим ўзгаришига инсоннинг таъсири даставвал мелиорация ва чўллашиш натижасида амалга ошди. Суғориладиган деҳқончилик районларида сув омборлари ташкил этилиши натижасида ёз ойлари ҳарорат нисбатан пасаяди, ҳаво намлиги 10 - 15% га етади. Лекин бу жуда кичик ҳудудда бўлганлиги сабабли Ўзбекистоннинг барча чўл иқлимига таъсири деярлик сезилмайди. Экологик мувозанатнинг издан чиқиши, тупроқ эрозияси, илдиз яшайдиган ер қатламида тузларнинг тўпланиши, ҳаракатдаги қумларининг вужудга келиши, яйловларининг бузилиши ва шу каби бошқа оқибатлар чўлланишга олиб келади. Республикамизнинг катта қисмида совуқсиз давр тахминан 200 кунни ташкил қилади: Устюртда 160 кундан Шерободда 280 кунгача. Ҳавонинг мутлоқ минимал ҳарорати -30°С ҳам пастроқ. Айрим ҳолларда - 40°С гача етиши мумкин. Вегетация учун самарали ҳароратлар йиғиндиси нафақат мўътадил кенгликлар экинларини, балки бир қатор тропик экинлар (ғўза, анжир, анор, шакар ҳамиш, хурмо ва бошқалар) етиштириш учун етарлидир. Атмосферада СО 2 миқдорининг ортиши Ўзбекистонда ҳароратнинг кўтарилиши, атмосфера циркуляциясининг ўзгариши нонормал атмосфера ҳодисалари - тошқин, сел, дўл, гармселларни кўпайтиради. Қурғоқчилик бизнинг шароитда ўта хавфли бўлиб, у дарёлар оқимини камайтиради, сизот сувлар даражасини пасайтиради натижада сув ресурсларининг етишмаслигини келтириб чиқаради. Бунинг натижасида аҳолининг сув билан таъминланиши ёмонлашади, қишлоқ хўжалик экинлари маҳсулдорлиги пасаяди, гидроэлектроэнергия ишлаб чиқариш камаяди. Глобал ҳароратнинг ортиши биринчи навбатда мамлакатнинг ҳозирда сув етишмаслигидан қийналаётган ҳудудларини жуда оғир аҳволга солиб қўяди. Қорақалпоғистонинг Мўйноқ райони ҳозирдаёқ экологик фожиа зонасига

киради. Мутахассисларнинг фикрига кўра яқин йиллар ичида Зарафшон дарёсининг қўйи оқимида жойлашган туманлар ҳам унинг тақдирини кўришлари мумкин. Ваҳоланки, Зарафшон водийси бутун Марказий Осиёнинг ғалла ва пахта етиштирадиган асосий жойларидан биригина бўлиб қолмасдан, балки у жаҳон цивилизацияси маданий ўчоқларидан биридир. Экспертларнинг таъкидлашича 2030 йилга бориб Ўзбекистонда ҳароратнинг ортиши 3,5°С ва ҳаттоки 4°С га етиши мумкин. Мутахассислар фикрича глобал ҳароратнинг ортиши айниқса Ўзбекистоннинг шимолий - ғарбий вилоятларида яққол намоён бўлади. Жанубий ва ёндош тоғли районларда ҳароратнинг ортиши унча юқори бўлмайди. 60 йиллардан бошлаб Ўзбекистоннинг экотизимларида мислсиз ўзгаришлар бўлди. Юқори суръатларда магистрал каналлар ўтказилди, сув омборлари қурилди, суғориладиган ерлар кенгайди, яйловларга сув чиқарилди. Антропоген таъсир натижасида мамлакатнинг фақатгина қурғоқчил зоналарининггина эмас, балки тоғли районларнинг ҳам чўллашуви рўй бермоқда. 2020 - 2030 йилларга бориб, Ўзбекистон ҳудудидаги қуруқ субтропик ва мўътадил минтақа ўртасида чегара 2° кенглик шимолга силжийди, экстремал ҳарорат кўтарилади, ёғинлар миқдори нормадан 15 - 20% ўзгаради. Бу эса ўз навбатида совуқсиз даврларни кўпайтиради, ўсимликларнинг вегетация даврини узайтиради. Ижобий оқибатлар билан биргаликда қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилининг камайишига олиб келувчи хавфли об - ҳаво ҳодисаларининг эҳтимоли кутилмоқда. Хусусан ёзги ҳароратнинг ортиши кузги озуқа заҳираларининг шаклланишига салбий таъсир кўрсатади. Ҳароратнинг кўтарилиши айрим тропик зараркунандалар ва касаллик тарқатувчи организмларнинг бостириб киришига олиб келиши мумкин. Ёввойи ҳайвон ва ўсимлик турлари ўзларида эволюцион мустаҳкамланган қаршилик кўрсатиш имконияти йўқлиги сабабли уларга бас келолмай қолишлари эҳтимоли бор.

Иқлим зоналарининг силжиши ўсимлик ва ҳайвон турларининг кўчиши ёки эволюцион тарзда мослашуви заруриятини келтириб чиқаради. Лекин кўпчилик турлар учун мамлакатнинг тоғли қурғоқ ҳамда қўриқ зоналарида яроқли яшаш жойларининг камлиги сабабли бундай имкониятлар ниҳоятда чекланган бўлади. Кам сонлиги ва ареалининг чекланганлиги туфайли ҳозирдаёқ йўқолиш арафасида турган турлар (масалан: қор барси, Пастеp лоласи, анзур пиёзи, Туркистон чинни гули ва ҳоказолар) айниқса кучли хавф остига тушадилар. Уларнинг бутунлай қирилиб кетиш хавфи ҳам бор. Хўш бугун биз нима қила оламиз ва қилишимиз керак? Биз яшашимизга имкон берадиган атроф-муҳит шароитлари мувозанатини топишимиз керак. Бу масала инсоният пайдо бўлгандан бери биринчи бор тўқнашишимиз лозим бўлган ўта мураккаб муаммодир. Ер ва унинг атмосфераси умумий, ҳамма учун ягонадир. Шунинг учун БМТ нинг дунёнинг қўпчилик мамлакатлари томонидан имзоланган иқлим ўзгариши тўғрисидаги тегровий конвенцияси охирги вақтда энг жиддий халқаро шартномалардан биридир. Шартноманинг мақсади иссиқхона газлари миқдори, иқлим тизимига хавфли антропоген аралашувнинг олдини оладиган даражада барқарорлаштиришдир. Бу мақсадга эришиш учун нима қилишимиз лозим? Биринчи навбатда иссиқхона газлари эмиссиясини назорат қилиш мажбуриятини олган мамлакатлар эмиссия меъёрларини камайтиришни бошлашлари керак. Индустриал мамлакатлар, компаниялар қазилма, ёқилғи ва бойитилган материалларни самаралироқ ишлатадиган янги технологияларга ўтишлари лозим. Ҳаерда имконият бўлса, шамол, сув ва қуёшнинг кучи каби тикланадиган энергия манбаларига ўтиш керак. Фермерлар шолипоялардан метаннинг чиқарилишини камайтирадиган технология ва услубларга интилишлари зарур. Чорвачиликка келганда чорва бошларининг маҳсулдорлигини оширишга ҳаракат қилиш зарурдир. Бу чорва сонини ва ўз навбатида метан эмиссиясини камайтиради. Иссиқхона газларининг миқдорини атмосферада камайтиришнинг яна муҳим йўллари бу

транспорт, турар жой қурилиши, чиқиндиларни қайта ишлаш ва бошқа фаолият турлари учун тўғридан тўғри жавобгар бўлган шаҳар ва вилоят маъмурлари, маҳаллий бошқарув идоралари ҳам бу борада маълум роль ўйнашлари лозим. Маъмурият жамоат транспортини янада мукаммаллироқ тизимларини режалаштириши ва ярата бошлаши, экологик янада тозароқ ёқилғини ишлатишни рағбатлантириши мумкин. Қурилиш меъёрлари шундай белгиланиши лозимки, уй ва офисларнинг янги бинолари кам энергия сарфлаш билан иситилсин ёки совутила олсин. Бундай тадбирлар ва технологияларнинг жорий қилиниши ҳар бир мамлакат қонунчилиги билан асосланган бўлиши лозим. Бунда иқтисодий рағбатлантириш ҳам муҳим роль ўйнайди. Иссиқхона газлари эмиссиясини қисқартириш борасида 1997 йилнинг декабрида Япониянинг Киото шаҳрида бўлиб ўтган БМТнинг иқлим ўзгариши тўғрисидаги Тегровий конвенцияси томонларнинг учинчи конференциясида катта қадам ташланди. Агар олдинги конференцияларда иссиқхона газлари эмиссиясини қисқартириш соҳасида аниқ бир фикрга келинмаган бўлса, томонларнинг учинчи конференцияси олдида маълум тоифадаги мамлакатлар учун газларнинг қисқартирилган ҳажмларини белгилаш вазифаси турарди. Музокаралар натижасида 2008 - 2012 йиллар оралиғи давригача иссиқхона газларини 1990 йил даражасига нисбатан Европа иттифоқи мамлакатлари 8% га, АҚШ - 7% ва Япония 6% га қисқартириш мажбуриятини оладиган варианти қабул қилинди. Бошқа саноати ривожланган мамлакатлар учун ҳам энг юқори "чегаралар" белгиланди. Иқлим ўзгариши тўғрисидаги Тегровий конвенция чуқур зиддиятли дунёда ишлашга мўлжалланган ва ёндошувларнинг қарама–қаршилигидан кўра бирлашувига асосланган. Конвенция дунёнинг келажакда қандай сиёсий ҳаракат қилишига мақбул қарашни акс эттиради ва кейинги юз йилликда бу муаммолар қайси йўл билан яхшиpоқ ечилиши мумкинлигини ҳал қилади.

Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари». Т.: “Ўзбекистон” 1997 2. Тухтаев А. «Экология» Т. 1998 3. Шодиметов Ю. «Ижтимоий экологияга кириш». Т. Ўқитувчи. 1994 4. Отабоев Ш ва бошқалар. «Инсон ва биосфера» Т. 1995 5. Рафиков А.А. “Табиатнинг экологик мувозанати”. Т. 1990 6. Холмуминов Ж. «Экология ва қонун». Т. 2000 7. Негматов А.Н «Экология ва ҳаёт» Т. «Ўзбекистон» 2002 8. Эргашев Ш. ва бошқалар. “Экология” (маъруза матни). Т. 2000 9. Буригин В.А.и.др «Сельское хозайство и экология». Т. 1990 10. Одум Ю.-Экология М. «Мир» 1986 11. Пехов А.П.-Биология с основами экологии. Санкт-Петербург. 2000 12. Эгамбердиев Р., Эшчанов Р. “Экология асослари”. Т. “Zar qalam”. 2004

Похожие

Иқлим омиллари

Атмосферанинг табиатдаги аҳамияти ва унинг тирик организмларга таъсири

Глобал иқлим ўзгариши

Иқлим ўзгариши эътибор марказида

Иқлим ўзгариши эътибор марказида