Hayotiy muhitlar ekologiyasi - Экология - Рефераты

Hayotiy muhitlar ekologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Suv hayotiy muhitning ekologiyasi 2. Suvning fotosintez jarayonida ishtirok etishi 3. Suv muhitidagi organizmlarning ekologik guruhlari va ularning tarqalish qonunlari

www.arxiv.uz Uzoq evolyutsion rivojlanish jarayonida tirik organizmlar ma’lum sharoitlarda yashashga moslashadi. Organizmning birinchi hayotiy muhiti suv sharoiti bo’ladi. Suv- tabiatning qimmatbaho resursi bo’lib, biosferaning mavjudligini ta’minlovchi moddalar almashinishi jarayonlarida o’ta muhim rol o’ynaydi. Suv insoniyatning madaniy hayotining shakllanishi va taraqqiy etishida sayyoramizdagi boshqa tabiiy resurslarga nisbatan sezilarli rol o’ynaydi. Suvning sanoat va qishloq xo’jaligidagi ahamiyati beqiyosdir. Uning maishiy ehtiyojlarini qondirish uchun zarur vosita ekanligi hech kimga sir emas. Suv inson organizmi, barcha o’simlik va hayvonlar tarkibini tashkil qiladi. Ko’plab tirik mavjudotlar uchun yashash muhiti vazifasini bajaradi. Suv – shubhasiz fotosintez jarayonining vositachisidir. U yuqori dielektrik o’tkazuvchanlikka egaligi tufayli deyarli barcha moddalarni o’ziga biriktira oladi va ushlab qoladi. U a’lo darajali issiqlik tashuvchi va sovitgich hamdir. Suv o’zining yuqori sirt tarangligiga ega bo’lgan sifati bilan tuproq kapillyarlari bo’ylab, yuqoriga ko’tarilishiga qodir. Suv tabiatda aylanma harakat qilib, yer yuzasini shakllantirishda ishtirok etadi. Suv yuqori issiqlik sig’imiga va past issiqlik o’tkazuvchanlik xususiyatiga egaligi bilan fasl va ob-havoga katta ta’sir ko’rsatadi. Quyoshdan keladigan issiqlikni o’zida yutib, yillik va sutkalik harorat o’zgarishlarni tartibga solib turadi. Suv – arzon elektr energiya manbaidir. Dengizlar, daryolar va boshqa bir qator suv havzalari suv yo’llari vazifasini bajaradi, aholini baliq va boshqa mahsulotlar bilan ta’minlaydi. Sanoat korxonalarida juda ko’p suv sarf etiladi, masalan, 1 tonna po’lat ishlab chiqarish uchun – 4000, sintetik benzin olish uchun – 50-90, sirka kislota ishlab chiqarish uchun –100, sodalar olish uchun –300 tabiiy shoyi ishlab chiqarish uchun –400, nitrosellyulozalar ishlab chiqarish uchun –750 qog’oz ishlab chiqarish uchun –1000 m 3 suv sarflanadi. Atrof-muhitning gidrologik va gidrogeologik tarkibining shakllanishida bizning sayyoramiz uchun xos bo’lgan suvning umumbashariy aylanma harakati katta ahamiyatga ega. Bu haqda biosfera mavzuida ma’lumot berilgan.Dunyo

www.arxiv.uz okeanlaridan bir sutka davomida parlangan (875 km 3 ) chuchuk suvning asosiy qismi (775 km 3 ). Dunyo okeanlari ustiga qolgan qismi esa, quruqlikka borib yog’adi. Quruqlikka yog’adigan yog’in –sochin hajmi yiliga 47 ming km 3 ni tashkil qiladi. Xuddi ana shu 47ming km 3 suv quruqlikning yillik suv resursi deb ataladi. Quruqlik sathining tog’liklar, sahro va cho’llar, o’rmonlar va yaylovlar va boshqalar bilan qoplanishi, tog’ jinslarining suv o’tkazuvchanligi yog’in suvlarining daryoga oqadigan ulushini kamaytirib boradi. Geografik joylashuviga qarab, yer usti suvlarining bug’lanishini ham har xil bo’ladi. Masalan, Estoniyada mavjud chuchuk suvning 3% I bug’lanishga sarflansa, Turkmanistonda 25%I sarflanadi. Yer kurrasida suvning beto’xtov aylanma harakati natijasida daryo okeanlari suvi 3000 yilda, ko’l suvlari 7 yilda, daryo suvlari 12-31 kunda bir marta aylanib turadi. Yer osti suvlarining chuqurligi oshgan sari ularning tezligi, tashqi muhit bilan aloqasi kamayib, almashinib turishi uchun bir necha minglab yillar kerak bo’ladi. Suv muhitidagi organizmlarning ekologik guruhlari va ularning tarqalish qonunlari. Suv muhitida organizmlarning bir nechta ekologik gurihlari vakillar: plankton, nekton, bentos, perifiton va heston uchraydi. Plankton tushunchasi. Suv massasida muallaq holda uchraydigan organizmlar plankton organizmlar deyiladi. Plankton- fitoplankton va hayvonlar planktoni- zooplanktonga bo’linadi. Plankton organizmlar juda ko’p moslashish xislatlari bilan xarakterlanadi, ya’ni: 1. Ularning tanalari kattaligining qisqarishi hisobiga tananing umumiy yuzasining kattalashishi, yalpoq, uzun holga kelishi, turli tikanlar, po’kaklar, o’simtalarning hosil bo’lishi esa, organizmlarning suvda ishqalanishini ko’chaytiradi. 2. Plankton organizmlar tana zichligining kamayishi, ularning tanasidagi skeletni reduksiyalanish (yuqola borishi), hujayra va tanalarda yog’ va gaz pufakchalari hosil bo’lishi natijasida yuzaga kelgan va ular suvning oqimi bilan uzoq masofalarga ketsa, zooplankton vakillari suv qatlamlarida vertikal tarqalish

www.arxiv.uz imkoniyatiga ega bo’lib, suvda yuzlab metr pastga tushadi va yuqoriga ko’tarilib turadi. Organizmlarning plankton va nekton holda yashashga va suvda suzish uchun turli xil moslashishlari ularning suvning chuqur qatlamlariga tushish- chiqishini sekinlashtiradi. Bentos va perifitton. Bentos organizmlar suv tagidagi loy, tosh va boshqa narsalarga yopishgan, birikkan holda yashaydi. Tananing ostki qismi loy- qoyalarga birikkan bo’lsa, tananing asosiy qismi suv massasi ichida bo’ladi. Shunday guruhlarga ipsimon, lentasimon, yashil, qo’ng’ir, qizil suvo’tlar va gulli o’simlik vakillari kiradi. Bentos hayvonlar vaqti- vaqti bilan bir joydan ikkinchi joyga kuchib yuradi, bularga krablar, dengiz yulduzlari kiradi. Boshqa guruh hayvonlar bir joydan loy yoki tosh ustida yashaydi, bu sedentar guruh organizmlarga mollyuskalar, dengiz tipratikanlari kirsa, yopishib yashaydigan, sessil organizmlarga gubkalar, meshankalar misol bo’ladi. Bentos organizmlar fitobentos va zoobentos guruhiga bo’linadi. Perfitonni hosil qiluvchi o’simliklar (ko’pchilik suv o’tlar, ayrim gulli o’simliklar) va hayvonlar, kemalar, qayiqlar, suvga botib turgan temir, yog’och ustunlar, qamish, qug’a, daraxt tanalari, shoxlari ustida o’sadi va yashaydi. Suvga botib turgan o’lik va tirik narsalar ustida rivojlangan organizmlar perifiton organizmlar deyiladi. Bentos va perfiton organizmlarning ma’lum biotopga joylashib turushida bir qancha kuchlar, tashqi muhit omillari ta’sir qiladi; masalan, suvning harakati, turli nekton – hayvonlarning harakati, ularning bentos bilan oziqalanishi, gravitatsion kuchlar, suv sathining pasayib – ko’tarib turushi, suvda kema va qayiqlarning suzushi, to’lqinlar kabi ta’sir kuchlar misol bo’ladi. Neyston va pleyston suv muhitidagi yana bir ekologik guruh nekton bo’lib, bu guruhga kiruvchi organizmlar juda tez suzish qobilyatiga ega. Ular suvning oqish kuchiga qarshi harakat qila oladi. Nekton guruhiga baliqlar, kalmarlar, delfenlar, akulalar kirib, ularning torpeda, reaktiv ko’rinishda tuzulishi va harakat, muskullari suvning turli qatlamlarida yashashga moslashgan.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., “Sharq”, 1998. 2. I.A.Karimov. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T., “O’zbekiston”, 1998. 3. I.A.Karimov. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. T., “O’zbekiston”, 1999. 4. Jabborov N. Kimyo va atrof muhit. T., “O’qituvchi”1992. 5. Barotov P. Tabiatni muhofaza qilish. T., “O’qituvchi”1991. 6. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. I, II qism, T., “O’qituvchi”1994. 7. Otaboyev Sh. Nabiyev M. Inson va biosfera. T., “O’qituvchi”1995. 8. Tursunov X.T. Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish. “Saodat RIA”, 9. To’xtayev A.S. Ekologiya. T., “O’qituvchi”1998. 10. Qodirov E.B. va boshqalar. Tabiiy muhitni muhofazalashning ekologik asoslari. T., “O’zbekiston”, 1999. 11. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. T., “Yangi asr avlodi”, 2005. 12. Xolmurodov J. Ekologiya va qonun. T., “Adolat”. 2000. 13. www.ziyonet.uz

Похожие

Populyatiyalar ekologiyasi

Populyatsiya ekologiyasi

Inson ekologiyasi

Populyatsiya ekologiyasi

Populyatiyalar ekologiyasi