Ekologiya fanining maqsad va vazifalari, rivojlanish tarixi - Экология - Рефераты

Ekologiya fanining maqsad va vazifalari, rivojlanish tarixi

Загружено в:

20.02.2024

Скачано:

0

Размер:

279.5 KB

Ekologiya fanining maqsad va vazifalari, rivojlanish tarixi Reja: 1. Ekologiyaning rivojlanish tarixi. 2. Ekologiya mustaqil biologik fandir. 3. Ekologiya fanining asosiy bo'limlari. 4. Ekologiya uslublari. 5. Ekologik omillar tushunchasi. 6. Ekologik omillar tasnifi.

«Ekologiya» so'zi yunoncha bo'lib, «oykos»-uy va «logos»-fan ma'nolarini bildiradi. Bu fan «tabiiy uy»da yashayotgan va shu (―uy‖da hayot uchun kerakli funksional jarayonlarni o'tayotgan hamma tirik organizmlarni o'rganadi. Shuning uchun ham ekologiya organizmlarni «o'z uyi»da o'rganadigan fan deb ataladi. Bu fan organizmlar va atrof-muhit o'rtasidagi aloqalarning har xilligiga, umumiyligiga katta ahamiyat beradi. Ma'lumki, iqtisodiyot «ekonomika» so'zi yunoncha «oikonomike» so'zidan olingan bo'lib, uning ildizi «oykos» «sun'iy uy xo'jaligi» degan ma'noni beradi. Shuning uchun ham ekologiya va iqtisodiyot fanlari bir-biriga bog'liq holda rivojlanmoqda. Ch. Darvin (1809-1882) o'zining «Turlarning kelib chiqishi» kitobi bilan olamga mashhur bo'ldi va biologiya fanini yuqori pog'onalarga ko`tardi. Uning evolutsion nazariyasi ekologiya fani rivojlanishiga yangi turtki bo'ldi. «Ekologiya» atamasi buyuk nemis darvinisti Ernest Gekkel (1834-1919) tomonidan 1866-1869-yillari birinchi bor fanga kiritildi. E. Gekkelgacha XVIII-XIX asrning buyuk biologlari biologiya fani katta hissa qo'shdilar, o'simlik va hayvonlarning yashashini, tarqalishini o'rgandilar, lekin ular «Ekologiya» so'zini ishlatmagan edilar. Masalan, XVIII asrning boshlarida Anton van Levenguk mikroorganizmlarda ozuqaviy bog'liqliklar, ularning sonini boshqarishini bilgan. Ingliz botanigi Richard Bredli o'simliklarning biologik mahsuldorligi haqida ma'lumot bergan. 1887-yili nemis gidrobiologi K. Myobius (1825-1908) turli organizmlarning uyushmasi biotsenoz ta'limotini ishlab chiqdi. 1895 yili daniyalik botanik Ye. Varming «Ekologiya» atamasini botanikaga kiritdi. Ekologiya fan sifatida turli fanlarning birlashmasida paydo bo'ldi. Avvalo, bu biologiya, kimyo, geografiya va boshqalar. Ekologiya yosh fan va hozirda ham faol rivojlanmoqda. Shuning uchun «ekologiya» atamasini turli mualliflar turlicha talqin qilishadi. Ba'zan turli bo'limlarga ajratiladi: Bioekologiya va global ekologiya. Shu nuqtai nazardan, maqsad va vazifalar ham sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Odatda ekologiya ikki katta qismga bo'linadi. Bu umumiy

ekologiya va xususiy ekologiya. Umumiy ekologiya jonli va jonsiz tabiatning umumiy qonunlarini o'rganadi. Xususiy yoki maxsus ekologiya tirik organizmlarning o'ziga xos jihatlarini o'rganadi. Misol uchun, o'simlik jamoalaridagi munosabatlar fitokenologiyani o'rganadi. So'nggi yillarda yana bir bo'lim – amaliy ekologiya shakllandi. Ekologiyaning ushbu bo'limi tabiiy ob'ektlarning antropogen (sanoat) ifloslanishini o'rganish bilan shug'ullanadi. Ekologiya o'zining mazmuni bo`yicha: mikroorganizmlar, o'simliklar va hayvonlarning tabiiy sharoitda yashash, rivojlanish, tarqalish qonunlarini o'rganish natijasida organizmlarning turli biologik evolutsion taraqqiyot bosqichlarini, ya'ni: organik molekula=:> genorganella =:> hujayra =:> to'qima =:> organ =:> tur vakillari =:> turlar va o'z navbatida ularning abiotik va biotik omillar ta'sirida katta biologik birliklar tizimini hosil qilishini o'rganadi Tabiatda turli biologik sistemalarning elementlari cheksiz, biri ikkinchisiga bog'langan holda iyerarxik bosqichlarni tashkil qiladi. Masalan, turli organellalar hujayra elementlarini tashkil qiladi. Turli hujayralar o'z navbatida to'qima elementlarning, to'qimalar organning, organlar organizmlarning, organizmlar tur vakillarining, tur vakillari populyatsiyalarning, populyatsiyalar turlarning, turlar esa katta va kichik senozlarning, biologik birliklarning elementlari hisoblanadi. Ekologiya fani tirik organizmlarni birlikda, ularni bir-birlari va yashab turgan joydagi atrof-muhit birligida va shu birlik ichida energiya va organik moddalarning bir shakldan ikkinchi shaklga o'tishini o'rganadi. Shuning uchun ham ekologiya harakatdagi biologik fanlar toifasiga kiritiladi. Uning harakati asosida evolutsion jihatdan yaqin bo'lgan turli sistematik darajadagi organizmlar turadi, bu esa shu fanning har xil, maxsus bo'limlarga bo'linishiga olib keladi. Masalan, o'simliklar ekologiyasi, hayvon ekologiyasi va hk. Ekologiya fanining asoschisi E. Gekkel o'zining «Organizmlarning umumiy morfologiyasi» hamda «Tabiiy tarix» asarlarida ekologiyaning predmeti juda murakkab tabiiy voqeliklarni o'z ichiga oladi, organizmlarning atrof-muhit bilan organik va noorganik yashash joyi bilan bo'ladigan munosabatlarini, organizmlarning doimo birlikda bir joyda yashash muhitini, ularning atrof-muhitga moslashish

mexanizmini va yashash uchun kurashda o'zgarishlarini o'rganib boradi, deb qayd qilgan edi. Ekologiya tur vakillarining rivojlanish qonunlarini o'rganishda, ularga abiotik va biotik omillarning ta'sirini hamda organizmlarning o'zlari yashab turgan muhitga o'tkazayotgan ta'sirini aniqlaydi. Ekologik qonuniyatlarni aniqlashdagi asosiy kuch senozlar ichidagi tirik organizmlarning turlar soni, sifati, ularning vegetativ holati, yashash shakllari va eng muhimi qanday tezlikda biologik massa hosil qilishini ochib beradi. Ekologiya faqat tabiiy senozlar, tabiiy biologik birliklar bilangina shug'ullanib qolmasdan, balki inson tomonidan yaratilgan sun'iy senozlar, bug'doyzorlar, paxtazorlar, mevali bog'lar, uzumzorlar, sholipoyalar, qo`riqxonalarning tarkibi, tuzilishi, ularning muhit bilan munosabatlari, ularga inson faoliyatining ta'sirini o'rganadi. Sodda va murakkab biologik birliklar hosil qiladigan organizmlar bir-birlari bilan bog'lanadi va biotopning ma'lum joyida harakat qiladi. Ingliz ekologi A. Tenisli biotop va unda yashaydigan, doim harakatda bo'ladigan organizmlar birikmasini ekosistema deb nomlaydi. Akademik V.N. Sukachevning biogeotsenoz tushunchasi A. Tenisli ekosistemasidan ham aniqroq bo'lib, tirik organizmlarning biologik birliklarini bildiradi: bu ikki atama ma'lum darajada bir-birlarini to'ldiradi. Rus geoximik olimi V.I. Vernadskiyning tirik moddalar o'rtasidagi aloqani aniqlashga oid ta'limoti o'z vaqtida dunyodagi ko`pchilik mutaxassislarni o'ziga jalb qildi. Natijada biosfera (koinot) ta'limoti yuzaga keladi va bu ta'limot bo`yicha yer yuzidagi tirik, o'lik va biokos komponentlarni hamda ularning o'zgarib turishini tadqiq qilish kun tartibiga qo'yiladi. Olimning biosfera ta'limoti qator ekologlarni tayyorlashga va tabiiy majmualarni o'rganishni birlikda olib borishga asos soldi. Ekologiya fanining asosiy vazifasi tur vakillari hosil qiladigan populyatsiyalar, turli senozlar, biotsenozlar va ekosistemalarning hosil bo'lishi, Rivojlanish qonunlarini aniqlash, ularning muhit bilan munosabatlarini yoritishdan iboratdir. Umumiy ekologiyaning asosiy vazifalari 1954-yili Kiyevda

bo'lib o'tgan ekologlarning uchinchi konferensiyasi qarorlarida quyidagicha belgi1angan: 1. Organizmlar va muhit o'rtasidagi ko`p qirrali munosabatlarni aniqlash uchun turlarning muhitga tarixiy moslashish yo'llarini o'rganish; 2. Ekosistemalarda uchraydigan turlar soni va sifati hamda turlar uchraydigan yerning iq1imi, tuproq xili, joyning holatini o'rganish; 3. Ekosistemaning tuzilishini, u yerda uchraydigan turlarning bir-birlari va ularning muhit bilan hamda o'lik tabiat komponentlari bilan bo'layotgan munosabatiarini ochish; 4. Ekosistemaning tarkibini ko`rsatuvchi harorat, namlik, tuproqning xillari, tuzlar miqdori (suv, tuproqda) va biogen moddalarning borligi hamda oz va ko`pligini aniqlash; 5. Ekosistemaning miqdorini solishtirishda, uning asosiy komponentiarining o'zaro va muhit bilan aloqalarini ochib, turlarning o'sish, ko`payish va fotosintez jarayonida hosil bo'ladigan fitomassa hamda uning hayvonlar tomonidan o'zlashtirish tezligini aniqlash; 6. Ekosistemalarda uchraydigan hamma komponentiarning fasllar bo`yicha, yil davomida va ko`p yillar mobaynida sodir bo'ladigan o'zgarishlarini o'rganib, u yoki bu ekosistema asosida umumiy qonunlar yaratish, kelajak uchun chora- tadbirlar ishlab chiqish. Yuqoridagilardan ko`rinib turibdiki, ekologiya o'ziga xos yo'llar bilan rivojlangan, takomillashgan va barqarorlikka erishgan mustaqil fandir. Ekologiyaning rivojlanish tarixi. Ekologiya insoniyat rivojlanish davrining ilk bosqichlarida hamda shu davr kishilari o'rtasida muhim o'rinni egallaydi. Qadimgi odamlardan qo1gan g'orlar, qoya1ardagi turli rasmlarga qaraganda eko1ogiya juda ham qadimiy fan1ardan hisoblanadi. O'sha davrda yashagan har bir kishi ochlikdan, sovuq va issiqdan saq1anish uchun o'zini o'rab turgan muhitning holatidan xabardor bo'lib, kerakli o'simlik1arning urug'ini, mevasini terish, hayvonlarni

tutish bilan bir qatorda, unga xavf tug'diradigan dushman1ar, tabiiy ofatlardan qochish, bekinish yo'llarini bi1gan. Tabiat kuchini, uning qonun1arini o'rganib, shu qonun1arga mos1ashib yashagan. Qadimgi inson1ar olov, o'q-yoy, tosh kabi qurollardan foydalanish, o'zlari yashab turganjoy1arni o'zgartirish imkoniyatiga ega bo'lgandan keyin ularda madaniyatning dastlabki e1ementlari paydo bo'la boshlaydi. Shunday qilib, turli o'simlik1ar, hayvonlar va u1aming ko`payish, rivojlanish, hosil berish, qush1arning tuxum qo'yishi, jonzotlarga muhit omillarining ta'siri haqida insonlarda yillar va asrlar davomida ma'lumotlar to'plana bordi. Qadimgi yunon olimlari Gippokrat va Aristotellarning ilmiy asarlaridagi 500 ta o'simlik turi va hayvonlarning 454 ta turi haqidagi ma'lumotlar ekologik xarakterga ega bo'lgan. Masalan, Aristotel o'zining ilmiy asarlarida 500 dan ortiq turli hayvonlar, qush1ar, baliqlarning hayoti, tarqalishi, bir yerdan ikkinchi yerga ko`chishi haqida ma'lumot beradi. Galen, Teofrast kabilar ham turli jonivorlarning hayot, tabiatga moslashishi to'g'risida qimmatli ma'lumotlar qoldirganlar. Z.M. Bobur (1483-1530) o'zining «Boburnoma» nomli tarixiy asarida O'rta Osiyo va Hindistonning turli o'simlik va hayvonlari, ularning o'sadigan, yashaydigan joyi, gullash, ko`payish davrlari haqida ko`pgina ma'lumotlar keltiradi. Yangi o'lkalarning ochilishi, bir mamlakatning ikkinchi mamlakat tomonidan bosib olinishi, bu yerlar tabiatining o'rganilishi natijasida o'simlik va hayvonlarning sistematikasi, morfologiyasi, ularning yashab turgan joyga moslashishi o'rganiladi. Uchrashi haqida ekologik ma'lumotlar keltiriladi. 1-jadvalda ekologiyaning fan sifatida shakllanishining taqvimiy bosqichlari keltirilgan.

XV-XVII asrlarda A. Sezalpin (1519-1603), D. Rey (1623-1705), J. Tumefor (1656-1708), A. Reomyura (1734), L. Tramble (1744) kabilar o'simlik1ar, hasharotlar va suv hayvonlarini har tomonlama o'rgandilar. J.L. Byuffon (1707- 1788) o'zining 13 jildli «Tabiat tarixi» asarida tirik organizmlar va muhit o'rtasidagi aloqalarga hamda muhitning organizmga ta'siri masalalarini yoritadi. J. Lamark (1744-1829), A. Dekandol (1806-1893), A. Gumbolt (1769- 1807), S.P. Krashennikov, I.I. Lepixin, P.S. Pallas, K.F. Rule, N.A. Seversev, A.N. Beketov va boshqa olimlarning ishlarida o'simlik, hayvonlar dunyosining har xilligi, ular o'rtasidagi munosabatlar, turli hududlarda ularning har xil turlarining tarqalish qonuniyatlarini o'rgandilar. Rossiyada tuproqshunoslikning asoschisi V V. Dokuchayev (1846-1903) tabiiy mintaqalar yo`nalishini ishlab chiqib, ekologiyaning rivojlanishiga salmoqli hissa qo'shdi. XX asr boshlarida ekologiya fani tez sur'atlar bilan rivojlandi. Avval o'simlik va hayvonlar ekologiyasi ayrim-ayrim o'rganilsa, keyinchalik ular birgalikda, bir uyushma sifatida o'rganildi. Ch. Adams (1913), V Shelfordlar (1913) tomonidan hayvonlar ekologiyasiga oid qo'llanmalar yaratildi. S.A. Zernov (1913-1920) suv

hayvonlarining gidrobiologiyasini o'rgandi, ekologiyaning rivojlanishida D.N. Kashkarovning «Muhit va organizmlar uyushmasi» (1933), «Hayvonlar ekologiyasining asoslari» (1938), Yero'pa olimlaridan Ch. Elton, D. Xatchinson, A. Geksli, G. Odum, Yu. Odum, R. Margallef, M. Bigon kabilarning asarlari muhim rol o'ynaydi. Rossiyada ekologiyaning rivojlanishida L.A. Zenkevich, S.A. Zernov, G.N. Nikolskiy, V.V Alexin, V.1. Jadin, V.V. Dogel, V.N. Beklemishevlarning hissasi katta bo'ldi. Keyingi vaqtda Rossiyada ekologiyaga katta ahamiyat berilmoqda, ekologiyaga oid Yangi-Yangi darsliklar chop etilib, ularda ekologik xavfsizlik keng yoritilmoqda. O'zbekistonda T.Z. Zohidov, K.Z. Zokirov, I.I. Granitov, A.M. Muzaffarov, A.E. Ergashev, P. K. Zokirov kabilarning ishlari muhim ahamiyatga egadir. 1920-yilda tashkil etilgan Turkiston dorilfununi qoshidagi ekologiya kafedrasi, ekologiyaga oid jurnallar, ilmiy uyushmalar tashkil qilinishi munosabati bilan ekolog mutaxassislar tayyorlash boshlandi. Ekologiya mustaqil biologik fandir. Lekin jamiyatning tinimsiz va har tomonlama rivojlanish davrida tabiatshunos, biolog bo'lmagan mutaxassislar ekologiyani tabiat yoki atrof-muhitni muhofaza qilish fani bilan qo'shib, bir fan ma'nosida tushunib, katta ilmiy xatoga yo'l qo'ymoqdalar. Hozirga qadar ekologiya va atrof-muhit muhofazasi qo'shilib yangi bir fan bunyod bo'lgani ma'lum emas. Shuning uchun ham tabiat, uning elementlarining ekologik holatini, ularning rivojlanish va o'zgarish qonunlarini bilmasdan turib, tabiat va uning turli boyliklarini ko`r-ko`rona muhofaza qilish ilmiy jihatdan mutlaqo to'g'ri kelmaydi. Ekologiya va endi rivojlanayotgan tabiatni muhofaza qilish fanlari bir- birlarini to'ldiradi. Ular hozirgi vaqtda tabiatda kuzatilayotgan tabiiy holatlarni aniqlashda, chora-tadbirlarni mujassam holda ishlab chiqishda hamjihat bo'lishi kerak. Atrof-muhit ekologik jarayonlarsiz bo'lmagani kabi ekologik jarayonlar ham tirik tabiatsiz bo'lmaydi. Hattoki o'lik tabiatda ham o'ziga xos ekologik holat mavjud bo'ladi.

Paydo bo'layotgan «Inson ekologiyasi», «Tabobat ekologiyasi», «Sanoat ekologiyasi», «Qishloq xo'jalik ekologiyasi», «Atrof-muhit» va boshqalar umumiy ekologiya doirasida rivojlanishi kerak. Yuqorida keltirilgan ma'lumotlardan ko`rinib turibdiki, ekologiya biologik yo`nalishlarga ega bo'lgan fanlar ichida eng e'tiborli fanga aylanmoqda. Chunki ekologiya turli tirik organizmlar, katta-kichik tabiiy guruhlarning rivojlanishi va muhit bilan munosabatlarini o'rganish bilan bir qatorda tabiat elementlarini muhofaza qilish hamda ulardan tejamkorlik bilan foydalanish muammolarini ham hal qilishda nazariy asos hisoblanadi. Ekologiyaning bunday yo`nalish olishi 1964- yildan boshlab Xalqaro Biologik Dastur (XBD) asosida ish olib borishga imkon berdi. Bu dastur bo`yicha Yer yuzi turli qit'alarining biologik mahsuldorligini, tabiiy fondini aniqlash va insonlar shu fonddan qancha foydalanish mumkinligini bilish muhim bo'lgan. XBDning yana bir yo`nalishida tabiatdagi organik moddaning son va miqdori, tarqalishi va ularning qayta tiklash qonunlarini o'rganish, insonlar tomonidan ulardan oqilona foydalanishni aniqlash, Yer yuzida biologik sistemalarni buzmaslik, ularni tiklash, tabiiy boyliklarning kamayib ketishiga yo'l qo'ymaslik, ulardan tejamkorlik bilan foydalanish - ekologiya fanining asosiy maqsadi va vazifasi ekanligi belgilandi. Ekologiya fanining asosiy bo'limlari. Ekologiyaning hamma bo'limlari, umumiy vazifalari, yo`nalishlari bir-birlari bilan birlashgan, lekin «O'simlik yoki «Sanoat ekologiyasi» va «Insonlar ekologiyasi» kabi yo`nalishlarning har birining o'ziga xos tadqiqot uslublari bordir. Masalan; o'simliklar ekologiyasi – abiotic omillarning ayrim o'simlik turlariga yoki tur vakillariga ta'sirini aniqlaydi. Hayvonlar ekologiyasi - tashqi muhit omillarining ayrim individumlarga va ularning populyatsiyalariga ta'sirini o'rganadi. Shuning uchun ham populyatsiya ekologiyasi hayvonlar misolida yaxshi ishlab chiqilgan. Shunga qaramasdan hayvonlar ekologiyasini o'rganuvchi ekologlar hayvonlarning hayoti o'simliklarga bog'liq ekanligini inobatga olgan holda, biotsenozning ichidagi o'simliklar olamining vakillari hosil qilayotgan uyushmalarni o'rganishga katta ahamiyat beradilar.

O'simlik va hayvonlar haqidagi ma'lumotlar shuni ko`rsatadiki, tirik organizmlarning bir-birlari va muhit bilan aloqalari murakkab, har xil, o'ziga xosligi ekologiyaning o'simliklar ekologiyasi va hayvonlar ekologiyasiga bo'linishiga sabab bo'ladi, ya'ni tabiatning har qanday obyekti mustaqil fanlar tomonidan o'rganilsa-da, ular o'rtasidagi aloqa juda kuchlidir. Ayrim hollarda ekologiyaning bu ikki mustaqil bo'linishini birlashtirmoqchi ham bo'lganlar (Yu. Odum, L.G. Ramenskiy, B.G. Ioganzen, GA Novikov, S.S. Shvars). V.N. Sukachev tomonidan ishlab chiqarilgan biogeotsenoz, keyinchalik beogeotsenologiya ta'limoti bo`yicha o'simlik-hayvonlar birlildarini majmua holda o'rganish nazariyasi katta ahamiyatga ega bo'ldi. Yuqoridagi tushunchalar shuni ko`rsatadiki, ekologiya - bu biologik xarakterga ega bo'lgan mustaqil fan. Mikroorganizmlar ekologiyasi, o'simliklar ekologiyasi, hayvonlar ekologiyasi, odam ekologiyasi va boshqalar umumiy ekologiyaning bo'limlari, qismlaridir. Vu. Odum ekologiyani turlar ekologiyasi, populyatsiya ekologiyasi, senozlar ekologiyasi, ekosistema ekologiyasi kabi qismlarga bo'ladi. N.P. Naumov esa ekologiyani tur vakillari ekologiyasi, populyatsiya ekologiyasi, senozlar ekologiyasi yoki biotsenologiyaga (Games, 1918) bo'ladi. Hozirgi vaqtda ekologiya quyidagi bo'limlarga bo'linadi: 1) Autekologiya (Schrotes, 1896) - tur vakillarining ekologiyasi; 2) Demekologiya (yoki demokologiye; Schwertinger, 1963) - populyatsiyalar ekologiyasi; 3) Eydekologiya (eidos-tur) - turlar ekologiyasi; 4) Sinekologiya (Schrotes, 1902) - tirik organizmlar jamoasi, uyushmasi, birligining ekologiyasi. Agar autekologiya, demekologiya va eydekologiyalar asosida tur vakillari va ma'lum tirik organizmlar uyushmasiga kiruvchi turlar o'rganilsa, sinekologiya o'z navbatida autekologiya, demekologiya, eydekologiya ekologiyaga asoslangan holda murakkab ko`p turlardan tashkil topgan tabiiy majmualarni, ularning ichki tuzilishlarini, rivojlanishini, son va sifat o'zgarishlarini, katta va kichik birliklarni

bir-birlari hamda muhit o'rtasidagi munosabatlarini o'rganish bilan ekologiyaning bu bo'limi umumiy biologik xarakterga ega bo'lib qoladi. Sinekologiya statistik yo'llar bilan ilmiy-tadqiqot ishlari olib borib, tirik organizmlarning turli guruhlarini, turlar soni, sifati, tarkibi, uchrovchanligini, doimiy yoki vaqtincha uchraydigan turlarni, ularning tarqalishi, mahsuldorlik va energiya oqimlarini o'rganadi. Umumiy ekologiyadan turli ekologiyalar, ekologik yo`nalishlar ayrim fanlarning bo'limi sifatida rivojlanmoqda, jumladan: 1) Fiziologik ekologiya - tirik organizmlar (mikroorganizmlar, o'simliklar, hayvonlar, odamlar) ning yashash joyiga moslashishi ta'sirida kelib chiqadigan fiziologik o'z garishlarni o'rganadi; 2) Paleekologiya tabiatdan yo'qolib ketgan organizmlar, turlar, guruhlarning ekologiyasini o'rganadi; 3) Evolutsion ekologiya - tabiatda populyatsiyaning o'zgarib, rivojlanib turishini ekologik mexanizmlarini o'rganadi; 4) Morfologik ekologiya - tirik organizmlarning yashash sharoiti ta'siri natijasida, ularning tanalarining tuzilish qonunlarini o'rganadi; 5) Gidroekologiya - dengiz va chuchuk suv ekologiyasi - turli suv havzalarida uchraydigan tirik organizmlarning o'sish, rivojlanish, ko`payish, tarqalish qonunlarini o'rganadi; 6) Odam ekologiyasi - insonning tabiiy holati, unga salbiy va ijobiy ta'sir qilayotgan ekologik omillarning mohiyati, uning sog'lig'i, tabiatdagi o'rni va rolini o'rganadi; 7) Ijtimoiy ekologiya - jamiyat bilan tabiat o'rtasidagi turli ekologik munosabatlarni o'rganadi va hk. Shunday qilib, ekologiyaning turli bo'limlarini umumlashtirganda, ekologiya - tabiatda hosil bo'lgan bir butun biologik birliklarni o'rganadi, shu birliklarning guruhlariga, a'zolariga o'ziga xos maxsus uslublar bilan yondashadi. Tabiatdagi har xil tabiiy voqelik, holat maxsus yondashishlarni, yangi ekologik uslublarni talab qiladi.

Ekologiya - umumiy biologiya faniga mansub bo'lib, tabiiy ekosistemalar, ularning turli guruhlari, a'zolarini tabiiy holda o'rganadi. Ammo tabiatni ekologik holat bilan tajrlba qilib bo'lmaydi, chunki bunday hol juda ham kutilmagan va boshqarib bo'lmaydigan sanoqsiz ofatlarga olib kelishi mumkin. Masalan; atom bombalarini Semipalatinsk, Lubnurda, Nevadagi sinovlari, atom bombasini Xirosima, Nagasakida qo'llash, Chernobil AES ining portlashi chegarasiz salbiy ekologik holatlarni keltirib chiqardi. Ekologiya yoki uning yaqin bo'limlarida turli biologik va nobiologik fanlarning yutuqlari, materiallaridan ehtiyoikorlik bilan foydalanish mumkin, aks holda haqiqiy ekologik voqeliklar, holatlar buzilib, ekologiyada «begona fikrlar» chalkashib ketishi mumkin. Ekologiyaning oxirgi maqsadi ma'lum vaqtda va ma'lum joyda qancha organizm yashaydi, ularni qachon va qaysi yerda nima uchun uchratish, topish mumkin, degan savolga javob topishdan iboratdir. Bu esa insonning biologik tayanchi bo'lib, u yashab turgan muhitni saqlash chora-tadbirlarini ishlab chiqishga as os bo'ladi. Shuning uchun ekologik ta'limsiz va mustahkam ekologik bilimga ega bo'lmasdan atrof-muhit muhofazasi muammolarini hal qilib bo'lmaydi. Ekologiya uslublari. Ekologiya o'ziga xos fan bo'lib, u ayrim tur vakillarinigina emas, balki tur vakillari guruhini, ularning populyatsiyasi, turlari, ular hosil qiladigan turli senozlar, biotsenozlar, ekosistemalarning o'sish, rivojlanish, tarqalish yo'llari, ular ichidagi munosabatlarni, doimiy harakatlari, moddalar almashinuvi va energiya oqimi kabi qonunlarni o'rganadi. Ekologiya o'rganadigan muammolarning har xilligi turli uslublarni qo'llashni talab qiladi. Ekologiyada quyidagi, ya'ni: dala, laboratoriya, eksperimental va matematik model uslublari qo'llaniladi. 1. Dala uslubi yoki tabiiy sharoitda olib boriladigan, o'tkaziladigan kuzatish uslubi. Dala uslubi bo`yicha tur vakillari, ular hosil qiladigan, turli katta-kichik tirik organizmlar guruhlarini tabiiy sharoitda o'rganadi.

Bunday holda floristika, sistematika, morfologiya, geobotanika, fiziologiya kabi biologik hamda nobiologik fanlarning uslublari ham keng qo'llaniladi va tirik organizmlarning o'sish, rivojlanish, ko`payish, o'zgarib turish jarayonlari aniqlanishi bilan, ularning bir-birlari va muhit o'rtasidagi munosabatlari o'rganiladi. Olingan materiallarni ekologik tahlil qilish asosida tirik organizmlarning hayot- faoliyatiga oid turli ekologik qonunlar aniqlanadi. Dala uslubi tirik organizm yoki populyatsiyalarga, ularning yirik biologik birikmalarga abiotik omillarni majmua holda ta'sir qilishlarini va buning natijasida ma'lum joydagi organizmlarda bo'ladigan o'zgarishlarni aniqlaydi. Shuning bilan bir qatorda majmua abiotik omillar ichida qaysi biri ekologik tur vakili, populyatsiyasi, turi yoki uning yirik guruhlarining hayot-faoliyati, rivojlanishi, o'sish va ko`payishi, tarqalishiga salbiy yoki ijobiy ta'sir qilishini aniqlaydi. 2. Laboratoriya eksperiment uslubi bo`yicha maxsus joylarda, xonalarda turli mikroorganizmlar, suvo'tlar, umurtqasiz hayvonlar, ularning formalari (shtamplari) kichik-kichik idishlarda, akvariumlarda maxsus ozuqa moddalar, yorug'lik, harorat yordamida o'stiriladi. Ularning ko`payish tezligi, biomassa hosil qilishi, fiziologik, bioximik tarkiblari hamda foydali formalarining tez ko`payishi uslublarini ishlab chiqib, non, qatiq, yog', vino, spirt tayyorlashda foydalanadi va chorva mollari ozuqalariga, yem-xashakka qo'shib beriladi. Tabiiy sharoitning bir qismida u yoki bu tirik organizmlar o'sishi, rivojlanishi, ko`payishi, uning fiziologik holatida kuzatish, eksperiment o'tkazish yo'li bilan ham ko`p ekologik muammolar hal etiladi. Tirik organizmning fiziologik, bioximik va umuman ekologik ahvolini ko`pincha laboratoriya sharoiti (lampochka yorug'i, harorati, turli kimyoviy moddalar, sun'iy ozuqa moddalari) ta'siri natijasida organizmlarda bo`lib o'tadigan o'zgarishlar, laboratoriya -eksperimental holatda o'rganiladi. Laboratoriya-eksperimental va dala uslublari bir-birlaridan farq qiladi. Ya'ni, laboratoriya-eksperimental sun'iy sharoitda organizmga ta'sir qilayotgan sun'iy ekologik omillar (yorug'lik, harorat, namlik va boshqalar) ning salbiy va ijobiy ta'sirini boshqarish mumkin. Tabiiy sharoitda esa, ekologik omillaming organizmga bir joyda va bir vaqtda

bir necha omil (quyoshdan kelayotgan nur, daryoning oqish tezligi) ni birdan boshqarish qiyin. 3. Matematik modellashtirish. Turli ekosistemalarning tabiiy holati, o'zgarishi va ularga xos ekologik tomonlarni matematik modellar uslubi yordamida aniqlash V.S. Patten (1971), M.V. Dale (1970), Yu. Odum (1975), V.D. Fyodorov, T.G. Gilmanov (1980) kabi olimlaming ishlarida o'z aksini topgan. Ekologik tadqiqotlar davomida olinadigan turli ma'lumotlaming to'g'riligini matematik statistika uslublari bilan har xil variantda olingan materiallar bir- birlariga solishtirilib, ular o'rtasidagi farqlar chiqariladi. Hozirgi vaqtda tabiiy biologik voqeliklami modellashtirish, tirik tabiatning turli jarayonlarini sun'iy yaratish keng qo'llanilmoqda. Turli matematik yo'llar, modellar, amaliy ekologiya, ekologik modellar yaratish toza matematik yo`nalishlarga xos mutaxassisliklarda chuqur o'rganiladi. Ekologiyaning turli yo`nalishlaridan biri: 1) Tabiat sirlari, ularning har xilligini bilish xislati faqat insonlargagina xos va bu holat tabiiy voqelikni bilish bilan bir qatorda etik, estetik, adabiy fikrlash qonuniyatlarining takomillashishi bilan ham bog'liqdir; 2) Yig'ilgan ilmiy dalillar asosida atrof-muhit holatini tushuntirib berish ekologiyaning ikkinchi yo`nalishi hisoblanadi. Ekologiyaning bu ikki yo`nalishi va ularning uslublari tabiiy birliklar qonunlarini o'rganishda aniqlanadigan tamoyillar, tabiiy holati buzilgan senozlar, biotsenozlarning holatini belgilashda ham qo'llaniladi. Yerdan foydalanishda tuproqning fizikaviy va kimyoviy qonunlari, tuproqda bo'lib o'tadigan kimyoviy reaksiyalar, anorganik moddalarning erishi, organik birikmalarning hosil bo'lishi, tuproqda gazlarning bor yoki yo'qligi, oz yoki ko`pligi kabi holatlarning hammasi tuproqning tangligiga bog'liqdir.

Ekologik omillar tushunchasi. Har bir organizm o'zi yashab turgan muhitda bir vaqtning o'zida har xil iqlim, tuproq va biotik omillar ta'siriga uchraydi. Tirik organizmlarning individual rivojlanish jarayonining bir fazasi davrida to'g'ridan-to'g'rit ta'sir qiladigan muhit elementlari ekologik omillar deyiladi. Bunday ta'rifdan ayrim muhit omillari istisnodir, ya'ni, dengiz sathiga nisbatan bo'lgan balandlik, dengiz, ko`llarning chuqurligi. Balandlikning organizmga ta'siri, harorat, quyosh radiatsiyasi, atmosferaning bosimi orqali bo'lsa, suv chuqurligining organizmga ta'siri bosim va yorug'likning kamayishi orqali yuzaga keladi. Ekologik omillar tirik organizmga turlicha ta'sir o'tkazadi, ya'ni: 1. Ayrim turlarni ma'lum hududlardan siqib chiqaradi va ularni geografik jihatdan tarqalishining o'zgarishiga olib keladi; 2. Har xil turlarning rivojlanishiga to'g'ridan-to'g'rit ta'sir qilib, ularning ko`payishi va o'lishini o'zgartiradi, bir joydan ikkinchi joyga migratsiya qilib, populyatsiya va biotsenozlar qalinligiga ta'sir qiladi; 3. Organizmlarda moslashish xislatlarini keltirib chiqaradi, ularda ichki (modda almashuv) va tashqi o'zgarishlarni sochilib, guruha bo'lib tarqalishi, qishki va yozgi tinchlik davri, fotoperiod reaksiya va boshqalar kelib chiqishiga sabab bo'ladi. Muhit omillari vaqt bo`yicha ham o'zgarib turadi: a) Kun davomida yoki yilning fasllari bo`yicha, dengiz, okeanlarning to'lqinlari ta'sirida muntazam o'zgarib turishi; b) Ekologik omillarning kutilmaganda, muntazam bo'lmagan holda o'zgarishi aniq davrlar ichida bo'lmasligi, har xil yillarda ob-havoning o'zgarishi, tabiiy ofatlar - dovul, kuchli bo'ron, suv bosishi, sel kelishi, yer silkinishlari, vulqonlar ta'sirida bo'ladi; d) Ma'lum vaqt yoki uzoq davr ichida bo'ladigan o'zgarishlar. Bu holatlar - tabiiy muhit iqlimining isib yoki sovib ketishi, suv havzalarining o't bosib ketishi, doimiy mol boqish natijasida o'tloqzorlarning tabiiy holati buzilishi, daryo

etaklaridagi to'qayzorlar, ko`llarning suvsizlikdan yo'qolib ketishi, ekologik omillar o'zgarishlaridir. Muhit tushunchasi. Muhit - ekologik tushuncha, u majmua tabiiy element va voqeliklardan tashkil topgan bo'lib. tirik organizmlar ular bilan bevosita va bilvosita munosabatda bo'ladi. Muhit-organizmlarni o'rab turgan hamma tabiiy ekologik omillar (havo, yorug'lik, tuproq) dir. Muhit elementlari organizmlarning holati, o'sish, rivojlanish, ko`payish, tarqalishiga to'g'ridan-to'g'riy yoki boshqa ikkilamchi omil orqali ta'sir qiladi. Har bir organizmning muhiti juda ham ko`p organik va neorganik tabiiy elementlardan hamda inson faoliyatidan kelib chiqadigan sun'iy elementlardan tashkil topadi. Tashqi muhit tabiiy kuch va voqeliklar yig'indisi, moddalar va energiya tarqalishi inson faoliyatining turli obyektiv va subyektiv qirralari bo'lib, ularning ba'zilari bir-birlari bilan aloqada bo'lmasliklari ham mumkin. «Atrof-muhit» atamasi tashqi muhit tushunchasiga identik, aynan o'zi bo'lib, obyekt yoki subyektivlik bilan to'g'ridan-to'g'ri aloqada bo'ladi. Atrof-muhit tushunchasini biolog Ya. Yukskol (1864-1944) ekologiyaga kiritgan va shunday ta'riflagan: «Tashqi dunyo, u tirik organizmlarni o'rab turgan, ularning sezgi organlari, hayvonlarning harakat organlari orqali ta'sir qilib, maxsus xislatlarning kelib chiqishiga sabab bo'ladi. Har bir subyekt xuddi o'rgimchak to'rining tolalari kabi tashqi muhitga u yoki bu xislati bilan bog'liq, murakkab to'r hosil qilib, o'zining hayotchanligini ta'minlaydi», - degan edi. Ekologiyada yana «Tabiiy muhit» atamasi ham uchraydi. Tabiiy muhit - bu tirik va o'lik tabiatning tabiiy omillarining yig'indisi bo'lib, inson faoliyati natijasida o'zgaradi va organizmlarga ta'sirini o'tkazadi. Muhitni ikkiga bo'lish mumkin: I) Abiotik muhit -tabiatning hamma va kuchi va undagi voqeliklar joyi. Ular o'zlarining kelib chiqishi bilan tirik organizmlar faoliyatiga bog'liq emas; 2) Biotik muhit - tabiatning har xil kuchlari, harakatlari va undagi voqeliklar o'zlarining kelib chiqishi bilan hozir yashayotgan tirik organizmlarning hayot- faoliyatiga bog'liq.

Organizmlarni to'g'ridan-to'g'ri o'rab turgan yashash muhiti (sharoiti) - ayrim organizm yoki biotsenozni abiotik va biotik omillar yig'indisining ta'siri natijasida organizmning o'sish, ko`payish joyi. Masalan, o'tloqzorlar, u yerlarda ekologiyadagi 4 ta yashash muhiti farqlanadi: 1) suv; 2) yer-havo; 3) tuproq; 4) tirik organizmlar tanasi. Turli-tuman rangda gullayotgan o'simliklar, ularning ko`rinishi, hidini biz - insonlar va uning ichida uchib yurgan asalarilar har xil qabul qilamiz. Ba'zi hayvonlarning sezish organlari juda ham o'tkirki, ular insonlar qabul qila olmaydigan hid, tovush va boshqa tabiiy holatlarni qabul qiladi. Tirik organizmlar ham o'zlarining hayot-faoliyatida o'zlari yashab turgan tabiiy muhitga sezilarli darajada ta'sir qiladi va muhit holatining o'zgarishiga sabab bo'ladi. Biz nafas olishda qabul qiladigan kislorod (atmosferada uning miqdori 21%) fotosintez jarayonida yashil o'simliklar tomonidan ajratiladi va u tirik organizmlar uchun zaruriy omil hisoblanadi. Shunday qilib, tirik organizmlar uchun zarur bo'lgan, ularga ijobiy yoki salbiy ta'sir qiladigan muhit elementlariga ekologik omillar deyiladi. Tabiatda ekologik omillar tirik organizmlarga yakka- yakka va bir-birlaridan ajralgan holda emas, balki murakkab majmua holda, birlikda ta'sir qiladi. Majmua omillarsiz organizm yashay olmaydi. Ekologik omillar tasnifi. Tabiiy muhitda uchraydigan har xil omillarni 3 ta asosiy ekologik guruhga taqsimlash mumkin: 1) abiotik; 2) biotik; 3) antropogen omillar guruhi. 1. Abiotik omillar - organizmlarga ta'sir qiladigan neorganik muhitning majmua omillaridir. Bu omillarni kimyoviy (atmosferaning tarkibi, suvning sho'rligi, tuproqning tarkibi, loyqaning kimyoviy tarkibi), flzikaviy yoki iqlim (harorat, bosim, yorug'lik, namlik, shamol) omillariga bo'lish mumkin. Yer yuzasining tuzilishi (relyef), geologik va klimatik, abiotik omillarning xilma-xilligi tirik organizmlarning tarixiy rivojlanishi, muhitga moslashishida katta ahamiyatga ega bo'lgan.

Tirik organizmlarning son va sifati, biomassasi, ularning ma'lum areal ichida taqsimlanishi ma'lum chegaralovchi omillarning ta'siriga bog'liq. Masalan, cho'l sharoitida tirik organizm uchun namlik, suv hayvonlari uchun suvda erigan kislorodning yetarli miqdorda bo'lishi yoki bo'lmasligi chegaralovchi omillar hisoblanadi. 2. Biotik omillar - muhitda uchraydigan organizmlarning hayot-faoliyati, bir- birlariga qiladigan ta'siri va ular o'rtasidagi munosabatlaridan iborat. Ya'ni bir tirik organizmga, uni o'rab turgan boshqa tirik jonzotlarning har xil ta'siri tushuniladi. Bu ta'sir turli xarakterda bo'lishi mumkin. Masalan: 1) tirik organizmlar bir- birlariga ozuqa manbai (o'simliklar turli hayvonlarga ozuqa, yem-xashak; ba'zi hayvonlar yirtqich hayvonlarga ozuqa); 2) bir tirik organizm tanasi boshqa organizmga (xo'jayin-parazit: sigir, ot, it tanasi kana, bakteriyalarga, katta daraxtlar moxlar, zamburug'lar va boshqa epifit o'simliklariga) yashash muhiti; 3) bir organizm ikkinchi organizmning ko`payishiga sabab bo'lishi (o'simliklarning hasharotlar yordamida changlanishi); 4) turli organizmlarning boshqa organizmlar (o'simlik urug'ining hayvonlar, qushlar) yordamida tarqalishi; 5) bir turning ikkinchi turga fizikaviy va kimyoviy ta'sir qilishi (katta shoxlagan daraxtning tagida o'sayotgan o'tli o'simliklarga fizikaviy ta'siri: piyoz, sarimsoq va qizil qalampirning, ularga yaqin o'sayotgan o'simliklarga kimyoviy ta'siri). 3. Antropogen omillar - insonning hayot-faoliyatining organik dunyoga ta'siridan iborat. Jamiyat rivojlanishi bilan insonlarning tabiatga ta'sir qilishining yangi-yangi xillari kelib chiqib, atrofmuhitda salbiy ekologik o'zgarishlar sezila boshlaydi.

Adabiyotlar: 1. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 18.05.2020 yildagi ― Qishloq xo ` jaligi mahsulotlarining sifat va xavfsizlik ko ` rsatkichlari xalqaro standartlarga muvofiqligini ta ` minlashga doir qo ` shimcha chora - tadbirlar to ` g ` risida ‖ dagi PF -5995 sonli Farmoni . lex . uz 2. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 7.02.2019 yildagi ―2019-2029 yillarda O ` zbekiston Respublikasida atom energetikasini rivojlantirish Konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risidagi PQ -4165 sonli Qarori . lex . uz 3. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 11.05.2020 yildagi ― Biologik xilma - xillik haqidagi Konvensiyaning bioxavfsizlik bo ` yicha Kartaxena protokoli ( Monreal , 2000 yil 29 yanvar ) qoidalarini amalga oshirish chora - tadbirlari to ` g ` risida ” gi . № 275- sonli Qarori . lex . uz 4. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 15.01.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat Qo ` mitasi to ` g ` risidagi Nizomni tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 29- sonli Qarori . lex . uz . 5. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 27.05.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasida Ekologiya ta ` limni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 434- sonli Qarori . lex . uz 6. Аллаберганов Ш.Й. Ўзбекистонда атроф-муҳит муҳофазаси тарихи ( 1991-2018 йиллар ) . тарих фанлари бўйича фалсафа доктори ( PhD ) диссертацияси автореферати. Тошкент, 2019. 7. Эргашев А., Эргашев Т. Агроэкология. Тошкент. ―Янги аср авлоди‖. 2006. 8. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. Toshkent. ―Yangi asr avlodi‖, 2005.

Похожие

Ekologiya asoslari fanining predmeti vazifalari va rivojlanish tarixi

Ekologiya fani haqida tushuncha. Ekologiya fanining rivojlanish tarixi

Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish fanining predmeti vazifalari va rivojlanish tarixi

Ekologiya fanining tarixi

Ekologiya fanining predmeti va vazifalari