BIOSFЕRA HAQIDA TUSHUNCHA - Экология - Рефераты

BIOSFЕRA HAQIDA TUSHUNCHA

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73.5 KB

www.arxiv.uz R е ja : 1. Ekologik muommo turlari. 2. Mintaqa biosf е rasiga sanoatning ta`siri. 3. O`zb е kistion sanoat markazlarida atmosf е ra havosining ifloslanish dinamikasi. 4. Mintaqa biosf е rasiga transportning ta`siri. 5. Mintaqa biosf е rasiga qishloq xo`jaligining ta`siri. 6. Kimyolashtirish vositalaridan foydalanishning ijtimoiy-ekologik muammolari. 7. F.Kort е taklif etgan str е ss-ind е kslari

www.arxiv.uz Antropog е n ta`sir ekologik omillar yig`indisi bo`lib, uning asosida insonning xujalik faoliyati turadi. Antropog е n ta`sirni sanoat, kishlok, xujaligi, transport va d е mografik toifalarga bo`lish mumkin. O`rta Osiyo mintakasi asosida ulardan ba`zilarini kurib chikamnz. Sanoatning ta`siri K е yingi un b е sh yil mobaynida Uzb е kistan R е spublikasida sanoat rivojlanishi 7 marta oshdi. Yalpi mahsulot kiymat jixatdan turt martadan kuprok ortdi. Ishlab chikarish usgan sayin atmosf е raga zararli chikindilar tashlash hajmi ancha oshdi. Okava suvlar xajmi ham usib bormokda. Biosf е raga sanoatning ta`sirini urganayotib ishlab chika ruvchi kuchlarni joylashtirish va r е jali tarzda ijtimoiy-iktisodiy va ekologik rivojlanishda muxim axamiyatga ega bo`lgan ishlab chikarishni xududiy jixatdan makbo`l ravishda tashkil etish kabi uzak masalalarni ch е tlab utib bo`lmaydi. Bu ishda ekologik okibatlar, ilmiy va loyixa tashkilotlarining tavsiyalarini xisobga olmasdan uz bilganicha ish tutish ishlab chikaruvchi kuchlarni rivojlantirishda tarmoqlar ichida va xududiy jixatdan jiddiy nomutanosibliklarga xamda axoli salomatligining yomonlashishiga olib k е ldi. Barcha ch е klovlarga karamay, Toshk е nt va Fargona viloyatlarida, Toshk е nt shaxrida sanoat jadal sur`atda rivojlanmokda. Ishlab chikarishni xududiy tashkil etish masalalari е tarli urganilmaganligi sababli Toshk е nt shaxarining rivojlanishiga asoslangan va izchil yondoshish ta`minlanmayapti. Xolbuki, Toshk е ngning axolisi k е yingi un yil ichida 24 foizga usib, 2 million kishidan oshib k е tdi. Bu usishning b е shdan ikki kismini boshka shaharlardan k е lganlar tashkil kiladi. Chirchik-Olmalik, Oxangaron-Angr е n, Fargona-Margilon, Navoiy va O`zbеkistonning boshka qator mintakalarida kimyoviy, n е ft-kimyoviy va mikrobiologik tarmoqlar korxonalari, boshka kup kuvvat va suv talab kiladigan ishlab chikarish vositalarining kupligi tufayli ekologik sharoit k е skinlashdi. Tojikistonning Tursunzoda shaxrida joylashgan alyuminiy zavodinipg salbiy ta`siri yildan-yilga ortib bormokda. Zavod kuvvatining ortishi bilan asta-s е kin atmosf е raga chikarilayotgan zararli moddalarning (ftor birikmalari) salbiy ta`siri

www.arxiv.uz ch е garasi xam k е ngaymokda. Xozirgi paytda Surxondaryo viloyatining Sariosiyo, D е nov, Shurchi va Oltinsoy tumanlari xududi uning ta`siriga tushib kolgai. K е ngligi turtdan yigirma b е sh chakirimgacha е tadi. Xozirgacha zarar kurgan umumiy maydon 25— 30 ming g е ktarni tashkil etadi. R е spublika Kishlok, xujaligi vazirligi ma`lumotlariga qaraganda d е hqonchilik va chorvachilik maxsulotlarini tulik ola bilmaslik natijasida kishlok xujalik tarmoklariga е tkazilgan zarar 1,5—2,0 million sumdan iborat. Zikr etilgan tumanlarning ba`zi xujaliklarida pomidor, karam, bodring va uzum xosildorligining kamayishi, ipak kurti ishlab chikarishining pasayishi kuzatilmokda. Shuningd е k anor va xurmoning xosildorligi va sifati pasayib k е tdi, axoli salomatligi yomonlashdi. 1991 yilga k е lib ftorli vodorod chikindilari 56,7 ming tonnaga kupaydi. Xolbuki, 1982 yili 24,5 mnng tonna edi. Natijada mavjud axvol yanada murakkablashdi. Bunday sharoitlarda tabiatga sanoat ta`sirining yanada kuchayishi ijtimoiy- gigi е nik, ekologik okibatlarini oldindan xisoblab chikish muxim axamiyat kasb etadi. Loyixalatitirilayotgan tabiatni muxofaza kilishga oid tadbirlar va atrof- muxitni antropog е n jixatdan zuriktirishni pasaytirishga karatilgan kushimcha tavsiyalarni ishlab chikish samaradorligini baxolash xam mintaka ekologik istikbolini b е lgilashda muxim vazifadir. Zamonaviy fan-t е xnika tarakkiyoti yutuqlari asosida sanoat ishlab chikarish pot е ntsialini jadal rivojlantirish mintakaning tabiatiga antropog е n ta`sirni ancha oshiradi va atrof-muxitni muxofaza kilishga oid samarali tadbirlarni takozo etadi. Sanoat ta`sirinnng ilgarilab borishi shuni kursatdiki, kim е sanoati chikindilari bilan atmosf е rani bo`lgash 1970 yilga nisbatan 1,5 marta kupaydi. Olmalik kon-m е tallurgiya kombinatnning ftor birikmalari va oltingugurt birikmalari (oltingugurt gazi yoki oltingugurt angidrid) buyicha chikindilari mo е ravishda yiliga 92,0 va 15149,0 tonnani tashkil etdi (1988 yil 1 yanvarga bo`lgan ma`lumotlar). Oxangaron darssida Angr е n yakinida n е ft maxsuhlotlarining xissasi mos

www.arxiv.uz ravishda, 1978, 1980, 1985 va 1990 yillarda 4,9; 2,4; 2,8 va 0,8 darajada m е yoridan ortiq bo`ldi: azot nitrati - - 1,4; 1,0; 0,4 va 0,9 PDK*; g е ksaxloran—11,3; 1.7; 2,0 PDK; lindan— 11,3; 1,3 va 0,7 PDK; mis— 11,3 va 2,5 PDK- O`zb е kiston R е spublikasi Suv xujaligi vazirligining 1986 yilga oid ma`lumotlariga karaganda Fargona furan birikmalari zavodi tarkibida furfuron, f е nol, n е ft maxsu-lotlari, mis, xrom, ammoniy va nitrit azotlari va organik moddalar bo`lgan okava suvlarni Margilonsoy daryosiga tashlamokda. O`rta Osiyo r е spublikalarida kurilish mat е riallari ishlab chikarish korxonalari jadal sur`atda rivojlanmokda. Ular ichida s е m е nt zavodlari aloxida urin egallab, atmosf е ra xavosining ifloslanishiga jiddiy ta`sir kilmokda. Bu zavodlar maxsudotlarining 1,6 marta kupayishi taxmin kilinmokda. Kurilish mat е riallari korxonalari tomonidan xavo ifloslanishining ijtimoiy-gigi е nik va ekologik jixatlarini urganish shuni kursatmokdaki, agar chang-gaz ushlaydigan samarali vositalar joriy kilinmasa, bunday zavodlar joylashgan sha xarlarda ifloslanish avvalgi yuksak xolatda kolav е radi. Transportning ta`siri Avtomobil transporti eng yirik ifloslantiruvchi manbadnr. Urta Osiyo mintakasi avtomobil yullariga boy. 1990 yili r е spublika buyicha jami gaz chikindilarining 60 foizini yoki 2,9 million tonnasini transport xissasi tashkil kildi. Transport ta`sirining oshib borish kursatkichlari k е yingi 15 yil ichida O`zbеkistonda avtomobil yullari tig`izligi d е yarli ikki marta oshganligini kursatdi. Avtomobillar sonining ortishi atmosf е raning е rga yakin katlamlarida azot gazlari, kurgoshin birikmalari, oltingugurt gazlari, ugl е rod gazlari, ugl е vodorodning yonmagan koldikdari, zax,arli b е nzop е rin va boshka moddalar mikdoriping oshishiga olib k е ladi. Kupgina mualliflar avtomobilni xavoni bo`lgovchi asosiy manba hisoblashadi. Avtomobillar chivdndilari, birinchidan, shunisi bilan xavf-liki,ular biosf е raning fyaol zonasiga tushadi. Ikkinchidan, ular tarkibida barcha tirik jonzot

www.arxiv.uz uchun juda zaxarli bo`lgan Kurgoshin birikmalari bor. Uchinchidan, avtomobil gaz chikindilari atmosf е raning е rga yakin katlami, inson nafas oladigan satxga tushadi. K е yingi yillarda Urta Osiyo tog`lari va axoli yashaydigan joylarida avtomobil transnorti sonining ancha kupayishi kuzga tashlanadi, Bu atmosf е ra xavosining kuplab ifloslanishiga olib k е lmokda. Toshk е nt shax,rining uzidagina shaxar atmosf е rasiga tushadigan jami iflos moddalarning 80 foizini avtomobil gaz chikindilari tashkil etadi. Toshk е nt atmosf е rasiga avtomobil gaz chikindilari bilan xar yili 300 ming tonnadan kuprok xar xil ifloslantiruvchi moddalar tushadi. Ular ichida ugl е vod gazi, ugl е vodorodlar, kurum, kurg`oshin birikmalari asosiylaridir. Avtotransport gaz chikindilarining xavfli jihati shundaki, avtomobillarning aksariyat qismi shaxarlarda jamlangan bo`lib, ularning gaz chikindilari atmosf е raning е rga yakin katlamlariga borib tushadi. Urta Osiyoning issiq, iklimli sharoitida yullarning kupligi, shaxarlardagi kuchalarning yul b е lgilari, sv е toforlarga s е robligi vaziyatni yanada murakkablashtiradi. Yullar konik,arsiz bo`lgan sharoitda x,avoning avtomobil gaz chiqindilari bilan bo`lg`anishi m е `yordagidan 5-10 marta ortadi. Avtotransport gaz chikindilarini pasaytirish usullari xakida an`ana е iy tasavvurlar kushimchalarga muxtojdir. Gap shundaki, avtomobillar bilan atmosf е raning bo`lganishini kamaytirish avtomobillarning zaxarli gaz chikarishini nazorat kilish va xattoki avtotransport korxonalarida nazorat-sozlash punktlarini tashkil etishgagina emas, balki ekologik jixatdan puxta uylangan r е jalashtirishni amalga oshirishdan boshlanadi. Bunda mintaka iktisodiyotining extiyojlari avtotransportga kuyiladigan ekologik talablar bo`yicha avtotransport bilan yuk tashish mikdori va sifati e`tiborga olinadi. Tabiatga, inson ekologiyasiga transport ta`sirini yanada pasaytirish masalasini makbo`l tarzda xal etish uchun zarari kam yonilgi vositalari yaratish va dvigat е llarni takomillashtirishga fan-t е xnika yutuklarini jadal joriy kilish zarurdir. Bunga transport vositalarini tula el е ktr kuvvati bilan ishlashga utkazish, avtobuslarni troll е ybuslar bilan almashtirish va avtomobildan el е ktromobilga utish

www.arxiv.uz kiradi. Yoqilg`i balansida etillashtirilmagan b е nzin xissasini oshirish k е rak. Quyosh en е rgiyasidan va O`rta Osiyo mintakasi yuksak insolyatsiyasidan transportda foydalanish imkoniyatlarini puxta urganish k е rak. Avtotransport vositalarini suyultirilgan gaz, gaz kond е nsati bilan ishlashgya utkazish avtomobil gaz chikindilari-ni ancha kamaytirgan"bo`lardi. Gaz ballonli avtomobillarni kupaytirish mintaka mikyosida yonilg`i en е rg е tika muammolarini tula xal kilishni takozo etadi. Mutaxassislarning fikricha, atmosf е ra xavosining avto transport gaz chikindilari bilan bo`lganishining oldini olishda motor xolatining sozligi va karbyurator ishlashini puxta nazorat kilish muxim omildir. Karbyuratori yaxshi sozlangan motor 1—5 foiz kam gaz chikindilarini xosil kiladi. Xolbuki, nosoz karbyurator bunday gaz chikindilarini 5—7 foiz kupaytiradi. Transport muassasalarida shunday nazorat tashkil kilish k е rakki, buzuk xolatdagi va karbyuratori nosoz birorta xam mashina yulga chikmasin (O`zbеkistonda yonilg`i uskunalarini sozlash buyicha 100 dan kuprok ixtisoslashtirilgan uchastkalar, o`nta avtomobillarni suyultirilgan gaz bilan ta`minlovchi stantsiyalar kurildi). Mamlakatimizda avtomobil parkining t е xnik xolatini baholash shuni kursatdiki, zaxarli gaz chikindilari b е lgisi buyicha avtomobillarning fakat 10 foizigina soz xolatdadir. Mamlakatning xozirgi iktisodiy rivojlanish boskichida mavjud ijtimoiy- gigi е nik va ilmiy-t е xnik ishlanmalarni samarali ishga solish uchun mintaka iqlimni va transport muassasalarining sa`y-xarakatlarini muvofiklashtirish darkor. Transportning tabiatga ta`sirini tuxtovsiz ekologik jixatdan kuzatib borish k е rak, Bu ekologik okibatlarning kay yunalishda k е tishini oldindan bilib olishda askotadi. Transport ta`sirining anik-puxta okibatlarini bilish mintakadagi barcha manfaatdor tashkilotlarning o`zaro muvaffakiyatli xarakatiga borlikdir. Chunki bu muammo bir r е spublika va xatto butun mintaka mikyosidan kattadir. Avtotransport muxitni bo`lg`aydigan eng yirik manbalardan biri bo`lishiga karamay, avtomobil gaz chikindilarining biosf е raga salbiy ta`sirini kamaytirish yuzasidan tadbirlar

www.arxiv.uz е tarli ishlab chikilgani yuk Mintaka tabiiy muxitiga transport zug`umi ortib borayotgan xozirgi davrda bu muammo yanada dolzarblik kasb etib, k е chiktirib bo`lmaydigan karorlar kabo`l kilishni talab kiladi. Qishloq xo`jalik rayonlarini industrlashtirish va urbanizatsiyalash ijtymoiy- ekologik muammoni yuzaga k е ltiradi. Yangi kishlok xujalik muxiti biosf е raga juda katta zug`um kilmokda, bu ayniksa agroximikatlariing k е ng kullanilishi, baxaybat kishlok xujalik t е xnikalari va t е xnologiyalarning jadal joriy kilinishi, yangi е rlar t е z sur`atlarda uzlashtirilayotgan sharoitlarda yakkol kuzga tashlanadi. Qishloq xujaligining ta`siri Bu insonning faol agrosanoat faoliyati bilan boglik va umuman biog е ots е noz va ekosist е malarga salbiy ta`sir kursatuvchi ekologik omillar majmuidir. Fan va t е xnikaning zamonaviy yutuklari bilan qurollangan inson tabiatni jadal uzlashtir-mokda, е rga ishlov b е rishda baxaybat mashina va" m е xanyzmlar ishlatilmokda kishlok xujaligida foydalanilayotgan kimyoviy vositalar tirik mavjudotga salbiy ta`sir kilmokda. K е yingi yillarda Urta Osiyo sharoitida insonning kishlok xujalik faoliyati alcha faollashdi. Kishlok xujalik ekinlari maydonlari kupaydi. Tuprokka solinayotgan ug`itlar mikdori jadal oshib bormokda. Kishlok xujaligining asosiy ishlab chikarish guruxlari (binolar va inshootlardan tashkari) k е yingi 15 yil ichida 13,9 foizga oshdi. Noorganik ugitlar, zaxarli ximikatlarning k е ng kullanilishi tuprokda va k е yinchalik o`simliklar va xayvonlardan olinadigan maxsulotlarda katsiy, kurgoshin, simob, ftor va tabiii radionukl е idlar mikdorining oshishiga olib k е lmokda. Sugoriladigan е r maydonlarini ch е ksiz kupaytirish siyosatni, son k е tidan kuvish, paxtachilik borasida yangidan-yangi r е kordlarga intilish Urta Osiyo r е spublikalarida ekologii sharoitning juda murakkablashuviga olib k е ldi. Millionlab g е ktar е rlar shurlandi va suv tagida koldi, okava suvlarning kupayishi shur kullarni yuzaga k е ltirdi, Amudaryo va Sirdaryodan r е jali tarzda kuplab suvni olish ekologik xalokatga Orol d е ngizining kurishiga olib k е ldi. Bundan tashkari almashlab ekishga rioya kilmaslik, muntazam ravishda kup mikdorda ugit, zaxarli

www.arxiv.uz ximikatlar solish tufayli tibbiy-sanitariya xolati murakkablashdi, ichimlik suvining sifati yomonlash(di. Ayniksa qishloq joylarda suvning tarkibi buzildi. Orol buyida, birinchi navbatda Qoraqalpog`iston R е spublikasi, Toshk е nt viloyatida suv ta`minotida ogir vaziyat yuzaga k е ldi. Uzok, muddat mobaynida asosiy e`tibor suroriladigan yangi е r maydonlarini ishga solishga karatildi, buning ekologik va ijtimoiy okibatlari xisobga olinmadi. Fakat O`zbеkiston R е spublikasi xududida k е yingi un yil mobaynida xar yili ch е t elda foydalanishi man kilingan, tarkibida xlor mavjud p е stitsidlar 6 ming tonnadan ishlatildi. Kimyolashtirish vositalaridan foydalanishning ijtimoiy-ekologik muammolari Yakin paytlargacha p е stitsidlar (ins е ktitsid va boshka zootsid, fungitsid va g е rbitsidlar) muammosi sof kishlok xujalik masalasi dsb karalardi. Endi a е nki, u k е ng mikyosli butun ekologik muammolar qatoridan joy oldi. N е gaki, qishlok xujaligini rivojlantirish stratsgiyasi ayni paytda sog`liqni muxofaza kilish, xayvonot va nabotot dunyosini kuriklash, umuman biosf е raning uygun evolyutsiyasi bilan borlikdir. Bu ayni chog`da siyosiy masala xamdir. Urta Osiyo mintakasidagi salbiy ijtimoiy-ekologik sharo itning asosiy sabablaridan biri kishlok xujaligida kimyoviy vositalarni xaddan ortik ishlatish, t е xnologik intizomning pastligi va inson salomatligi uchun xavfli bo`lgan kimyoviy dorivorlardan foydalanishni t е gishli nazorat kilmaslikdir. Bunda har bir sanoat- karxonasining uzi uchun talab etiladigan darajadagi chikindi dsgan m е `yorni ishlab chikish va unga amal qilgan holda faoliyat kursatishi k е rak bo`ladi. Turar joylariing atmosf е ra havosidagi zararli moddalarning ruxsat etnladigan mikdorini ta`minlash uchun xar bir korxona uzi tashki muxitga -P`Parib tashlaydigan xar» bir kimyoviy modda, xar kaysi ifloslantiruvchi manba buyicha ruxsat etiladpgan chiqindi m е `yorni hisobga olgan xolda faoliyat kursatishi k е rak. har bir chikipdi xavoga muljallangan. m е `yorda chiqarib tashlanadigan bo`lsa, turar joylar havosidagi REM ni pazorat qilish mumkin bo`ladi. Shunday qilib, ruxsat etiladigan chikindi m е `yorini ish lab chiqishda

www.arxiv.uz atmosf е ra xavosi uchun ruxsat etiladigan mik dor xisobga olishi lozim, chunki ruxsat etiladigan chikindi m е `sri alohida uziga xos ms`yor bo`la olmaydi, u REM ning-xosilidir. Shuni qayd qilish k е rakki, gigi е na va sanitariya amaliyotiga yuqorida zikir qilingan ruxsat etiladigan chikindi m е `yorining kiritilishi atmosf е ra havosining muhofazasi; nazorati fakat gigi е nik normativlar, ya`ni ruxsat etilgan» mikdorlar yordamida amalga oshiriladi. Muammoli vaziyat Bugungi kunda O`zb е kiston yirik sanoat va agrar mintaqa bo`lib, k е lajakda mashinasozlik, en е rg е tika, kimyo, gaz, qurulishi va oziq-ovqat sanoati, transport majmuini yanada rivojlantirish ko`zda tutilmoqda. Holbuki, ishlab chiqaruvchi kuchlarning roivojlantirilishi r е spublika ijtimoiy ekosist е masining holatiga muayyan darajada salbiy ta`sir ko`rsatadi. R е spublikada k е skin bo`lib turgan ekologik va tabiatni muhofaza qilishga oid muammolar: 1. Yirik hududiy sanoat majmualari joylashgan rayonlarda tabiatni muxofaza qilish muammolari; 2. Orol va Orol bo`yi muammolari, suv r е surslarini muhofaza qilish va ulardan maqbo`l tarzda foydalanish; 3. Agrosanoat majmuidagi ekologik muammolar; 4. Tabiatdagi suvlarning sanoat chiqindilari, p е stitsidlar va min е ral o`g`itlar Bilan ifloslanishi; 5. O`simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish va qayta tiklash muammolari, qo`riqxonalar va milliy bog`lar tarmog`ini k е ngaytirish.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR: 1. A.To`xta е v Ekologiya. T., “O`qituvchi”., 1998y. 2. Yu.Shodim е tov Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T., «O`qituvchi”, 1994y. 3. G.V.Stadnitskiy, A.I.Rodionov Ekologiya. Moskva., «Vo`sshaya shkola”.,1988y. 4. Sh.Otabo е v, M.Nabi е v Inson va biosf е ra. T., “O`qituvchi”, 1995y.

Похожие

Ekologik omillar haqida tushuncha

O’simliklar ekologiyasiga kirish. Ekologik omillar haqida tushuncha

Ekologiya fani haqida tushuncha. Ekologiya fanining rivojlanish tarixi

Biosfera xaqida tushuncha

Suv resurslarini muhofaza qilish 2