Биоценоз ҳақида тушунча - Экология - Рефераты

Биоценоз ҳақида тушунча

Загружено в:

14.09.2022

Скачано:

0

Размер:

57 KB

Биоценоз ҳақида тушунча Биоценоз —бу лотин тилидан олинган сўз бўлиб, "биос" — ҳаёт, "ценоз" —умумий, деб таржима қилинади. "Биоценоз" терминини немис биологи Мёбиус К. томонидан 1877-йилда берилган. Бу ўсимликлар, ҳайвонлар ва микроорганизмларнинг биргаликда яшашини ифодалаб, бундай яшаш маълум ер ёки сув ҳавзасида учраши мумкин. Биоценоздаги организмлар ўзаро ва абиотик муҳитга боғлиқдир. Моддаларнинг айланма ҳаракатида қатнашишига қараб, биоценозга кирувчи организмлар 3 гуруҳга бўлинади: I. Продуцентлар (ҳосил қилувчилар), автотроф организмлар бўлиб, анорганик моддалардан органик моддалар ҳосил қилади. Бу яшил ўсимликлардир. II. Консументлар (қабул қилувчилар), гетеротроф организмлар бўлиб, автотроф организмлар ҳисобига яшайди. Улар учга бўлинади: 1—даражали консументлар— ўсимликхўр ҳайвонлар, паразит бактериялар ва замбуруғлар; 2—даражали консуменлар—ўсимликхўр ҳайвонларни истеъмол қиладиган йиртқичлар; 3 — даражали консументлар — суперпаразитлар. III. Редуцентлар . Булар тупроқдаги микроорганизмлар бўлиб, ўсимлик ва ҳайвон қолдиқлари билан озиқланиб, уни парчаловчи организмлардир. Биргаликда ўсувчи ва бир —бири билан боғлиқ бўлган организмлар гуруҳи биоценоз дейилади. Биоценозни ташкил қилувчи ўсимлик, ҳайвон ва микроорганизмлар жамоасининг бирга яшашга мослашуви уларнинг абиотик факторларга бўлган ўхшаш эҳтиёжларида ифодаланади. "Биоценоз" атамаси ҳозирги замон экологик адабиётларда, маълум территория участкаларни белгилаш ма қ садида ҳ ам ишлатилади. Масалан,

буғдой даласи биоценози, ўтлоқ биоценози, ўрмон биоценози, ва ҳ оказолар. Бунда, бирга яшашга мо с лашган ўсимлик, ҳайвон ва микроорганизмлар комплекси ҳи собга олинади. , Биоценоз эгаллаб турган муҳит биотоп деб аталади, биотоп — биоценознинг яшаш муҳитидир (бу лотинча сўз бўлиб, "биос" —ҳаёт, "топос" — яшаш жойи демакдир). Ер юзидаги биоценозлар кўп ярусли бўлиб, улар ҳар хил баландликларда, вертикал жойлашган қатламларга эга. Масалан, ўрмонларда дарахтнинг илдизи ва танасининг жойлашишига қараб бир неча яруслар ажратиш мумкин:

1. Дарахтлар. 2. Бутасимон ўсимликлар ва ёш дарахтлар. 3. Ў тсимон ўсимликлар ва бу т ачалар. 4. Мохлар. Ҳ айвонлар ҳ ам ўрмонда ҳар хил ярусларни эгаллаб, яъни ҳар хил баландликларда яшайди. Кўп қ ушлар уз уяларини ерда қ уради. Ола қ уш, за ғ из ғ он ва бош қ алар эса дарахтлар танасига ( қ изилиштон ва бошқалар), учинчи хиллари эса дарахтларнинг устига қ уради( 12 -расм.) Ҳар бир ярусдаги ўсимлик, умуртқали ва умуртқасиз ҳайвонлар ўртасида кучли боғланиш кузатилади. Жамоалар структурасида турларнинг ро л и бир хил эмас. Бир хил турлар асосий рол ўйнайди, сон жиҳатидан устун ва улар доминант де й илади. Биоценоздаги муҳит шароитини белгиловчи турлар эдификаторлар деб юритилади ва улар доминантларга киради. Биоценоздаги тирик организмлар эгалаб турган макон экологик ниша дейилади. Ҳ ар бир тур ў зининг экологик нишасига эга, у шу ерда яшайди ва ў ша жойдан ў з овқатини топиб ейди. 5.1 Биоценозда организмларинг муносабатлари Биоценоздаги организмлар бир—бирлари билан боғлиқ бўлади. Бу боғланишлар жамоадаги яшаш шароитини ва уларнинг овқатланиш й ў лларини белгилайди. Беклемишев В.Н. классификациясига к ў ра ў заро бевосита ва билвосита бо ғ ланган организмлар орасидаги муносабатлар т ў рт типга б ў линади: 1. Трофик 2. Топик 3. Форик 4. Фабрик.

Трофик боғланишлар бир тур иккинчи тур билан озиқланса (бу тирик ёки ўлик организмлар қолдиғи бўлиши мумкин), ҳаёти давомида шу йўл билан тайёрланган маҳсулотлардан озиқланишда фойдаланилади. Масалан: ниначилар ҳар хил ҳашоратлар билан овқатланади, асаларилар ўсимликларнинг гулларидан нектар олади, (улар ўсимликлар оилан бевосита муносабатда бўлади), чунки ўсимликлар асалариларга овқат тайёрлаб беради. Топик боғланишлар — бир организм ҳаёти бошқа бир организмнинг яшаш шароитида келиб чиқадиган физикавий ва кимёвий ўзгаришларга сабабчи бўлади, Масалан: ўсимликлар бошқа организмларга уларнинг ҳаёт муҳитни ўзгартиш орқали таъсир кўрсатади. Ўсимликлар жамоаси ер юзида иссиқликнинг тақсимланиши ва микроиқлим шаклланишида муҳим роль ўйнайди. Топик ва трофик боғланишлар биоценоз ҳаётида катта роль ўйнайди ва биоценоз ҳаётининг асосини ташкил қилади. Ҳар хил организмлар орасидаги боғланишлар мана шу топик ва трофик боғланишлар орқали амалга ошади ва организмларнинг жамоада боғланишига сабаб бўлади. Форик боғланишлар — бир турнинг тарқалишида бошқа бир турнинг қатнашувидир. Бунда асосий ролни ҳайвонлар ўйнайди. Ҳайвонлар ёрдамида ўсимликларнинг уруғлари, споралари ва чанглари тарқалади. Ҳайвонлар ўсимликлар уруғларини пассив ва актив йўллар орқали тарқатиши мумкин. Пассив йўл орқали тарқалишига мисол қилиб ҳайвонларнинг тўсатдан ўсимликларга тегиб кетиши ва уларнинг уруғларини ўзига ёпиштириб олиб беихтиёр тарқатишини олиш мумкин. Масалан, сут эмизувчи ҳайвонлар, жунларига ёпишган тукчали уруғларнинг узоқ жойларга тарқалиб кетишига сабабчи бўлади. Актив йўл билан тарқатиш — бу ўсимлик уруғлари ва меваларнинг ҳайвонлар томонидан ейилиши, ҳазм бўлмаган уруғларнинг чиқаришидир. Фабрик боғланишларда бир тур баъзан ўз фаолиятларида бошқа турлар қолдиқларини ишлатади. Масалан, қушлар ўзига уя қурганда

дарахтларнинг майинроқ шохчаларини, сутэмизувчиларнинг жунини, ўтларни ва баргларни ишлатади. 5.2 «Йиртқич-ўлжа», «паразит-хўжайин» муносабатлари Бу бевосита озиқланиш боғланишидир. Бундай озиқланишда, икки организмдан бири зарар, иккинчиси эса, фойда кўради (бир турнинг ҳалокати ёки ярим ҳалокати иккинчи бир турнинг ҳаётига ёки ўсиб ривожланишига сабаб бўлади). Бунга мисол қилиб ўтхўр ҳайвонларни ёки дарахтлар пўстлоғидан личинкалар олиб ейдиган қушлар, масалан, қизилиштонни кўрсатиш мумкин. Йиртқич, деб асосан ҳайвонларни ов сифатида тутиб ейдиган ҳайвонларга айтилади. Йиртқичлар учун характерли ҳолат — бу махсус овлаш ҳулқ — атвордир. Паразитизм — бу турлар орасидаги шундай боғланишки, бунда бир организм иккинчи бир тирик организмдан фақат овқат манбаи сифатидагина эмас, яна яшаш жойи сифатида ҳам фойдаланади. Паразит ҳашарот билан ўсимлик орасидаги боғланиш бунга мисол бўлади. Кўпинча паразит хўжайинга нисбатан майдароқ бўлади. «Йиртқич—ўлжа» ва «паразит— хўжайин» муносабатларида, организмлар озиқланишининг экологик ва эволюцион роли яққол кўриниб туради. Йиртқичлик оқибатида ҳар хил экологик мослашишлар келиб чиқади. Бундай мослашишлар йиртқичда ҳам, ўлжада ҳам содир бўлади. Табиий танлаш натижасида сезиш органлари тараққий этади, бу ҳозир жавоблик, тез югуриш, йиртқични алдаш, нерв системасининг яхши тараққий этишида намоён бўлади. Булар ҳаммаси гуруҳнинг эволюцион тараққий этишига олиб келади. Паразитлар орасида ўз хўжайинидан тўлиқ ва узоқ муддат давомида унга зарар етказмасдан фойдаланадиган турлари устунлик қилади.

Эволюция давомида дастлаб йиртқич билан унинг ўлжаси орсидаги кучли муносабатлар, кейинроқ эса иккала организм учун ҳам фойдали боғланишлар шаклланади. Масалан, ҳашаротларнинг ўсимлик баргларини ейиши ўртача миқдорда бўлса, бундай ҳол ўсимлик учун зарарсиз, ҳаттоки унга фойда ҳам келтиради, яъни, шу туфайли ўсимликнинг ўсиш жараёни тезлашади. 5.3 Йиртқичлик ва паразитликнинг экологик роли 1. Йиртқичлик ва паразитликнинг асосий экологик роли шундан иборатки, озиқланиш даврида ҳайвонлар бир—бирлари билан озиқланиб, моддаларнинг айланма ҳаракати учун зарур шароит яратади. Маълумки, табиатда моддаларнинг айланма ҳаракатисиз ҳаёт бўлмайди. 2. Йиртқич —текинхўрлик муносабатларининг иккинчи роли шундан иборатки, шу муносабат туфайли ҳайвонларнинг сони маълум бир миқдорда сақланади. Масалан: Аризона штатида бўриларни ҳаммаси отиб ташланганда, кийиклар кўпайиб кетиб, овқат етишмаслиги натижасида кийиклар ҳам қирилиб кетган. Лаборатория шароитида, йиртқич ва ўлжа бир жойда, биргаликда яшаганда, уларнинг миқдори доимий равишда ўзгариб туради. Экспериментал экология асосчиси Гаузе томонидан ўтказилган тажрибаларнинг бирида қуйидаги аҳволда қайд этилган ўлжа- туфелькалар кўпайиши билан бирга, бир вақтнинг ўзида йиртқич — инфузориялар ҳам кўпайиб боради. Йиртқич инфузориялар тез кўпайиб, энг баланд нуқтага етганда, улар ўлжа-туфелькани еб тамомлайди. Шундан кейин овқат етишмаслиги натижасида йиртқич инфузориялар ҳам ўла бошлайди. Пробирка тагида оз сонли туфелькалар қолган қум орасида яшириниб, йиртқич инфузориялар ўлгандан кейин, яна кўпая бошлайди ва ҳоказо.

Организмлар орасидаги муносабатлар турлича. Комменсализм, деб шундай муносабатга айтиладики, бунда бир тур иккинчисига (комменсал учун} овқат тайёрлаб беради. Комменсализм бу бир томонлама фойдаланиш, яъни бунда бир тур иккинчи тур томонидан бир томонлама фойдаланади, лекин унга зарар келтирмайди. Комменсализмга мисол қилиб дарахтларнинг пўстлоғида жойлашган эпифитларни кўрсатиш мумкин. қушларнинг уясида, кемирувчи ҳайвонларнинг инларида кўплаб бўғиноёқлилар яшайди. Бу инларда ҳашоратлар уянинг микроиқлимидан фойдаланади, органик моддаларнинг қолдикларини истеъмол қилиш билан кифояланади. Непентенс ўсимлигининг кўзачасидаги шира ичида ниначи ва чивинларнинг личинкалари яшайди. Улар кўзачасига тушган ҳашаротларни еб озиқланадилар. Комменсализм табиатда зичроқ яшаш, ресурслардан тўлиқ фойдаланишда ёрдам беради. Мутализм — бу иккила тур учун ҳ ам фойдали бўлиб, у паразитликдан, ёки к о мменсализмдан келиб чиқиши мумкин. Бунга азот т ў пловчи бактериялар билан дуккакли ўсимликлар орасидаги симбиоз мисол бўлиши мумкин. Табиатда 20000 дан орти қ симбиоз тарзида яшовчи турлар қ айд этилган. Нейтрализм бу икки турнинг бирга яшашидир, улар бир —бирига на салбий ва на ижобий таъсир кўрсатади. Амменсализмда икки турнинг бирга яшаши, биттасига салбий таъсир кўрсатади, иккинчиси эса бундан на фойда ва на зарар к ў ради, лекин, дарахт учун бу аҳамиятсиз. Бундай боғланиш ўсимликлар сонини бошқаради. Рақобат бир хил э кологик талабга эга гуруҳлар орасида келиб чиқадиган муносабатдир. Бу шундай экологик бо ғл анишки, унинг натижада иккала тур ҳам салбий таъсирга йўли қ ади.

Бир хил экологик талабга эга икки тур бир жамоада учраса, улардан биттаси эртами кечми, си қ иб чиқарилади. Ҳ аётда кўп учрайдиган бундай ҳолат конкурентлик деб аталади. Бу қ онун Гаузе томонидан аниқланган. Ч.Дарвин, конкуренция — яшаш учун курашнинг асосий шаклларидан бири, деб таъкидлаб, унинг турлар эволюциясида катта рол ў йнашини исботлади. Конкуренцияда ташқи муҳит шароитига яхши мослашган турларгина енгиб чиқади. Текинхўрлик. Бунда бир ўсимлик бошқасининг ҳисобига яшайди, кўпгина замбуруғ ва бактериялар ўсимликлар ва ҳ айвонларда паразитлик қилади. Ўсимликларнинг бир —бирига кўрсатадиган таъсири, улар чиқариб турадиган физиологик актив моддалар орқали ҳам амалга ошади. Бундай муносабат аллелопатия дейилади (юнонча «аллеон» — ў заро икки тарафлик ва яна «патос» — қ ийналиш демакдир). Ўсимликлар фитонцидлар чиқариб туради. Микроорганизмлар ва замбуруғлар антибиотиклар чиқаради. Баъзи ўсимликлар моддалар чиқариб, атрофидаги касаллик тар қ атувчи микроорганизмларни ўлдиради ва ўз атрофида очиқ жой са қ лайди. Работнов бўйича бу фитоген майдон дейилади. Ўсимликлар яшаш шароити яратади, яъни улар муҳитга таъсир қилиб, эдифи к атор—муҳит яратувчи ролини бажаради. Эдификаторлар кучли ва кучсиз бўлиши мумкин.

Фойдаланилган манбалар: 1. Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология - М:. 1998.-455с. 2. Акимова Т.А., Кузьмин А.П., Хаскин В.В. Экология-М.: ЮНИТИ, 2001. 3. Баратов П. Табиатни муҳофаза қилиш. Тошкент, Ўқитувчи, 1991. 4. Бекназов Р.У., Ю.В. Новиков. Охрана природў Т.”Ўқитувчи” 1995. 5. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Иқлим ўзгариши бўйича рамкавий конвенцияси бўйича Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Миллий ахбороти. Тошкент., 1999. 6. Борейко В.Е. Постижение экологической теологии. Киевский эколого- культурнўй центр, 2000. 7. Валуконис Г.Ю, Мурадов Ш.О. Основў экологии. Том I Обҳая экология, Ташкент, «Мехнат», 2001. 8. Горелов А.А. Экология. –М.: «Центр», 1998. 9. Гладкий Ю.Н., Лавров С.Б. Глобальная география.- М.: Дрофа, 2002. 10. Данило Ж.Маркович Социальная экология. М.: «Просвеҳение», 1991. 11. Данилов- Данильян В.И.,Лосев К.С. «Экологический вўзов и устойчивое развитие » М.: 2000 . 12. Демина Т.А. Экология, природопользование, окружаюҳая среда М., Аспект Пресс 1996.- 143с. 13. Каримов И.А.. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. : Ўзбекистон. 1997 14. Клечек Й., Якеш П. Вселенная и Земля. Артия 15. Коробкин В.И., Передельский Л.В. Экология в вопросах и ответах. – Ростов –на-Дону.: Феникс, 2002. 16. Красная Книга Узбекской ССР. Том I . Ташкент,. «Фан», 1983. 17. Красная Книга Узбекской ССР. Том II . Ташкент., «Фан», 1984.

18. Криксунов Е.А., Пасечник В.В.,Сидорин А.П. Экология. -М.: Дрофа,1995.-240с. 19. Мавриҳев В.В. Основў обҳей экологии. Минск,: «Вўшэйшая школа», 2000. 20. Насафий А. Зубдат ул ҳ ақойиқ. Тошкент. « Камалак”., 1995.

Похожие

Популяция, биоценоз, биогеоценоз ва экологик тизим хакида тушунча

Экологик ҳамжамоалар. Биоценоз, Экосистема, Биогеоценоз. Продуцентлар. Консументлар. Редуцентлар

Организмлар уртасида биотик муносабатлар

Экология ва экогигиена тўғрисида тушунча

Экология ва экогигиена тўғрисида тушунча