Atmosfera havosini muhofaza qilish - Экология - Рефераты

Atmosfera havosini muhofaza qilish

Загружено в:

20.02.2024

Скачано:

0

Размер:

121 KB

Atmosfera havosini muhofaza qilish Reja: 1. Atmosferaning ifloslanishi. 2. Tabiiy ifloslanish. 3. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalar. 4. Kislotali yomg`irlar. 5. Havo muhitining ifloslanish oqibatlari. 6. Havo muhitini muhofaza qilish tadbirlari. 7. Texnologik tadbirlar. 8. Atmosfera havosini avtotransport chiqindilaridan muhofaza qilish.

Yer kurrasini o`rab olgan havo qatlami ―atmosfera‖ deyiladi. Atmosfera o`zining hajmi bo`yicha yer sayyorasining qolgan qismlaridan bir necha marta katta bo`lishiga qaramay, uning massasi yer massasidan 0,000001 ga yaqin qismini tashkil etadi, xolos. Atmosferaning eng pastki qismi troposfera deb atalib, havo massasining 0,8 dan ortiq qismini o`z ichiga oladi. Bu qatlamda balandlikni har 1 kmga ortishi bilan harorat o`rtacha -6°C ga pasaya boradi. Troposferaning qalinligi qutb kengliklarida 8- 10 km bo`lib, ekvatorda 16-18 km ni tashkil etadi. Zichligi esa, yerdan baland ko`tarilgan sari kamayib boradi. Troposferaning yuqorida, stratosferaga o`tish qismida harorat, aksincha, sovib -50°C dan -80°C gacha yetadi. Stratosferada yerdan 25 km balandlikkacha harorat o`zgarmay qoladi. Stratosfera bo`ylab quyoshning ultrabinafsha nurlari ta`sirida ozon (O 3 ) hosil bo`ladi. Uning eng ko`p konsentratsiyasi yer yuzidan 22-25 km balandlikda kuzatiladi. Ozon yer sathining yuqori kengliklarida ko`p, o`rta va quyi kengliklarida kam kuzatiladi. Uning miqdori faslga qarab ham o`zgarib turadi: bahorda ko`payadi, kuzda esa kamayadi. Yerdan 55 km balandlikkacha harorat ortib, -3-0°C ga yetadi. Stratosfera dan so`ng mezosfera qatlami joylashgan bo`lib, uning yerdan balandligi 85 km gacha boradi. Bu qavatda harorat asta-sekin pasayib, 85-95 km. balandlikda -100°C dan 130°C ga yetadi. Bu qavatdan yuqorida ionosfera yoki termosfera qavati joylashgan. Uning balandligi yerdan 200-300 km gacha boradi. Bu yerda harorat yana ortib 1000°C atrofida bo`ladi. Ionosfera qavatidan keyin egzosfera qavati keladi. Uning eng yuqori chegarasi yer sathidan 2000 km balandlikda joylashgan. Bu qavatning yuqori qismida atmosferaning asosiy tarkibi neytral vodoroddan, proton va elektronlardan tashkil topgan. Eng toza havo okean suvlari ustidadir. Qishloqlar ustida havodagi chang zarralari miqdori okean yuzasidagiga nisbatan 10 barobar, shaharlar ustida 35 barobar, sanoat korxonalari ustida 150 barobargacha ortiq bo`ladi. Havoning chang bilan ifloslanishi, asosan, yer sathidan 1,5-2 km balandlikkacha kuzatiladi va quyosh nurlarini yozda 20 % ini, qishda 50 % ini tutib qoladi. Yerda hayotning

davom etishi, asosan, havoning tozaligiga bo`g`liq. Masalan, inson ovqatsiz va suvsiz bir necha kun yashay olishi mumkin, ammo havosiz faqat 5 minutgina yashaydi. Bir kishi kuniga 1 kg ovqat va 2 litr suv iste`mol qilib, 25 kg havoni nafas olish uchun sarflaydi. Atmosferaning ifloslanishi. Atmosferaning ifloslanishi deb, bir so`z bilan aytganda, havo tarkibiga begona moddalar va qo`shimchalarning me`yoridan ortiq to`planishiga aytiladi. Atmosfera ifloslanish tavsifiga ko`ra: a) fizikaviy ifloslanish, bularga mexanik (chang, mexanik zarrachalar), radioaktiv (radioaktiv nurlanish va izotoplar), elktromagnit (turli elktromagnit to`lqinlar, shuningdek radioto`lqinlar), shovqinlar (turli baland ovozlar va past chastotali tebranishlar) kiradi; b) kimyoviy ifloslanish, bunga gazsimon moddalar va aerozollar yordamida ifloslanish kiradi. Hozirgi kunda atmosfera havosini ifloslantirish moddalar uglerod (IV) oksidi, azot oksidlari, oltingurgut dioksidi, uglevodorodlar, aldegidlar, og`ir metallar (Pb, Cu, Zn, Cd, Cr), ammiak, chang, radioaktivizotoplar; c) biologik ifloslanish, bunga asosan mikrobiologik muhitning ifloslanishi kuzatiladi. Masalan, havoning bakteriya, zamburug` va viruslarning sporalari, shuningdek, ularning toksinlari yordamida ifloslanishi. Havoning ifloslanishi tabiiy yoki suniy (antropogen) bo`lishi niumkin. Tabiiy ifloslanish. Atmosferada doimo ma`lum miqdorda changlar bo`ladi. U tabiatda sodir bo`ladigan tabiiy hodisalar natijasida hosil bo`ladi. Bunday changlarni 3 turga: ya`ni, mineral (noorganik), organik va koinot changlariga ajratish mumkin. Tog` jinslarining yemirilishi va nurashi, vulqonlarning otilishi, to`qay va o`rmonlarga o`t ketishi, dengiz suvlarining parlanib havoda tuzga aylanishi mineral changlarning hosil bo`lishiga sabab bo`ladi. Organik changlar havoda yashovchi

aeroplankton organizmlar, bakteriyalar, sporalar, o`simlik urug`lari, o`simlik va hayvonlarning chirindi va chiqindilari hisobga hosil bo`ladi. Koinot changlari meteoritlarning atmosferadan o`tish vaqtida yongan qoldiqlaridir. Antropogen ifloslanish asosan transport vositalarida, sanoat korxonalarida va energiya ishlab chiqaruvchi tarmoqlarda organik yonilg`ilardan foydalanish natijasida hosil bo`ladigan chiqindilar va ajratmalarning havo havzasiga tushishi oqibatida sodir bo`ladi. Atmosfera havosining ifloslanishi muammosi butun insoniyatni tashvishga solmoqda. Bu muammo, ayniqsa, sanoati rivojlangan mamlakatlarda eng o`tkir muammolardan bo`lib turibdi. Atmosfera havosi ifloslanishidan insonlarga yetkazilayotgan zarar sanoat va maishiy chiqindilarni ochiq suv havzalariga tashlashdan yetkaziladigan zarardan kam emas. Atmosfera havosi bitmas-tuganmas resurslar kategoriyasiga kiradi. Ammo insonlaming xo`jalik faoliyati atmosferaga ta`sir ko`rsatadi va uning tarkibini o`zgartirib yuboradi. Bunday o`zgarishlar ko`pincha shunday katta va turg`un ahamiyatga egaki, uni himoya qilish choralarini ko`rishga to`g`ri keladi. Transport vositalari va sanoat korxonalari sonining yildan-yilga ko`payib borishi, turli yonilg`lardan foydalanish, shuningdek, o`rmonlarning kamayishi, okean suvlarining neft mahsulotlari bilan ifloslanishi, yadro qurollarining portlatilishi natijasida atmosferadagi kislorod miqdori keskin kamayib, karbonat angidridi va azot oksidlari miqdorining oshishi kuzatilmoqda. Agar havo tarkibida karbonat angidridi miqdori oshib boraversa, uning ifloslanishining oldi olinmasa, yana 50 yildan so'ng yer yuzasi harorati o'rtacha 1,5-3,0°C ga oshishi mumkin. Natijada muzliklarning erishi, okean suvlari sathining ko`tarilishi, quruqlikning bir qismini suv bosishi, geografik muhitning o'zgarishi sodir bo'ladi. Akademik A.P. Vinogradov va Fransua Ramada ma`lumotlariga ko'ra, hozirga kelib atmosferadagi uglerod(II)oksidi yildan-yilga ortib bormoqda. Bu holat yonish hisobiga yo'qolgan kislorod miqdoriga mos tushadi. Yer yuzida inson paydo bo'lib olov hosil qilishni bilgandan boshlab, toki shu kunga qadar yondirilgan yonilg'ilar uchun sarf bo'lgan kislorod 273 milliard tonnani tashkil

qilgan. Shundan 246 milliard tonnasi yoki 90 foizi keyingi 100 yillikka to'g'ri keladi. Uglerod aylanma harakatining buzilishi va atmosferada CO 2 ning yig'ilishi Yerdagi kimyoviy muvozanatga katta ta`sir ko`rsatadi. Atmosfera havosi asosan yonilg'i resurslaridan foydalanish ko`lamining o'sishi hisobiga ifloslanadi. Hozirgi kunga kelib yonilg'i resurslaridan foydalanish 22 milliard tonna shartli yonilg'i birligiga yetdi. Buning yarmidan ko`pi rivojlangan daviatiar hissasiga io`g`ri keladi. Yonilg'ilar yondirilganda atmosferaga asosan uchuvchan qurum, oltingugurt va azot oksidlari chiqadi. Ba`zan gazlar vanadiy, ftor birikmalari, chala yongan mahsulotlarni o`zida saqlagan bo`ladi. Sanoat korxonalari va transport vositalarining jadal sur`atlarda rivojlanishi va katta miqdorda yonilg`ilarning yondirilishi natijasida atmosferadagi erkin kislorod zaxiralari tez sur`at bilan sarf bo`lmoqda va uglerod (II) oksidining miqdori keskin oshmoqda. Oqibatda tabiatda uglerodning aylanma harakati buzilmoqda. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalar. Rasmiy ma`lumotlarga qaraganda, atmosferaga dunyo bo`yicha 50 million tonna har xil uglevodorodlar, 260 million tonna oltingugurt oksidlari, 50-60 million tonna azot oksidlari, 2 million tonnadan ortiqroq chang va kulsimon moddalar tashlanmoqda. Atmosfera havosining kundan-kunga, yildan- yilga bunchalik ifloslanib borishida avtotransportlarning «aybi» borligi yaqqol ko`rinib turibdi. Hozirgi kunda dunyo bo`yicha 500 milliondan ortiqroq avtomobil mavjud bo`lib, ular yiliga 3 milliard tonnadan ortiq uglevodorod yoqilg`isini sarflamoqda, uning yonishi natijasida atmosferaga juda katta miqdorda zararli gazlar ajralib chiqmoqda. Hisob-kitoblarga ko`ra, yer yuzasidagi barcha avtomobillar bir sutka davomida atmosferaga 0,5 million tonna uglerod oksidi, 1000 tonna uglevodorodlar, 26 ming tonna azot oksidlari va benzin bug`lari chiqaradi. 100 km. yurgan bitta avtomobil bir kishi bir yil davomida nafas olishi uchun sarf bo`ladigan kislorodni yoqib yuboradi. 1 ta yengil avtomobil bir yilda atmosferaga 297 kg zaharli is gazi, 39 kg uglevodorodlardan iborat konserogen moddalar, 10 kg zaharli azot oksidlari, 2 kg chang, 1 kg oltingugurt oksidi va nihoyat

0,5 kg o`ta zaharli qo`rg`oshin birikmalarini tashlamoqda. Karbyuratorli dvigatellar bilan ishlovchi avtomobillarning so`ndirgichlaridan chiqadigan asosiy zararli gazlar uglerod va azot oksidlari, uglevodorodlar hisoblansa, dizel yonilg`isiga ishlovchi dvigatellarda azot va oltingugurt oksidlari hamda qurumdir. Shuni ham ta`kidlash joizki, avtomobillardan chiqadigan qo`rg`oshin zarrachalarining 40 foizi diametri 5mkmdan kichik bo`lgan zarrachalardir. Ular uzoq muddat davomida muallaq holatda turish va havo orqali hayvonlar va insonlar organizmiga kirish xususiyatiga ega. Ma`lumotlar shuni ko`rsatadiki, AQSH va Yaponiyada atmosferani ifloslantiruvchi manbalar ichida avtotransport vositalari oldingi o`rinda turadi. Xorijiy mamlakatlar atmosferasini ifloslantiruvchi gazlar ichida is gazi, uglevodorodlar va azot oksidlari barcha tajovuzkor gazlarning 60-70 % ini tashkil qilsa, respublikamizda bu ko`rsatkich 35 foizni, ayrim shaharlarda (Andijon, Buxoro, Samarqand, Toshkent) esa 80 foizni ta shkil qiladi. Dizel dvigateli bilan ishlaydigan traktor va kombaynlar ham atmosferani ifloslaydi. Bu mashinalar katta maydonlar bo`ylab tarqoq holda ishlasa-da, ulardan chiqqan zararli gazlar tezlik bilan havoga tarqaladi. Shuning uchun ulardan foydalanilganda yonilg'i ta`minoti va yonish tizimlarini sozlab, to`g`ri ekspluatatsiya qilish lozim. Ko`plab benzin va kerosinlar ularni saqlash, avtomashinalardan traktor va kombaynlarga quyish vaqtida bug'lanadi. Atmosferani ifloslantirishda transport vositalarining «hissasi» respublikamiz hududida yuqoriligicha qolmoqda. Respublika bo`yicha bu ko`rsatkich 35 foizni, ayrim shaharlarda (Andijon, Buxoro, Samarqand, Toshkent) esa 80 % ni tashkil etadi. Keyingi yillarda olib borilgan kuzatishlar shuni ko`rsatadiki, rak kasalligi kelib chiqishida avtomobilda yonilg'ining chala yonishi natijasida ajralib chiqadigan aromatik uglevodorodlar ham rol o'ynashi ma`lum bo'ldi. Sanoatlashgan va transport harakati kuchli rivojlangan hududlarda bu kasaldan nobud bo'lish, boshqa regionlarga nisbatan 15-30 % ortiqligi aniqlangan. Sanoat tashlamalarining kimyoviy tarkibi yonilg'i turiga (qattiq, uyuq, gazsimon) va uni yondirish usullariga ko`ra turlicha bo'ladi. Ko`mir, neft, gaz yonilg'ilari yonganda turli sabablarga ko'ra to'la yonmaydi. Shuning uchun sanoat korxonalaridan

atmosferaga katta miqdorda chala yongan zarrachalar (qurum, kul, chang) va zararli gazlar (uglerod qo'sh oksidi), uglevodorodlar, oltingugurt birikmalari, oltingugurt (II) oksidi, azot oksidlari chiqadi. Sanoat korxonalari tashlamalarini ikki guruhga bo'lish mumkin. Birinchi guruhga “tashkil etilmagan tashlama” lar kiradi. Ular korxonalarning tozalash qurilmalari bilan to'la ta`minlanmaganligi, materiallarni tashish to`g`ri tashkil etilmaganligi, xomashyolarni saqlash qoidalariga yetarli amal qilinmasligi natijasida hosil bo'ladi. Ikkinchi guruhga “tashkil etilgan tashlama” lar mansub. Bunday tashlamalar maxsus tutun mo'rilari, dudburonlar, ventilyatsiya tizimlari kabilarni tashkil etish orqali kamaytiriladi. Ayniqsa, kimyo, metallurgiya, neftni qayta ishlash sanoati va qurilish materiallari ishlab chiqarish korxonalarining tashlamalari juda xavfli. Toksik moddalar inson organizmiga havo orqali kirib, shu ondayoq qonga so'riladi. Ularning xavflilik darajasi oshqozon-ichak trakti orqali bo'ladigan ta`sirdan bir necha marta kuchli bo'ladi. Qora va rangli metallurgiya korxonalari chang, oltingugurt gazi, uglerod va azot oksidlarini havoga chiqaradi. Alyuminiy sanoati esa atmosfera havosini ftor bilan ifloslantiruvchi manba hisoblanadi. Amerika olimlari ma`lumotlariga ko`ra, sement zavodlarida bir tonna sement mahsulotini ishlab chiqarish mobaynida taxminan 100 kg sement changi havoga chiqariladi. Sement zavodlari joylashgan hududlar havosining ifloslanishi korxona atrofidagi 1000 metrgacha bo'lgan mintaqaning tuproq va o'simliklar qoplamining kuchli darajada ishdan chiqishiga olib keladi. Sement changlari tuproq ustida yig`ilib, uning ichigacha kirib boradi va tuproq yuzasida o'ziga xos texnogen qatlam shakllanadi. Issiqlik elektr stansiyalaridan olinadigan elektr quvvati asosan ko`mir, mazut, gaz kabi yonilg'ilar yonishining hosilasidir. Masalan, bir kvt/soat elektr quvvati olish uchun 290-350 gramrn ko`mir kerak bo'ladi. Tabiiyki, toshko`mirning yonishi natijasida uchuvchan chang, qurum, kul paydo bo'ladi. Bu murakkab aralashmalar zaharli gazlar bilan birga atmosfera havosiga tarqaladi.

Toshko`mir tarkibidagi oltingugurt yonish jarayonida sulfid angidridiga aylanadi. U esa o'z navbatida havo havzasiga tushib, uni ifloslantiradi. Moddalar yonishidan hosil bo'lgan yuqori darajali harorat alanga atrofida havodagi azot bilan birikib tajovuzkor azot oksidiga aylanadi. Atmosfera havosiga uchib chiqadigan is gazi va uglevodorodlar salmog'i yonilg`1 (ko`mir) yondirilayotgan jarayonga bog'liq boladi. Toshko`mir qanchalik to'la-to'kis yonsa, chiqindi moddalar shunchalik kam boladi. Ma`lumotlarga qaraganda, 1000 mVt quvvatga ega bo'lgan issiqlik elektrostansiyalari yil davomida 3800 tonna turli tarkibli zararli chiqindilarni atmosferaga chiqarib tashlaydi. Shuningdek, bir tonna toshko`mir yonganda havoga 83,4 kg oltingugurt oksidi, 44,1 kg azot oksidi, 374 kg chang, 1,1 kg is gazi, 0,4 kg uglevodorodlar va 0,01 kg aldegidlar ajralib chiqadi. Umumiy ifloslantiruvchi tashlamalarning 53% ni uglerod oksidi, 15% ini oltingugurt angidridi va 15% ini yuqori toksiklik hossasiga ega bo'lgan moddalar, 8 % ini uglevodorodlar, 5% ini qattiq moddalar va 4% ini azot oksidlari tashkil qiladi. Turg'un manbalardan atmosferaga 150 dan ziyod zararli moddalar chiqarib yuborilmoqda. Shulardan 84% ini Toshkent (300 ming tonna), Qashqadaryo (214 ming tonna), Buxoro (99 ming tonna), Farg'ona (57 ming tonna) va Navoiy (47 ming tonna) viloyatlarida joylashgan korxonalar hissasiga to'g'ri keladi. Kislotali yomg`irlar. Atmosferaning oltingugurt va azot gazlari bilan ifloslanishi bilan bog'liq holda yog'inlarning kislotaga aylanishi namoyon bo`ladi. Bunday hodisa, odatda, atmosferaga oltingugurt va azot gazlari chiqaradigan yirik sanoat korxonalari osmonida sodir bo'ladi va bulutlar yordamida harakatlanib, boshqa hududlarga ham yog`ishi mumkin. Masalan, Germaniya va Buyuk Britaniya hududlarida joylashgan korxonalardan tarqalgan azot va oltingugurt gazlari havoga chiqib, undagi suv bug`lari bilan birikib, kislotali yomg`irni hosil qiladi va bu hudud uchun asosiy hisoblangan g`arbiy shamol yo`nalishiga tushib, Skandinaviya, Baltika va Rossiyaning shimoli-g`arbiy qismining katta hududlariga borib yog`adi. Kislotali

yomg`irlar ayniqsa nordon tarkibli tuproqlar uchun juda xavfli. Chunki bunday yomg`irlar tuproqdagi moddalar almashinuvini buzadi, ular tuproq tarkibidagi og`ir metallarni yuvadi. Natijada tuproqning toksiklik hossalari oshadi, kalsiy miqdori kamayadi va o`simlikning o`sishi to`xtaydi. Kislotali yomg'ir atmosferani ifloslantirishi tufayli juda kislotali bo'lgan suv tomchilaridan iborat, xususan, avtomobillar va ishlab chiqarish jarayonlarida ortiqcha oltingugurt va azot miqdori kislotali yomg'ir ham deyiladi. Kislotali cho'kma ikki shaklda boladi: nam va quruq. Nam cho'kma - yog'ingarchilikning har qanday shakli, atmosferadagi kislotalarni chiqarib, ularni Yer yuzasiga joylashtiradi. Quruq cho'kma ifloslantiruvchi zarrachalar va gazlar yog'ingarchilik bo'lmaganida chang va tutun orqali erga yopishadi. Quruq bo'lishiga qaramay, bu cho'kma shakli ham xavflidir, chunki yog'ingarchilik oqibatida ifloslantiruvchi moddalarni oqimlarga, ko'llarga va daryolarga yuvishi mumkin. Kislotalikning o'zi suv tomchilarining pH darajasiga (kislota yoki ishqoriylik) qarab belgilanadi. pH shkalasi 0 dan 14 gacha, past pH esa kislotali, yuqori pH esa gidroksidi, yettitasi esa neytral. Oddiy yomg'ir suvi ozgina kislotali, pH darajasi 5,3-6,0. Kislota cho'kishi bu chegaradan pastroq narsadir. Shuni ham ta'kidlash kerakki, pH shkalasi logarifmik bo'lib, shkaladagi har bir son 10 marta o'zgarishni anglatadi. Bugungi kunda kislotaning cho'kishi AQShning shimoli-sharqiy qismida, Kanadaning janubi-sharqida va Yevropaning ko'p qismida, shu jumladan Shvetsiya, Norvegiya va Germaniyada ham mavjud. Bundan tashqari, Janubiy Osiyoning ba'zi qismlari (xususan, Xitoy, Shri-Lanka va Hindistonning janubi) va Janubiy Afrikada kelajakda kislota cho'kishi xavfi mavjud. Kislota cho'kishiga vulqon kabi tabiiy manbalar sabab bo'lishi mumkin, ammo bu asosan qazib olinadigan yoqilg'ining yonishi paytida oltingugurt dioksidi va azot oksidi ajralib chiqishi bilan izohlanadi. Ushbu gazlar atmosferaga tushganda ular suv, kislorod va boshqa gazlar bilan reaksiyaga kirishib, oltingugurt kislotasi, ammiakli selitra va nitrat kislota hosil bo'ladi. Keyin bu kislotalar shamol

ta'siri tufayli katta maydonlarga tarqaladi va kislotali yomg'ir yoki boshqa yog'ingarchilik shaklida erga tushadi. Oltingugurt angidridi havodagi suv va bug`lar bilan o`zaro ta`sirlashib sulfat kislotasi ko`rinishida binolar ustiga yog`ishi natijasida binolar tez eskiradi va buziladi. Kislota saqlovchi yomg`irlar va bug`lar tomlardagi temir tunukalarni korroziyaga uchratib, tez ishdan chiqishiga sabab bo`ladi. Kimyo korxonalari joylashgan mintaqalarda havodagi zararli moddalar konsentratsiyasi qishloq joylaridagiga nisbatan yuqori bo`lgan sharoitlarda temir va uning qotishmalarini korroziyaga uchrash tezligi 20 marta, alyuminiyli qotishmalarniki esa 100 marta tez kechishi aniqlangan. Atmosferaning ifloslanish darajasining 2 marta ortishi, sanoat uskunalarining xizmat qilish muddatini birinchi kapital ta`mirgacha 1,5 marta qisqarishiga olib keladi. Kislotali yomg`irlardan himoyalanish usullaridan biri turli xil yonilg`ilar tarkibidagi oltingugurt miqdorini kamaytirish va freonlar ishlab chiqarishni taqiqlashdan iborat. Azot oksidlari miqdorini yonilg`i yonish haroratini pasaytirish, ya`ni texnologiyani o`zgartirish yo`li bilan qisqartirish mumkin. Baland mo`rilar qurib, azot va oltingugurt tashlamalarini ular chiqayotgan manba atrofida kamaytirish vaqtinchalik va oxiriga yetkazilmagan tadbirdir. Ko`l va tuproqlarning ifloslanishini kamaytirish uchun ularga ohak bilan ishlov beriladi yoki suvga va tuproqqa ishqoriy moddalar (masalan, kalsiy karbonat) qo`shiladi. Havo muhitining ifloslanish oqibatlari. Noqulay meteorologik sharoitlar natijasida atmosferada chiqindi gazlar konsentratsiyasi oshib borib, qalin toksik tumanlar hosil bo`lishiga sabab bo`lmoqda. Toksik moddalarning to`planishi hisobiga og`ir xastaliklardan nobud bo`lish hollari kuzatilmoqda. Havoni ifloslantiruvchilar umumiy toliqishni, ish faoliyatini kamaytirishni, yo`tal, bosh aylanishi, ovoz bo`g`ilishi, o`pka va ko`zning turli kasalliklarini, organizmning umumiy zaharlanishini, organizm kasalliklarga qarshi kurashish qobiliyatining susayishini keltirib chiqaradi. Yirik shaharlar havosida sanoat tashlamalari, avtomobillardan chiqadigan gazlar: qurum, kul,

tutun, changlar o`ziga xos quyosh spektrining ultrabinafsha qismi atmosferaning quyi qatlamlariga yetib kelishini qiyinlashtiradi. Masalan, Parij shahridan uncha uzoqda joylashmagan sanoat korxonalari hududlarida ultrabinafsha nurlar 0,3 % ni, uzoqda joylashgan zavod va fabrikalar hududlarida esa 3,0 % ni tashkil qiladi. Ultrabinafsha nurlarning yetishmovchiligi bolalarda raxit va avitaminoz kasalliklari rivojlanishiga sabab bo`lmoqda. Kimyoviy moddalaming inson organizmiga mutagen, konserogen, allergen, aterosklerotik, embriotoksik va hatto jinsiy mutatsiya ta`sirlari aniqlangan. Pestitsidlar muntazam me`yordan 3-4 va 9 marta ko`p qo'llanilgan hududlarda yurak-tomir tizimining kasallanish darajasi 1,2 va 2,2 marta oshganligi ma`lum. O`simliklarni himoya qilishda qo'llaniladigan kimyoviy vositalar bilan jigar va siydik yo'llari kasalliklarini kelib chiqishi o'rtasida uzviy bog'liqlik mavjud. Kelajakda pestitsidlarni ishlatish natijasida bolalarning nobud bo'lishi, aholi o'rtasida bronxit, bronxial astma, avitaminoz va boshqa kasalliklarni keskin ortib borishi bashorat qilinmoqda. Bronxit, bronxial astma, o'pka, yurak-tomir kasalliklarining kelib chiqish sababi ko`p hollarda atmosfera havosining ifloslanishidandir. Atmosfera havosining chiqindilar bilan ifloslanishi XX asrdan e`tiboran tez sur`atlar bilan borganligi qayd etilgan. Katta shaharlarda atmosfera havosi tarkibidagi chang miqdorining har xil bo'lishi shaharlar ozodaligiga, ko`kalamzorlashtirilganligiga, sanoat korxonalarining katta-kichikligiga hamda ularni shahar hududida joylashganligiga bog'liq. Havoning changli yoki tumanli bo'lishi va ularning quyosh radiatsiyasiga ta`siri shahar muhitini o'zgartirib yuboradi, havo harakatini sekinlashtiradi, uning nisbiy namligini kamaytirishi ham mumkin. Shaharni quyuq tuman bosishi ham xavflidir, chunki tuman tomchilari tarkibidagi zaharli moddalar inson organizmiga kirgach, salbiy ta`sir ko`rsatadi. Jumladan, nafas yo'llarining shilliq qavatlarini yallig'lantirib, turli kasalliklami keltirib chiqaradi. Shunday tumanli kunlarda bemorlarning ahvoli keskin yomonlashadi. Masalan, surunkali bronxit, emfizema, tumov kasalliklariga duchor bo'lgan bemorlar o'zlarini yomon his qiladilar. Atmosfera havosidagi chang zarrachalari inson organizimiga noxush ta`sir qiladi. Changlarning asorati ular tarkibidagi kimyoviy moddalaming biologik faolligiga, tabiatiga, fizik jihatiga bog'liq bo'ladi. Masalan,

havodagi chang tarkibida qo'rg'oshin, margimush, marganets, kadmiy, ftor aerozollari organizmga tushib, surunkali kasalliklami paydo qiladi. Jumladan, kamqonlik, flyuoroz, poliartrit, polinevrit kabi kasalliklar kelib chiqadi. Ayniqsa, radiofaollik xususiyatiga ega bo'lgan changlar o'ta xavfliligi bilan ajralib turadi. Radiofaol changlar naqadar xavfli ekanligini Chernobil fojiasi va Semipalatinsk poligoni asoratlari misolida ko`rish mumkin. Zaharli bo'lmagan yirik diametrli chang zarrachalari ko`z va burunning shilliq qavatlariga tushib, ularni jarohatlaydi, yallig'lanish jarayoni burunda, tomoqda, kekirdakda va bronx naylarida kuzatiladi. Bunday hollar o`tkir va surunkali rinit, laringit, faringit, traxeit, bronxit yoki traxeobronxit, laringotraxit kabi kasalliklami keltirib chiqaradi. Nafas yo'llari orqali o'pkaga kvars changlari tushsa pnevmokonioz kasalligini, elektr stansiyalardan chiqadigan qurumlar tarkibida 14,9-19,7% atrofida kremniy qo`sh oksidi moddasining bo`lishi esa slikoz kasalligini keltirib chiqaradi. Atmosferadagi zararli qo'shimchalar quyoshning ultrabinafsha nurlarini tutib qoladi. Yirik shaharlarda quyoshning to`g`ri nurlanishini sekinlashtiradi. Atmosfera havosini ifloslanishi uning elektrik hossalarini, ion tarkibi o`zgarishiga olib keladi. Amerika Qo'shma Shtatlarining bir qator shtatlarida o'tkazilgan kuzatish natijalari shuni ko`rsatadiki, barcha tadqiqot o`tkazilgan shaharlarda yashovchi bolalar o'rtasida havosi ancha toza bo`lgan tumanlarda yashovchi bolalardagiga nisbatan o`pka kasalligi ko`p kuzatiladi. Bu hol inson organizmiga oltingugurt gazi va sulfatlarning zararli ta`siri bilan izohlanadi. Barcha mamlakatlarda o`pka emfizemasi bilan og'riganlar soni oshib bormoqda, allergik kasalliklar o'smoqda. Buning asosiy sababi sanoat korxonalaridan chiqqan tashlamalardir. Dunyo bo`yicha insonlaming 10 foizi allergenlar ta`siriga uchragan. Rak - o`tgan asrning kasalligidir. Bu ham atmosfera havosida katta miqdorda konserogen, mutagen va terotogen moddalaming mavjudligi bilan bog'liq. Polisiklik aromatik uglevodorodlar (PAU) ham katta xavf tug`diradi. Atmosfera havosini konserogen uglevodorodlar bilan ifloslanishi va sanoat korxonalari, transport,

shaharsozlikni rivojlanishi o'rtasida uzviy bo`g`liqlik mavjud. Havosi toza qishloq joylarida rak kasalligi bilan kasallanish shaharlardagidan, ayniqsa, katta shaharlaridagidan ancha past. O'pka raki bilan kasallanish ehtimoli, ayniqsa, chekuvchi shaharliklarda chekmaydigan qishloq aholisiga qaraganda 10 marta yuqori. Atmosfera havosining ifloslanishi hayvonlarni, qush va hasharotlarni nobud bo`lishiga sababchi bo`ladi. Ishlab chiqarish korxonalaridan tashlanadigan ftoridlar ta`sirida bir qator mamlakatlarda asalarilar, qo'ylar, yirik shoxli hayvonlar va uy parrandalarining yoppasiga qirilib ketganiigi hisobga olingan. Havo tarkibida ftor konsentratsiyasining yuqoriligi inson va hayvonlar tishlarining tez to`kilib ketishiga sabab bo`lib, ularning ovqat hazm qilish organlari va umurtqa suyaklarining kasallanishiga olib keladi. Shuningdek, o`lgan hayvonlarni so`yib ichki a`zolari o`rganilganda, ko`pincha nafas olish yollarining shikastlanishi kuzatilgan. Chorva hayvonlarining nasl berish va mahsuldorligini pasayib ketishiga, hasharotlar, jumladan, asalarilar kamayishiga, suv havzalarida baliqlarning nobud bo`lishiga ham havoning ftor birikmalari bilan ifloslanishi sabab bo`lishi mumkin. Veterinariya xizmati xodimlari ma`lumotlariga ko`ra, qo`y va yirik shoxli hayvonlar alyuminiy zavodlaridan chiqadigan ftoritdan zaharlanadi. Ular havo orqali tuproq va o`tloqlarga tushadi. Bunday yaylovlarda boqilgan hayvonlar ftorli kaxeksiya bilan kasallanadi. 1980-yillarning boshlarida qo`shni Tojikistonda alyuminiy zavodi ishga tushirilishi bilan O`zbekistonning Surxondaryo viloyatiga qarashli ko`pgina tumanlarida ekologik jihatdan tang ahvol vujudga keldi. Zavod atmosferaga ko`p miqdorda ftorli vodorod, uglerod oksidi, oltingugurt gazi, azot oksidlarini chiqarib tashlagan. Vodiyning yuqori qismida Tojikistonning O`zbekiston bilan chegarasida joylashgan zavodning chiqindilari tog`dan vodiy tomonga esadigan shamol bilan birga Respublikaning chegaradosh bo`lgan Surxondaryo viloyatining Sariosiyo, Uzun, Denov, Oltinsoy tumanlari hududiga tarqalgan. Ftorli vodorodning chorva mollari va poliz ekinlariga salbiy ta`siri oshib bo rg an. Ushbu hududlarning ba`zi

xo`jaliklarida pomidor, karam, bodring va uzum kabi sabzavot va mevalar hosildorligi kamayishi, ipak qurtidan pilla yetishtirishning pasayishi kuzatilgan. Anor va xurmolar sifatiga jiddiy ta`sir ko`rsatgan, aholi salomatligi yomonlashgan. Shveytsariyada ham ana shunday zavod atrofida boqilgan mahalliy aholi chorva mollarining to`rtdan uch qismi 9 yil mobaynida nobud bo`lganligi ma`lum. Fransiya va Italiyaning bir qator tumanlarida atmosferaning doimiy dimiqishi natijasida tut bargi tarkibida ftor miqdorining me'yordan 20 marta ortib ketganligi aniqlangan. Bunday barglar bilan boqilgan ipak qurtlarini esa ipak hosil qiladigan yelimsimon moddalar ishlab chiqaradigan a`zolarining ishdan chiqishi kuzatilgan. Sanoat chiqindilari tarkibida ftoritlar va arsenitlar bo`lishi asalarilarning ko`p qirilib ketishiga sabab bo`ladi. Yirik shoxli qora mollarning mishyak bilan zaharlanishi oqibatida ular badanida yaralar ko`payadi. Dunyoning aksariyat mamlakatlarida atmosfera havosini oltingugurt gazlari, mishyak va simob bilan zararlanishi natijasida yovvoyi hayvonlar, jumladan, jayronlar, kiyiklar, quyonlar, fazan va boshqa parrandalar nobud bo`lganligi to`g`risida ko`plab ma`lumotlar mavjud. O`simliklar uchun havoni ifloslantiruvchi oltingugurt, ftor birikmalari, uglerod oksidi, xlor va uglevodorodlar o`ta zararlidir. Ular qishloq xo`jaligi va o`rmonlarga, bog`lar va bog`larga katta zarar yetkazadi. Fotosintez jarayonini buzadi, o`simliklarning o`sishi va rivojlanishini sekinlashtiradi va oxir-oqibatda ular quriydi. Juda oz miqdordagi oltingugurt angidridi ham o`simliklarga ta`sir ko`rsatishi aniqlangan. Donli o'simliklardan arpa va suli, poliz ekinlaridan karam, ko`katlar, rediska bunday gazlarga eng sezgir hisoblanadilar. Atmosfera ifloslanishi oqibatida kartoshka, qand lavlagisi, pomidor, no`xat, tamaki, yeryong`oq, soya, lyutserna, uzum, apelsin kabi ekinlarning hosildorligi kamayadi. Ko`plab meva navlari havoni ortiqcha gazlanganligidan barglari kichrayadi, erta kunda barglarini tashlab yuboradi. Moddalar almashinuvining buzilishi hisobiga keyingi yillarda ularning o`sishi va hosil qilishi sekinlashadi, sifati buziladi. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi moddalaming tirik organizmlarga va

o`simliklaiga ta`sirini o`rgangan ilmiy tadqiqot muassasalarining ma`lumotlari shundan guvohlik beradiki, rangli metallurgiya korxonalari joylashgan hududlar atrofida yetishtirilgan bug`doyning hosildorligi 40-45 %ga, tarkibidagi oqsil esa 25-35%ga kamayadi, kraxmal, esa, aksincha oshadi. Bunday korxonalar joylashgan hududning 25-50 km radiusdagi yer maydonlarida yetishtirilgan poliz ekinlari va kartoshka tarkibida С vitamini miqdori keskin kamayadi. Havoga oltingugurt, ftor va mishyakli tashlamalar chiqaradigan sanoat korxonalari atrofida joylashgan o`rmonlar sezilarli darajada shikastlanadi, manbaga yaqin joylardagi daraxtiar quriydi. Barglari chang va qurumlardan suvda yuvilgan daraxtlarda kechadigan fotosintez jarayoni ancha yuqori (4,155-4,372 g/m 3 ) bo`ladi. Barglari yuvilmagan daraxtlarda kechadigan fotosintez 3,022-3,245 g/m 3 ni tashkil qiladi yoki taxminan 25% ga kamayadi. Ifloslantiruvchi manbadan 350 metr uzoqlikda joylashgan daraxtlarning har bir kvadrat metr barglari yuzasi 95-129 milligrammgacha chang va qurumlarni tutib qoladi va vaqt o`tishi bilan yomg`ir natijasida yuviladi. Barglarga chang yig`ilishi o`simliklarning turiga bo`g`liq va rivojlanish davri davomida o`zgarib turadi. Qayin daraxti eng ko`p chang tutib qolish xususiyatiga ega. Uning barglari yuzasi bir sutka davomida 0,85-0,99 g/m 3 changni (oq akatsiya esa 0,57-0,6 g/m3) tutib qoladi. Har yili O`zbekiston hududida joylashgan manbalardan havoga 4 million tonnaga yaqin zararli moddalar qo`shilmoqda. Ularning yarmi uglerod oksidiga, 15 foizi uglevodorodlarga, 14 foizi oltingugurt qo`sh oksidiga, 9 foizi azot oksidiga, 8 foizi qattiq moddalarga va 4 foizga yaqini o`ziga xos o`tkir zaharli moddalarga to`g`ri keladi. Arid iqlimli mintaqada joylashgan O`zbekiston Respublikasida tez- tez chang bo'ronlarini qo`zg`atib turuvchi, atmosferani chang-to`zonga bulg`atuvchi Qoraqum va Qizilqum sahrolaridek yirik tabiiy manbalar mavjud. So`nggi 30-40 yil mobaynida Orol dengizining qurib borishi tufayli uning qurigan tubidan chang va tuz ko`chadigan yana bir manba paydo bo`ldi. O`zbekiston Respublikasining Olmaliq, Ohangaron, Andijon, Buxoro, Qo`qon, Navoiy, Samarqand, Farg`ona va Chirchiq kabi sanoatlashgan shaharlarida

ftoridlar, qo`rg`oshin, benzapirin, oltingugurt qo`sh oksidi, uglerod va azot oksidlari, xlor va ftorli vodorodlar, azot qo`sh oksidi, ammiak va chang miqdori ruxsat etilgan chegaraviy miqdor (RECHM)dan yuqoriligicha qolmoqda. Olsimliklar uchun bunday gazlar, ayniqsa, CO 2 va chang yanada zararlidir. Havodagi CO 2 ni o`simliklar uchun toksiklik darajasi insonlar uchun ko`zda tutilgan me`yordan (0,5 mg/m3) 25 marta yuqori. Havo gaz tarkibining o`zgarishi gigiyenik nuqtai-nazardan xavfli hisoblanadi. Havoda qandaydir noxush hid sezilsa va u nafas yo'llari orqali organizmga ko`proq kirib qolsa, albatta kasallik sodir bo'ladi. Shunday gazlar ham borki, ular o'ta zaharli bo'lishiga qaramay, sira hidi bo`lmaydi. Jumladan, is gazini inson seza olmaydi. Ko`pincha shahar havosiga sanoat korxonalari juda ko`p turli xususiyatli hidsiz va hidli gaz aralashmalar chiqarib tashlashi mumkin. Katta industrial shaharlarga kirib kelinganda havo tarkibi, uning musaffoligi buzilganligini sezish mumkin. Masalan, Olmaliq, Chirchiq, Navoiy va boshqa shaharlar havosining tarkibida o'n va undan ziyod gazlar mavjud. Ular sanoat korxonalaridan, avtotransport vositalaridan ajralib chiqadigan zararli gazlardir. Havo tarkibidagi zararli gazlar to'g'ridan-to'g'ri nafas yo'llariga kirib, o'pkaning alveolalariga va qonga o'tadi, yoxud shilliq qavatidagi namliklar bilan birikib, uni yallig'lashi mumkin. O`zbekistonda olib borilgan ilmiy-tadqiqot ishlari natijalari shuni tasdiqlaydiki, zaharli gazlar ko`pincha yoshi o'tgan kishilarga, shuningdek, yosh bolalarga ancha keskin ta`sir etadi, ularda kasalliklar xiyla og'ir kechadi. Ma`lumotlar shahar aholisi o'rtasida nafas yo'llari kasalliklarining tarqalishi bilan atmosfera havosining ifloslanishi orasida uzviy bog'liqlik mavjudligini ko`rsatadi. Sanoat korxonalari joylashgan shaharlar aholisi o'rtasida turli kasalliklar ko`plab uchraydi. Shuni ham aytish kerakki, shahar havosi tarkibida zaharli moddalar kam bo'lsa-da, lekin surunkali ravishda mavjudligi turli xastaliklar kelib chiqishiga olib keladi. Xullas, atmosfera havosining zararli gazlar, qurum, tumanlar bilan ifloslanishi o'z navbatida mazkur hududda yashovchi kishilar organizmiga asoratli ta`sir ko`rsatmasdan qolmaydi. O'zbekiston Respublikasi gidrometeorologiya markazi bergan

ma`lumotlarga qaraganda, Olmaliq va Farg'ona, shuningdek, Navoiy va Qo'qon shaharlari havosining zararli moddalar bilan ifloslanishi bo`yicha eng iflos havoli shaharlar guruhiga kiradi. O'zbekistonda turg'un manbalardan havoga tashlanadigan chiqindilar 1,3 mln. tonnaga yetdi. Jumladan, sulfat angidridi 535.8 ming, uglevodorod 427 ming, azot oksidi 94,1 ming, qattiq zarrachalar 317,4 ming tonnani tashkil etadi. Ana shu zararli moddalar asoratidan O'zbekiston shaharlarida umumiy kasalliklar 1,5 barobarga, bronxial astma esa 20 foizga ortgan. Bolalar organizmining yuqumli kasalliklarga qarshi kurashish imkoniyati 25- 37 foiz pasayib ketganligi kuzatiladi. Chirchiq shahrida qon kasalliklari bilan og'riganlar 4.7 barobar, endokrin bezlar kasalligi 1.9 barobar, qon bosimining oshishi 4.5 barobar, yurak ishimiya kasalligi 2.2 barobar ortganligi ma`lum. Farg'ona shahrida 1982—1988-yillar mobaynida nafas yo'li kasalliklari juda oshganligi aniqlangan. Surxondaryo viloyatining Sariosiyo darasi hududidagi Tojikistonning Mirzo Tursunzoda shahrida joylashgan alyuminiy zavodi chiqindilarining asorati tufayli bu yerda chaqaloqlar tug'ilgach, bir yoshga yetmay nobud bo'lish holatlari 1.5 marta, tug'ma kasalliklar esa 1.8 marta ko`paygan. Havo muhitini muhofaza qilish tadbirlari. Sanoat korxonalari va kommunal xo'jaliklari chiqindilari hisobiga shaharlar atrofida turli chiqindi omborlarining paydo bo'lishi, axlatxonalarning ko`payishi atmosfera havosi ifloslanishidan muhofaza qilishni taqozo etadi. Mazkur masala gigiyena fanining masalasi bo'libgina qolmay, balki ijtimoiy va iqtisodiy masala hamdir. Biroq bu masala kompleks ravishda hal etilmasa, yechilishi murakkab bo'lgan muammo bo'lib qoladi. Hozirgi vaqtda atmosfera havosini muhofaza qilish maqsadida uch xil tadbirni amalga oshirish ko`zda tutiladi. Bular mantiqiy, texnik va loyihalashga asoslangan tadbirlardir. Mazkur tadbirlarni amalga oshirish bilan aholi turarjoylaridagi atmosfera havosi bulg'anishlarini ruxsat etiladigan miqdorini ta`minlash mumkin, qolaversa aholining sanitariya-turmush sharoitini ham yaxshilasa bo'ladi.

Atmosferaning ifloslanishiga qarshi kurash bo`yicha o'tkaziladigan mantiqiy tadbirlar majmuasiga - atmosferani ifloslantiruvchi asosiy manbalardan biri bo'lgan avtomobillar uchun yangi turdagi dvigatellar yaratish, ularni texnologik toza yonilg'i turiga o'tkazish, atmosfera havosini ifloslantiruvchi barcha korxonalarni shahardan tashqariga joylashtirish, ishlab chiqarish korxonalarini bir-biriga yaqin joylashtirishni qat`iyan man etish va boshqa shu kabi tadbirlar kiradi. Chunki ulardan chiqqan tashlamalar fotokimyoviy reaksiyaga kirishib, yanada xavfli bo'lgan moddalar hosil bo'lishiga olib keladi. Atmosferani avtotransportlar ta`sirida ifloslanishini kamaytirish uchun ko`chalar tekisligini ta`minlash va avtomobillar harakatini ―yashil to'lqinlar‖ tamoyili bo`yicha tashkil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu hol o'z navbatida shahar magistral yo'llari bo'ylab mashinalar oqimi harakati xavfsizligini ta`minlaydi. Butun dunyoda avtokorxonalar sonining oshib borishi olimlar va konstruktorlarni avtomobillar uchun shunday motorlar yaratishni taqozo qiladiki, ular ishlagan vaqtida havoga chiqadigan zararli komponentlar chiqmasin yoki chiqsa ham juda kam miqdorda chiqsin. Bu borada siqilgan gazdan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Chunki avtomobilda yonilg'ining maksimal yonishiga erishish atmosferaga tashlanadigan zararli moddalarni benzinda ishlovchi avtomobillardagiga nisbatan sezilarli darajada kam chiqaradi. Quyoshli o'lkalarda quyosh batareyalarida ishlovchi elektromobillarni yaratish imkoniyatlari ham mavjud. Hozircha, mashinalarni so'ndirgichlaridan chiqadigan gazlarni kamaytirish muammosini avtomobil dvigatellarini va yonilg'i ta`minot tizimini sozlash orqali hal etish lozim. Dunyoning ko`pgina mamlakatlarida neftni to'g'ridan- to'g'ri haydash yo'li bilan tetraetil qo'rg'oshinsiz benzin ishlab chiqarilmoqda. Bunday benzin bilan harakatlangan avtomobillardan havoga chiqadigan zaharli qo'rg'oshin birikmalari konsentratsiyasi sezilarli darajada kam bo'ladi. O'zbekiston Respublikasida ham mustaqillik yillarida yangi mahsulot turlari - benzin, aviakerosin, neft moylarining har xil turlari, suyultirilgan gaz va boshqalar ishlab chiqarish o'zlashtirildi. Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishga tushirildi. Bu zavodning o'ziga xos xususiyati shundaki, neftni qayta ishlash jarayonida neft tarkibida

ko`p bo'lgan oltingugurtdan ham tozalanadi. Natijada benzin tarkibi eng xavfli oltingugurt gazlaridan xoli bo'ladi. Atmosferaning ifloslanishiga qarshi kurashda elektrlashtirish, gazlashtirish va issiqlik ta`minotini yaratish ham muhim o'rin tutadi. Shuningdek, o'simlik zararkunandalariga qarshi ishlatiladigan biologik, kimyoviy vositalar va biopreparatlaming ahamiyati katta. Ba`zan shamol harakatining vaqtinchalik to'xtashi havoni ifloslantiruvchi moddalar konsentratsiyalarini oshib ketishiga sabab bo`ladi. Bunday hollarda qisqa muddatga korxonani to'xtatib atmosferaga tashlanadigan tashlamalarni qisqartirish mumkin. Ifloslangan havoni tozalashning eng ma`qul usuli bu - ko`kalamzorlashtirishdir. Aynan yashil o'simliklar fotosintez natijasida havoning tozaligini ta`minlaydi, gazlanganlik va zararli tashlamalar bilan ifloslanishini kamaytiradi, mikroiqlimni yaxshilaydi. Zararli moddalaming maksimal miqdori qish faslida kuzatiladi. Shuning uchun yil davomida o'sadigan yashil o'simliklar egallagan maydonlarni ko`paytirish lozim. Transport vositalari tashlamalari bilan o'simliklarni ifloslanishi asosan yoll chetidan 50 metrgacha bo'lgan masofada kuzatiladi. Eng ko`p ifloslanish 7-25 metr masofada sodir bo'ladi. Shuning uchun yo'l chetlarida yetishtirilgan mevalar. ko`katlar va dorivor o'simliklarni iste'mol qilish taqiqlanadi. Yo'l yoqasidan 50 metr masofada joylashgan bog'larda yetishtirilgan mevalar tarkibida qo'rg'oshin miqdori RECHMdan 3 marta yuqori bo'lishi aniqlangan. Daraxt barglariga suv sepib ularni qurum, chang va boshqa iflosliklardan yuvish o'simlikni tiklanish faolligini oshiradi. Texnologik tadbirlar. Atmosfera havosini muhofaza qilishda texnologik tadbirlarning ahamiyati kattadir. Ko`riladigan tadbir asosida tashqi muhit obyektlariga, jumladan, havoga tashlanadigan chiqindilar miqdorini qisqartirish yoki mutlaq to'xtatish zarur. Buning uchun sanoat korxonalaridagi texnologik jarayonlarni takomillashtirish, hatto chiqindisiz yoki kam chiqindili texnologiyalarni joriy etish mumkin. Bunday texnologiyalar mutlaq berk jarayonlar bo'lib, unda chiqindilar butunlay bo'lmaydi, chiqindi moddalar boshqa mahsulotlar ishlab chiqarish uchun xomashyo vazifasini o'taydi. Chiqindisiz yoki kam chiqindili ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etishda xomashyo tayyorlash, mavjud

materiallardan to'la foydalanish, ularni chiqindi sifatida tashqi muhitga tashlamaslik chora- tadbirlari ko`riladi. Albatta, chiqindisiz texnologiya jarayonlarini ishlab chiqish nazariy jihatdan oson bo`lsa-da, amalda uni joriy etish juda murakkabdir. Shuni ham aytib o'tish kerakki, chiqindisiz ishlaydigan sanoat korxonalari faoliyatlari asosini barcha xomashyolarni tayyor mahsulotlarga aylantirish tashkil qiladi. Masalan, o'tgan asrning boshlarida rangli metallurgiya korxonalarida rudalar tarkibidan jami 15 ta element ajratib olingan boisa, hozirda misli xomashyolarning o`zidangina 25 ta element, jumladan, mis, rux, qo`rg`oshin, nikel, oltin, kumush, molibden, kobalt, kadmiy, selen, tellur, germaniy, reniy va ularning boshqa birikmalari - oltingugurt, vismut, surma, bariy, temir va hokazolar ajratib olinmoqda. Neft ishlab chiqarishda qoldiq modda mazut boiib, u o`z tarkibida 70-90% oltingugurt saqlaydi, bundan tashqari neft tarkibida vanadiy, nikel, magniy va kremniy kabi elementlar mavjud. Hozir mazutdan oltingugurtli moddalarni ajratib olish texnologiyalari ishlab chiqilgan. Umuman chiqindi ajratmaydigan ishlab chiqarish korxonalarining soni hali juda kam. Ba`zan ko`p mahsulotlar sifatsiz boiib, Davlat standartiga to`g`ri kelmasligi tufayli chiqindi holida chiqarib tashlanadi va ular tashqi muhitni ifloslantiruvchi manbaga aylanib qolishi mumkin. Keyingi vaqtlarda azotli mineral o`g`itlar ishlab chiqarish korxonalarida ham xomashyolar tola-to`kis, chiqindisiz ishlab chiqarilmoqda. Atmosferani ifloslantiruvchi kimyoviy moddalar yana qaytadan texnologik jarayonlarga qaytarilmoqda, atmosfera havosi esa ifloslanishdan xoli boimoqda. Sintetik kauchuk ishlab chiqarish zavodlarida texnologiya jarayonlarida paydo boiadigan chiqindilardan hozir sulfat kislotasi, spirt va stirol olish yoiga qo`yilgan. Korxonalar zich joylashgan hududlarda chiqindisiz ishlash katta ahamiyat kasb etadi, albatta. Olmaliq va Bekobod singari sanoati rivojlangan shaharlarda bu, ayniqsa dolzarb muammodir. Fan va texnika yutuqlari asosida chiqindisiz ishlab chiqarish korxonalarini tashkil qilish, o'z navbatida aholi turarjoylari havosining toza boiishini ta'minlashga yordamlashadi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan kam chiqindili hamda chiqindisiz sanoat korxonalarini tashkil qilish to`g`risida maxsus deklaratsiya qabul qilingan.

Bu hujjat asosida BMT Yeviopa iqilsodiy hay'atining chiqindisiz va kam chiqindili korxonalar tashkil qilish faoliyatida ko`p mamlakatlar qatnashmoqda. Amaliyot bu sohada dunyo mamlakatlari birgalikda faoliyat ko`rsatishi muhimligini ko`rsatadi. Masalan, hozir juda ko`p sanoat korxonalarida chiqindisiz yoki kam chiqindili texnologik jarayonlar amalda joriy etilgan. Diqqatga sazovor texnologik jarayonlardan yana biri, ishlab chiqarish jarayonlarida ishlatiladigan zaharli moddalarni zaharli bolmagan moddalarga almashtirishdir. Masalan, isitish tarmoqlarida ko`mir yoki mazutdan foydalanmasdan, balki tabiiy gazdan foydalanish atmosferaga chiqarib tashlanadigan zararli moddalar hajmini 70-90% kamaytiradi. Boshqacha qilib aytganda, avtomobillarda benzin yonilg'isi o'rniga, gazdan foydalansa atrof - muhitning ifloslanishi malum darajada kamayadi. Xomashyolarni zararli moddalardan tozalash katta ahamiyatga egadir. Masalan, yoqiladigan gazdan oltingugurtni, toshko`mirdan oltingugurt kolchedanini seperatsiya yo'li bilan ajratib olish kabi tadbirlar atmosfera havosining ifloslanishini ancha kamaytiradi. Bu borada ayrim sanoat korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish vaqtida havoga ko`p miqdorda chang chiqishini kamaytirish uchun chang tarqatuvchi manbani nam materiallar bilan chegaralab qo`yish ham changlanishni ancha kamaytirishi mumkin. Masalan, quruq sement ishlab chiqarishning namli sement ishlab chiqarishga o'tkazilishi havoga uchadigan chang zarralarining kamayishiga yordam beradi. Texnologik jarayonlarda tabiiy yonilg'i yondirishdan elektr toki bilan qizdirishga o'tish chiqindilarning kamayishiga olib keladi. Texnologik jarayonlaming berkligini ta'minlash, mahsulotlarni bir joydan ikkinchi jovga transportyor lentalari vositasida jo'natish yaxshi samara beradi. Texnologik jarayonlaming uzluksizligini ta'minlash lozim, aks holda chiqindilar to'planib qolib, texnik vositalar va tozalash qurilmalarini ishdan chiqaradi. Demak, texnologik jarayonlarni uzluksiz texnologiyaga o'tkazish davrning dolzarb masalalaridan biridir. Shuni qayd qilib o'tish lozimki, yuqorida tavsiflangan texnologik jarayonlarni tadbiq etish atmosfera havosini illoslanislulan

tamoman holi qilmasa-da, sanitariya vrachlari, korxonalarning muhandis- va texnologlari hamkorlikda atmosfera havosini chiqindilardan muhofaza qilish bo`yicha doimo harakat qilishlarini taqozo qiladi. Atmosfera havosini avtotransport chiqindilaridan muhofaza qilish. Shahar havosini ifloslantiradigan asosiy omillardan biri avtotransport vositalaridir. Ular ifloslantirgan havoning zaharliligini kamaytirish maqsadida yoki havoga chiqarib tashlanadigan chiqindilarning umumiy miqdorini kamaytirish uchun turli texnologik tadbirlarni amalga oshrish yo'li bilan istalgan maqsadga erishish mumkin. Buning uchun, motor silindrlarida paydo bo`ladigan zaharli gazlarni neytralizatoilai yordamida tutib qolish, yonilg'ilarning to'la yonishini ta`minlaydigan motorlar ishlab chiqarish, shaharlaming asosiy yo'llari va yo'laklarining soz bo'lishini ta`minlash, chorrahalarda tartib o'rnatish, transport harakatini to'g'ri yo'lga qo'yish maqsadida shahar qurilishi loyihalarini lozim darajada o'zgartirish, ko`cha chetlariga daraxtlar o'tqazish, yer osti yo'llarini ko`paytirish, ayniqsa chorrahalarda avtotransport to'planib qolishiga yo'l qo'ymaslik kabi ishlarni amalga oshirish zarur. Shuningdek, yo'lga yaqin joylarda bir qavatli uylarni oldingi qatorga, undan keyin ko`p qavatli uylar, ularning ortida esa bolalar bog'chalari va maktab binolari joyiashtirilishi kerak. Eng zarur tadbirlardan biri avtotransport chiqindilarni atmosfera havosiga tushishini cheklashdir. O`rta Osiyo, jumladan, O`zbekistonning vodiy regionlari yuqori ifloslanish potensialiga ega bo`lgan mintaqalarga kirsa-da, bu yerda zararli moddalaming tarqalish darajasi past. Shuning uchun uncha kuchli bo`lmagan shamol harakati ta`sirida ham zararli moddalar havoda tez to`planadi. Shuni e`tiborga olib ishlab chiqarish korxonalarini nisbatan balandroq joylarga qurish maqsadga muvofiq. Sanitar me`yoriy talablarga muvofiq tarkibida chang, zararli gaz va bug`lar bo`lgan texnologik va ventilyatsion tashlamalar tozalanishi lozim. Sanoat korxonalari tomonidan havoga chiqariladigan chang yoki tumanlarni tozalash maxsus qurilmalar yordamida amalga oshiriladi. Masalan, mexanik changlarni birlamchi tozalash ishlari chang so'ndirgich kameralarida, aspiratsion chang

tutgichlarda, siklonlar va multisiklonlar yordamida olib boriladi. Changlarni nisbatan samaraliroq tozalash ishlari nam holda ishlovchi nasadkali skruberlar, ko`pik hosil qiluvchi apparatlari, Venturi trubalarida olib boriladi. Tolali, yacheykali, donador materialli, moyli va eng keng tarqalgan yengli filtrlar, shuningdek, elektrofiltrlar gaz va changlarning eng samaraii tozalashga mo'ljallangan apparatlar hisoblanadi. Bug' yoki gaz qo'shimchalari ko`rinishidagi toksik moddalar saqlovchi sanoat gazsimon chiqindilari maxsus yuvuvchi kameralarda yoki adsorbsion tozalagichlarda tozalanadi va yonilg'i sifatida yoqiladi. Bu kabi zararli moddalarni zararsizlantirish uchun kondensatsion tozalashdan, termik yoki katalitik yondirish usullaridan foydalaniladi. Qo'shimchalarni yondirish usuli chiqindilardan foydalanishning iloji bo'lmaganda yoki ulardan foydalanish maqsadga muvofiq emas deb topilganda qo'llaniladi. Atmosferani ifloslantiruvchi sanoat tashlamalari tarkibida qattiq zarrachalar va aerozollar bilan birga zararli gazsimon tashlamalar ham bo`lishi mumkin. Bunday gazsimon tashlamalarni tozalash uchun absorbsiya (bug' yoki suyuq yutuvchi moddalar bilan neytrallash), adsorbsiya (gazlarni qattiq g'ovak yuzaga yuttirish), zararli gazsimon komponentlarni zararsiz birikmalarga kimyoviy yo'l bilan o'tkazish (oksidlash yoki qaytarish yo'li bilan) usullari qo'llaniladi. Ko`pchilik gaz tozalagich apparatlardan nafaqat gazlarni changlardan tozalashda foydalanish, balki bir vaqtning o'zida changlarni tutish, gazlarni absorbsiyalash va sovutishda ham foydalanish mumkin. Absorbsiya massa almashinish jarayoniga kirib, unda massa gazdan suyuqlikka uzatiladi. Yutuvchini tanlash har qaysi holat uchun absorbsiyalanuvchi komponent xususiyatidan kelib chiqib aniqlanadi. Yuqorida ta`kidlab o'tilgan barcha tadbirlar atmosferaning ifloslanishini kamaytiradi yoki umuman yo'qotadi. Havoning tozaligi va undagi o'zgarishlarni tabiatni muhofaza qilish qo'mitalari mutaxassislari, sanitariya-epidemiologiya xizmati xodimlari va sog'liqni saqlash vazirligi vakillari doimo nazorat qilib boradilar.

Adabiyotlar: 1. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 18.05.2020 yildagi ― Qishloq xo ` jaligi mahsulotlarining sifat va xavfsizlik ko ` rsatkichlari xalqaro standartlarga muvofiqligini ta ` minlashga doir qo ` shimcha chora - tadbirlar to ` g ` risida ‖ dagi PF -5995 sonli Farmoni . lex . uz 2. O ` zbekiston Respublikasi Prezidentining 7.02.2019 yildagi ―2019-2029 yillarda O ` zbekiston Respublikasida atom energetikasini rivojlantirish Konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risidagi PQ -4165 sonli Qarori . lex . uz 3. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 11.05.2020 yildagi ― Biologik xilma - xillik haqidagi Konvensiyaning bioxavfsizlik bo ` yicha Kartaxena protokoli ( Monreal , 2000 yil 29 yanvar ) qoidalarini amalga oshirish chora - tadbirlari to ` g ` risida ” gi . № 275- sonli Qarori . lex . uz 4. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 15.01.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat Qo ` mitasi to ` g ` risidagi Nizomni tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 29- sonli Qarori . lex . uz . 5. O ` zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 27.05.2019 yildagi ― O ` zbekiston Respublikasida Ekologiya ta ` limni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to ` g ` risida ‖ gi .№ 434- sonli Qarori . lex . uz 6. Аллаберганов Ш.Й. Ўзбекистонда атроф-муҳит муҳофазаси тарихи ( 1991-2018 йиллар ) . тарих фанлари бўйича фалсафа доктори ( PhD ) диссертацияси автореферати. Тошкент, 2019. 7. Эргашев А., Эргашев Т. Агроэкология. Тошкент. ―Янги аср авлоди‖. 2006. 8. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. Toshkent. ―Yangi asr avlodi‖, 2005.

Похожие

Atmosfera havosini muhofaza qilish

Atmosfera havosining ifloslanishi va uni muhofaza qilish

Atmosfera havosining ifloslanishi va uni muhofaza qilish.

Suv resurslarini muhofaza qilish

Hayvonot olamini muhofaza qilish