Диний экстремизм ва терроризмга қарши курашнинг ҳалқааро сиёсий-ҳуқуқий асослари - Основы религиоведения - Рефераты

Диний экстремизм ва терроризмга қарши курашнинг ҳалқааро сиёсий-ҳуқуқий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

111.5 KB

Диний экстремизм ва терроризмга қарши курашнинг ҳалқааро сиёсий-ҳуқуқий асослари Reja: 1. Диний экстремизм ва терроризмга қарши курашнинг халқаро сиёсий - ҳуқуқий асослари . 2. БМТ нинг экстремизм ва халқаро терроризмнинг олдини олишга қаратилган конвенсиялари (битимлари). 3. Диний экстремизм ва терроризмга қарши курашда халқаро маънавий марърифий алоқаларнинг ўрни ва роли.

Мавзуга оид таянч сўз ва иборалар: Халқаро ҳуқуқ, ҳуқуқий меъёрлар, мажбуриятлар, халқаро ҳамкорлик. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси, Декларация, Низом, Конвенция (битим), халқаро форум, конфренциялар, саммит, халқаро ва ҳукуматлараро битимлар, “Катта еттилик давлатлари”, экстрадиция, разведка ахборотлари, мувофиқлаштирилган халқаро ҳамкорлик, ахборот алмашинуви, Миллатлар Лигаси, халқаро жиноий суд, ёпиқ битим, сиёсийлашган жиноят (деполитизация), терроризмнинг глобаллашуви, МДҲ нинг аксилтеррор маркази, Шанхай Ҳамкорлик ташкилоти, ядровий терроризм, ҳаво қароқчилари, “Хаджекинг”, ёллаш, ёлланма жиноятчилик, Европа Хавфсизлиги ва Ҳамкорлиги Ташкилоти (ЕХҲТ), маънавий- тарбиявий, мафкуравий иммунитет, динлараро бағрикенглик. Халқаро ҳуқуқ юридик тамойиллар ва меъёрлар тизими сифатида нафақат давлатлар ўртасидаги муносабатларни тартибга солади, балки давлатларнинг ўзаро муносабатлари ўртасидаги ҳуқуқ ва мажбуриятларини ҳам белгилаб беради. Ҳозирги халқаро ҳуқуқ бир томондан, ижтимоий, иқтисодий, ҳуқуқий ва давлатлараро мулоқот доирасидаги ҳамкорликни ривожлантиришга ёрдам беришга йўналтирилган бўлса, у иккинчи томондан, у халқаро ҳуқуқбузарликларни олдини олиш, бартараф этиш ва содир этганлик учун жазолашга ҳуқуқий асос бўлиб ҳам хизмат қилади. Давлатларнинг ижтимоий масалалари бўйича кенг кўламли ҳамкорлиги сўнги пайтларда глобал муоммога айланиб улгурган халқаро терроризмга қарши курашда ҳам амалга оширилмоқда. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг 1970 йил 24 октябрда қабул қилинган Декларациясида кўрсатилишича, давлатларнинг халқаро терорризмга қарши курашда биргаликда ҳаракат қилиш БМТ Низомида белгилаб қўйилган. Декларацияда давлатларнинг халқаро тинчлик ва хавфсизликни таъминлаш мақсадида ўзаро ҳамкорлик қилиш

мажбуриятларини олганлиги, ҳамда бу мажбуриятларни халқаро ҳуқуқ тамойилларига тўла мос келиши ва халқаро талабларга тўла жавоб бериши таъкидлаб ўтилади. Терроризмга қарши кураш соҳасига эътибор берсак, халқаро ҳамкорлик бир неча йўналишларда амалга оширилаётганлигини кўрамиз. Давлатлар ҳам жамияти учун хавфли ва ноқонуний деб белгиланган жиноий ҳатти-ҳаракатлар ким томонидан ва қаерда содир этилганлигидан қатъий назар, террористик ҳаракат деб тан олинади. Чунки бу хавф бир эмас, икки ва ундан ортиқроқ давлатлар манфаатига даҳл қилади, яъни бундай ҳатти-ҳаракатлар чет давлатлар ҳудудида содир этилса-да, бошқа давлатларнинг фуқаролари ҳам уларнинг қурбонларига айланмоқда. Агар давлатларнинг терроризмга қарши курашдаги ҳамкорлик даражалари таҳлил қилинса, улар икки томонлама, минтақавий ва бутун дунё миқёсидаги битимларни имзолашдаги ўз ифодасини топаётганлигини кўрсатади. БМТ давримизнинг ушбу долзарб муаммосига тўғри ёндошиб, уни ҳар бир халқаро форум, конференция ва “саммит” ларда кўтариб чиқмоқда. Биргина 1995-1996 йилларда Галифакс (Канада), Шарм аш- Шайх (Миср) ва Лиссабон (Португалия) да давлат бошлиқларининг олий даражадаги “тинчликпарварлар саммити” учрашувларнинг бўлиб ўтганлиги ҳам фикримизнинг далилидир. Ҳозирги кунда халқаро терорризмнинг ядровий, кимёвий, бактериологик ва бошқа оммавий қирғин қуролларида фойдаланиши мумкинлиги ҳавфининг кучайиши жахон ҳамжамияти олдида давлатлараро ва миллатлараро чораларни ўзаро уйғунлаштириб, самарали курашиш масаласини кўндаланг қилиб қўймоқда. Баъзи бир давлатларнинг бу масалага ёндашувида маълум даражадаги бирёқлама қарашлар, бошқа давлатларни терроризмни рағбатлантирувчи ва тарқатувчи сифатида айблаш, ўз мавқеи ва фаолиятларига танқидий нуқтаи назарда ёндашишда бир хилликка йўл қўйиш мавжуд бўлса-да, бу

масалада жахон ҳамжамияти изчиллик билан олға ҳаракат қилмоқда. Хусусан, терроризм билан курашишнинг ноаниқ шакли эмас, балки халқаро даражада курашишнинг, маълум концептуал асосларига эга бўлган, ўзига хос асоси яратилмоқда. Халқаро терроризм билан курашдаги халқаро ҳуқуқий ҳамкорлик ўз ичига кенг миқёсидаги муаммоларни қамраб олади. Давлатларнинг терроризм билан курашидаги ҳуқуқий – шартномавий ҳамкорлиги ҳозирги пайтда фақат БМТ доирасида эмас, балки халқаро, ҳукуматлараро ва ноҳукумат ташкилотлари доирасида ҳам амалга оширилмоқда. Бу йўналишдаги халқаро ҳамкорликнинг асосий белгиловчи омили-бу давлатлар ва жахон ҳамжамияти томонидан халқаро муносабатлар, тинчлик ҳамда халқларнинг хавфсизлигига ушбу жиноий ҳодиса солаётган хавфнинг тезкорлик билан кучаётганлигини тушуниб етиш ҳисобланади. Терроризмнинг ноқонуний ва жазога лойиқ жиноят деб умумҳамжамиятлар томонидан тан олиниши давлатларнинг ҳалқаро ҳамкорлик қилишига ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилади. Бу хусусда, БМТ нинг Бош Ассамблеяси 1985 йилда “Қаерда ва ким томонидан содир этилишидан қатъий назар терроризмнинг барча усуллари, амалиёти ва барча жиноий ҳаракатлари сўзсиз жазоланади”, деган резолюцияси бир овоздан қабул қилинган эди. Орадан олти ой ўтиб БМТ Ассамблеясининг сессияларидан бирида “Халқаро терроризмни бартараф этиш чора- тадбирлари тўғрисида ”ги Декларация қабул қилинди. Мазкур Декларацияда: “Кенг жамоатчилик орасида террор ҳолатини юзага келтиришга қаратилган ҳар бир ҳаракат. Ҳоҳ у сиёсий, ҳоҳ фалсафий, ҳоҳ ғоявий, ирқий, этник, диний ва бошқа шунга ўхшаш хусусиятларидан келиб чиққан бўлса ҳам уларнинг оқлаш мумкин эмас”, деб таъкидланади. Мазкур Декларация барча мамлакатлар зиммасига: 1) Бирор бир давлатнинг террористик фаолиятни ташкил этиш; 2) Террористларни

бирор бир давлатга қарши гиж-гижлаши; 3) Террористларга кўмак бериши; 4) Террористларга шарт-шароит яратиб бериши; 5) Моддий- техник жиҳатдан таъминлаши; 6) Террористларни сир сақлаши; 7) Террористларни қидириш ва қўлга олишдан бўйин товлаши; 8) Террорчиларни талаб қилинган мамлакатга экстрадация қилиш ёки жавобгарликка тортишни рад этиш каби мажбуриятлар юкланади; 1995 йилда Оттавада “Катта еттилик” давлатлар ва Россия Адлия Вазирларининг учрашуви бўлиб ўтди. Мазкур учрашув қатнашчилари халқаро терроризмга қарши курашнинг қуйидаги қоида ва тамойилларини ишлаб чиқадилар ва қабул қиладилар: - барча давлатларнинг терроризм билан курашиш бўйича амалдаги конвенцияга 2000 йилгача қўшилиши; - жиноятчиларни эктрадиция қилиш бўйича юзага келадиган ҳуқуқий муаммолар борасида ўзаро ёрдам кўрсатиш; - терроризмга боғлиқ бўлган оддий ва разведка ахборотларни ўзаро алмаштиришни жонлантириш; - барча давлатларни одамларни гаровга олган босқинчиларга ён бермасликка ва бунга алоқаси бор бўлган шахсларни жавобгарликка тортишни қатъий тартибда кафолатлашга чақириш; -Террорчиларнинг кенг кўламли фаолият олиб боришларига тўсқинлик қилиш; - террорчиларни уларнинг моддий жамғармаларга яқинлаштирмаслик; БМТ доирасида қабул қилинган турли хил халқаро хужжатлар ва турли давлатларнинг терроризмга қарши биргаликда кураш тўғрисидаги битимларида халқаро терроризмга қарши курашнинг сиёсий-ҳуқуқий тамойиллари аниқлаб олинган бўлиб, бу тамойиллар қуйидаги кўринишга эга: 1. Терроризмни ноқонуний ва жазога лойиқ амал, деб тан олиш. 2. Мувофиқлаштирилган халқаро ҳамкорликни амалга ошириш.

3. Терроризм замирида ётган сабабларни бартараф этишга фаол кўмаклашиш. 4. Ижтимоий зиддият ўчоқларини бартараф этишда давлатларнинг биргаликда ҳаракат қилишлари. 5. Низоларни ҳал қилишда мамлакатларнинг бир-бирига қарши куч ишлатишдан воз кечиши. 6. Ҳамкорликдаги давлатларнинг ахборот алмашинуви ва ўз ҳаракатларини мувофиқлаштириши: 7. Терроризмни сиёсатга тенглаштиришдан воз кечиш ва унинг миллий, диний, ирқий, ёки бошқа ҳодиса эмаслигини тан олиш. 8. Террорчиларнинг ўзи мансуб бўлган давлатлар ҳукуматлари томонидан ҳайриҳоҳлик кўрмаслиги. 9. Ҳамкорликни мафкурадан ҳоли қилиш. Агар давлатларнинг шартномавий-ҳуқуқий асосда ҳамкорлик қилиш тарихига назар ташласак бунда терроризм билан курашиш тўғрисидаги биринчи хужжат 1937 йилда Миллатлар Лигаси томонидан қабул қилинган терроризмнинг олдини олиш ва огоҳлантириш тўғрисидаги Конвенция ҳисобланади. Мазкур халқаро хужжат давлат бошлиқлари ва бошқа арбобларни ҳимоя қилишга қаратилган эди. Мазкур Конвенцияда терроризм “Давлатга қарши қаратилган, муайян шахс ёки аҳоли ўртасида қўрқув келтириб чиқариш мақсадини кўзлаган жиноий фаолият”, деб таърифланган эди. Бу Конвенцияни 20 дан ошиқ давлатлар имзолаган эди. Лекин бу хужжатларда халқаро террорчиларни тутиб бериш масаласи умуман қўйилмаган эди. Урушдан кейинги давр террорчилик гуруҳларининг сони ва сифат жиҳатидан ўсиши билан фарқланади. Уларнинг ичида “Штерн”, “Иргун” (Исроил), “Яхудийларни ҳимоя қилиш лигаси” (АҚШ), “Тамил Илам” ни “Озод қилувчи йўлбарслар”, “Баадер-Майнхоф” , “Қора интернационал”, “Бутун дунё национал социалистик иттифоқи”, “Арманистонни озод қилиш махфий арман армияси” каби уюшмалар кўпчиликка маълум эди.

Шунингдек, ҳозирда дунёнинг 60 га яқин мамлакатларда шундай гуруҳлар мавжуд. Жумладан, Европада ҳам “Қизил бригадалар” (Италия), “Қизил армия фракцияси”, “Жангари коммунистик гуруҳлар” (Белгия), “Аксъон директ” (Франция), “ЭТА” (Испания) каби кўп сонли террорчилик уймалари фаолият олиб бормоқда. Айни пайтда, террорчилик нафақат сиёсий, балки катта миқдорда пул талаб қилиш ва бошқа оддий жиноий мақсадларда ҳам амалга оширилмоқда. Аҳоли зич яшайдиган жойлар, аэропортлар, метро бекатлари, ресторанлар ва ибодатхоналарда амалга ошириладиган портлатишларни киритиш мумкин. Мазкур жиноятларга қарши курашда халқаро ҳамкорлик алоқалари кенгайиб бормоқда. Жумладан, БМТ ҳузурида халқаро терроризм бўйича ташкил этилган Махсус қўмита терроризм сабабларини ўрганиш, бартараф қилиш ва унга қарши кураш борасида давлатлар фаолиятини мувофиқлаштириш билан шуғилланмоқда. Давлатларнинг халқаро терроризм билан курашишини тартибга солувчи кейинги кўп томонлама битим 1973 йилда БМТ Бош Ассамблияси 28–сессияси томонидан қабул қилинган. “Халқаро ҳимоядан фойдаланадиган шахслар, шу жумладан дипломатик агентларга қарши жиноятларни бартараф ва жазолаш тўғрисидаги конвенция ”дир. (Нью- Йорк конвенсияси деб аталади). Конвенциянинг кириш қисмида дипломатлар ёки халқаро химоядан фойдаланувчи бошқа шахсларга қарши жиноятлар нафақат уларнинг хавфсизлигига жиддий таҳдид туғдириши, балки жиноятчиларни халқаро ҳуқуқдан фойдаланувчи шахслар фойдаланадиган транспорт ва бинолар ҳам қизиқтириши таъкидлаб ўтилади. Конвенциянинг 1-моддасида “Халқаро химоядан фойдаланувчи шахс” тушунчасининг мазмуни очиб берилган. “Халқаро химоядан фойдаланувчи шахслар” қуйидагилар:

1. Давлат раҳбарлари. 2. Давлат конституциясидан келиб чиққан ҳолда давлат бошлиғи вазифасини бажарувчи коллегиал органнинг ҳар бир вакили. 3. Ҳукумат раҳбари. 4. Ташқи ишлар вазири. 5. Улар чет давлатдалигида уларга ҳамроҳлик қилувчи оила аъзолари.6. Давлатнинг ҳар қандай вакили 7. Давлатнинг мансабдор шахси. 8. Ҳукуматлараро халқаро ташкилотнинг бошқа вакили. 9. Улар билан яшайдиган оила аъзолари. 1978 йилда Терроризм билан курашиш тўғрисидаги Европа конвенцияси кучга кирди. Бу конвенция ёпиқ битим ҳисобланади. Чунки унинг амал қилиш доираси Европа Кенгаши давлатлари ҳудуди билан чекланган. Бу хужжат Европа Кенгашига аъзо давлатлар Адлия вазирларининг халқаро зўравонлик шаклларини ўрганиш билан боғлиқ муаммоларни ўрганиш ҳақидаги таклифига кўра Жиноятчилик муаммолари бўйича Европа Кенгаши қўмитаси томонидан тайёрланган эди. Конвенция террорчиликка мансуб зўравонлик ҳаракатлари доирасини кенг белгилаб берган. Халқаро ҳуқуқшунослар томонидан унинг халқаро битимлар орасида эътиборга моликлиги таъкидланади. Чунки бу конвенциянинг муҳим жиҳати, унда бир қанча террористик ҳаракатларнинг “сиёсий эмас” (деполитизация), деб белгиланганлигидадир. “Сиёсий эмас” деб белгилашдан мақсад террористик ҳаракатларни амалга оширган шахсни экстрадиция қилиш (бошқа давлатга бериш) имконини яратишдир. Террорчилик хуружларининг олдини олиш ва уни содир этганлиги учун жазолаш тўғрисидаги Америка давлатлари ташкилоти (1971й), Европа давлатлари (1976 й) ва Жанубий Осиё минтақавий ҳамкорлиги ассоциацияси (1987 й) томонидан қабул қилинган учта минтақавий Конвенция ҳам мавжудлигини қайд этиш лозим. Бу йўналишда ҳамкорлик қилишга интилиш мусулмон дунёси мамлакатларига ҳам хосдир. Кўплаб араб-мусулмон давлатлари Ички

ишлар ва Адлия Вазирлари томонидан 1998 йилда имзоланган терроризмга қарши кураш бўйича битимни қабул қилишган. Кишилик жамияти ривожининг ҳозирги босқичида терроризм, жумладан, диний-сиёсий моҳиятга эга экстремизм ва терроризмнинг глобаллашуви, уларнинг тобора халқаро миқёсдаги воқеликка айланиб бораётганлиги дунё ҳамжамиятининг мазкур муаммога бўлган эътиборини янада оширмоқда, унга бўлган муносабатини тубдан ўзгартирмоқда. Мазкур муаммонинг БМТ, ЕХҲТ, НАТО каби нуфузли халқаро ташкилотлар фаолиятидаги ўрни узлуксиз ошиб бормоқда. Терроризмга қарши курашни фаоллаштириш, унинг самарасини оширишга қаратилган ўнлаб ҳуқуқий хужжатлар, шартномалар, битимлар, конвенциялар қабул қилинмоқда, ташкилотлар ҳамда ижро тизими яратилмоқда. Хусусан, БМТ хавфсизлик Кенгашининг охирги йилларда қабул қилинган 1368- 1369 ва 1377 – қарорлари мазкур муаммонинг турли қирраларини қамраб олган бўлиб, дунёнинг мутлақ кўпчилик давлатлари томонидан қўллаб- қувватланмоқда. МДҲ нинг Аксилтеррор маркази ҳамда Шанхай ҳамкорлик Ташкилоти тузилмалари шундай институтлар бўлиб, уларнинг яратилиши ва бугунги фаолияти, кўп жиҳатдан Ўзбекистон ташаббуслари самарасидир. Диний-сиёсий экстремизм ва терроризмдан катта талофат кўраётган айрим бошқа давлатлар, жумладан, Исроил, Россия, Миср ва Ўзбекистон ҳам анашу йўлдан бормоқда. Ушбу мамлакатларда қабул қилинаётган қонунлар ҳамда бошқа ҳуқуқий хужжатлар тегишли давлат идоралари, айниқса, ҳуқуқни муҳофаза қилиш муассасаларининг тайёрланаётган қўпорувчилик хуружларини аниқлаш ва уларнинг олдини олишдаги имкониятларини кенгайтиришни кўзлайди. Одамларни гаровга олиш билан боғлиқ жиноятларнинг кескин кўпайиши муносабати билан БМТ Бош Ассамблеясининг 34- сессиясида (1979 йилнинг 17 декабрида) “Гаровга олишга қарши курашиш тўғрисида”ги махсус конвенция қабул қилинган эди. БМТ Бош

Ассамблеясига аъзо бўлган 35 та давлатдан иборат бўлган махсус қўмита мазкур конвенцияни маъқуллади ва тасдиқлади. 1998 йилнинг ўрталарига келиб Конвенцияга 83 мамлакат аъзо бўлди. Мазкур конвенция кишиларни гаровга олишни терроризмнинг кўринишларида бири деб ҳисоблади ва халқаро ҳамжамиятда жиддий ташвиш туғдирувчи жиноят деб эълон қилди. Конвенциянинг 1-моддасида ушбу жиноятнинг қуйидаги белгилари кўрсатиб ўтилган: а) Бошқа шахсни қўлга олиш ёки ушлаб туриш; б) Ўлдириш билан қўрқитиш; в) Тан жароҳати етказиш билан қўрқитиш; г) Шахсни ушлаб туришни давом эттириш орқали учинчи томонни, яъни давлатни, ҳукуматлараро халқаро ташкилотларни, жисмоний ёки юридик шахс ёхуд бир гуруҳ шахсларни қандайдир бир ҳаракатни содир этиш ёки содир этмаслигини гаровга олинган шахсни озод этишнинг тўғридан –тўғри ёки қисман шарт қилиб қўйиш мақсадини қуйиш; д) Кишиларни гаровга олиш ҳаракатини содир этишга уриниш. 1979 йилдаги Конвенциянинг 1- бандига биноан гаровга ушлаш деганда –одамни зўрлик билан қўлга олиш, ушлаб туриш орқали уни ноқонуний равишда эркинлигидан маҳрум этиш йўли билан учинчи тараф (давлат, бошқа шахс ёки ташкилотлар) ни муайян ҳаракатларни мажбуран амалга ошириш ёки амалга оширмаслик эвазига озодликка чиқариш тушунилади. Халқаро терроризм субъектлари муайян давлатнинг миллий қонунчилиги меъёрларига амал қилинган ҳолда таъқиб қилинади. (Суд тергов ишлари олиб борилади). Халқаро террористик ҳаракатларнинг олдини олишнинг самарали тамойили жиноятни содир этган шахс қўлга олинган давлатда ёки жиноятни содир этган давлатда ёхуд террористик ҳаракатдан энг кўп жабрланган давлатда жазони ўташи керак. (Ал-Қоида террористик ташкилоти аъзолари Гуантанама оролида жазони ўташи конвенцияга амал қилинганлигини кўрсатади).

Одамларни гаровга олишга қарши кураш юзасидан муайян келишувларга эришиш Европа кенгаши доирасида ҳам муҳокама қилинган эди. 1973 йилда унинг Маслахат Ассамблияси ўзининг 703-сонли тавсияномасида одамларни гаровга олиш ёки ҳаётларига хавф солишни оғир жиноятлар қаторига киритишни таклиф қилди. Европа Кенгашида узоқ давом этган муҳокамалардан сўнг 1977 йилда Страсбургда “Терроризмга қарши кураш тўғрисида” ги Конвенция имзоланди. Унда бошқа ҳодисалар қаторида одамларни ҳар қандай шаклда гаровга олиш, ўғирлаш ёки ноқонуний равишда эркини чеклаши ҳам халқаро террористик хуруж сифатида таърифланган. Гаровга олишда кўпинча давлатлар томонидан амалга оширилаётган сиёсатдан қасд олиш воситаси сифатида ҳам фойдаланилади. Масалан. 1980 йилларда ақидапарастлар Исроилнинг Яқин Шарқдаги сиёсатини қўллаб –қувватловчи АҚШ ва бошқа давлатлардан қасд олиш мақсадида Байрут ва бошқа шаҳарларда бир қатор шахсларни ўғирлаб кетиб уларнинг кўпчилигини бир неча йил тутқунликда сақлаб келдилар. Жиноятчилар томонидан гаровга олинган кишилар ушлаб турилган ҳудуддаги давлат уларнинг аҳволини енгиллаштириш, хусусан озодликка чиқариш ва озод этилгандан кейин ўз юртига етиб олишини таъминлаш бўйича барча зарур чора-тадбирларни кўриши шарт. Ўзбекистон Жиноят кодексининг 245-моддасида , бирор-бир шахсни гаровга олиш шундай таърифланади: “Гаров сифатида тутқинликка олинган шахсни озод қилиш шарти билан давлат, халқаро ташкилот, жисмоний ёки юридик шахсдан бирор-бир ҳаракат содир этиш ёки бирор- бир ҳаракат содир этишдан ўзини тийиб туришини талаб қилиш мақсадида шахсни гаров тариқасида тутқинликка олиш ёки тутқинликда ушлаб туриш, ушбу Кодекснинг 155-165-моддаларида назарда тутилган аломатлар бўлмаса, беш йилдан ўн йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади”.

Террорчилар қўлга тушиб қолган ядровий қуролларнинг инсониятга хавф туғдириши мумкинлиги, 1980 йил 3 мартда Ядровий материалларни жисмоний химоя қилиш тўғрисидаги конвенциянинг қабул қилинишига сабаб бўлди. Террорчиларни энг ёвуз қурол-портловчи пластик моддалардан маҳрум қилиш зарурати уларга белги қўйиш (уларни маскировка қилиш) тўғрисидаги битимнинг тузилишига (1991 йил) сабаб бўлди. Конвенция ядровий материалларни сақлаш ва ташиш стандартларини белгилаган ҳолда унинг юқори даражадаги ҳимоясини таъминлайди. Шунга қарамасдан, ядровий материалларни ўғирлаш ҳоллари мавжуд. Масалан, 1992 йил августда йирик жахон ахборот агентликлари Москвада бир гуруҳ фуқароларнинг қўлга олинганлигини хабар берадилар. Улар 3 килограмм ҳаёт учун ўта хавфли бўлган цезий-137 изотопини 1, 5 миллион АҚШ доллорига сотишга урунишганлар. Атом энергияси бўйича халқаро агентлик (МАГАТЭ) эса 1993 йилда 600 дан ортиқ ядровий материаллар олди-соттиси амалга оширилганлигини қайд қилган. Ядровий материаллар ўғирланган, босқинчилик ёки бошқа кўринишдаги ноқонуний ҳаракатлар натижасида қўлга киритилганда ёки шундай ҳаракатнинг реал хавфи бўлганда Конвенция иштирокчиси бўлган давлатлар ўз миллий қонунчилигидан келиб чиқиб ҳамкорлик қиладилар ва ёрдам сўраб мурожаат қилган давлатга бундай материални қайтариш ва ҳимоя қилишга кўмаклашадилар. Ядровий терроризмга қарши курашни фақат полиция ва армия зиммасига юклаб қўйиш бу хавфни унчалик камайтирмайди. Олимларнинг фикрига кўра, полиция ва армиядан мустақил ва айни шу мақсадда ҳаракат қилувчи махсус кучларни ташкил қилиш зарур. Бу эса армияга ҳам, полицияга ҳам, махсус кучларга ҳам ўз ишлари билан шуғилланиш имконини беради. Портловчи пластик моддаларни маскировка қилиш тўғрисидаги конвенция 1991 йилда Монреалда ҳаво

ҳуқуқи бўйича бўлиб ўтган халқаро конференцияда 1989 йилда БМТ нинг Хавфсизлик Кенгашида қабул қилинган резалюсияни маъқуллади. Ҳаво кемаларида содир этиладиган жиноятлар 1960 йиллар охиридан бошлаб кенг тарқала бошлади. Бунга 4 та содир этилган айрим шундай жиноятлар “Ҳаво қароқчилиги ” деб аталар эди. Ҳаво кемаларида содир этиладиган қонунбузарликлар ва бошқа шунга ўхшаш ҳаракатлар юзасидан 1963 йилда қабул қилинган ва 1969 йилда кучга кирган Токио Конвенсиясида “Ҳаво транспортида содир этилган ҳуқуқбузарликлар ва бошқа баъзи ҳаракатлар тўғрисида конвенция” ҳаво кемасини гаровга олиш “Ҳаво кемасида учаётган шахс, ноқонуний равишда куч ишлатиш ёки куч ишлатиш билан қўрқитиш орқали ҳаво кемаси парвозини бошқаришга, қўлга олишга ёки бошқа усуллар билан назоратга олишга уриниш” сифатида таърифланган. Бироқ бундай ҳаракатлар жиноят сифатида баҳоланмаган, балки давлатларга тегишли тавсиялар берилган. 1970 йилда ҳаво кемаларини ноқонуний равишда қўлга олишга қарши кураш бўйича Гаага Конвенцияси “Ҳаво кемаларини ноқонуний қўлга олишни тўхтатиш тўғрисидаги конвенция” имзоланди ва бундай ҳаракатлар халқаро жиноятлар сифатида кўрилди. 1971 йилда “Фуқаро авиацияси хавсизлигига қарши йўналтирилган ноқонуний (актлар) ҳаракатларга қарши кураш ҳақида”ги Монреал Конвенцияси қабул қилинди. Унда ҳаво кемасида содир этилган жиноятларга нисбатан жазолар кўлами анча кенгайтирилди. Ҳаво кемасини босиб олиш ва олиб қочиш “Хайджекинг” энг кўп ижтимоий хавф туғдирувчи ходиса хисобланади. Бундай жиноятларнинг ижтимоий хавфи уларнинг давлатга катта зарар келтириши, нафақат самолиётнинг ўзида, балки авария натижасида ерда кўплаб одамларнинг халок бўлишига олиб келиши билан белгиланади. Ҳаво транспортини олиб қочиш, уни бошқаришдаги қийинчиликлар, ёқилғи тугаб қолишидаги хавфи бўлган шароитида амалга

оширилади. Кўпгина ҳолларда бундай парвоз даврида отишмалар, гуноҳсиз кишиларни ўлдириш, талончилик каби ҳаракатлар содир этилади. Бундай жиноятлар кишиларда фуқаро авиацияси кемаларида учишнинг хавфсизлигига ишончни йўқотади. Бироқ ҳаво кемасини олиб қочиш. Ҳавода уни ноқонуний бошқариш ва мўлжаллаган давлатга қўндиришдек фуқаролик жиноятини ижтимоий хавфсизликка таҳдид соладиган ва халқаро жиноят сифатида баҳоланадиган ҳаво кемасини олиб қочишдан фарқлаш зарур. Юқорида қайд этилган конвенциялар ҳаво кемалари қўндирилган давлатларни олиб қочилган ҳаво кемаси ва юкни қонуний эгаларига қайтариш ҳамда зудлик билан йўловчилар ва экипажга ва ўз йўналишлари бўйича учишга рухсат бериш мажбуриятини юклайди. Гаага Конвенциясини 6-7- моддаларига мувофиқ ҳаво кемасини олиб қочган жиноятчи пайдо бўлган ҳар қандай давлат ўз миллий қонунчилигига таяниб, дастлабки тергов ишларини олиб бориш учун уни ҳибисга олиш ёки бошқа эҳтиёт чораларини кўриши ва ўрганиш натижаларини манфаатдор давлатларга етказиши мумкин. Агар давлат жиноятчиларни тутиб беришдан бош тортган ҳолларда уларга қарши жиноят иши қўзғаши шарт. Юқорида қайд этилган конвенциялар фақат фуқаро ҳаво кемаларига тааллуқлидир. Жиноят давлат ҳаво кемасида содир этилган ҳолларда миллий юрисдикция (байроқнинг мустақиллиги) тамойили амал қилади. Шунинг учун ҳам, давлат ҳаво кемасини олиб қочган жиноятчилар ҳаво кемаси қайд қилинган давлатга топширилиши шарт. Монреал Конвенцияси иштирокчиси бўлган давлатларга жиноятчи унинг ҳудудида бўлса ва уни топширмоқчи бўлмаса, унга нисбатан ўз юрисдикциясини қўллаш мажбурияти юклатилган. Ҳаво транспортида қайд этилган жиноятлар содир этилишини олдини олиш мақсадида Монреал Конвенцияси иштирокчи давлатларга ўз

миллий қонунчилиги бу жиноят учун жиноий жавобгарликни белгилашни таклиф этади. БМТнинг қатор резолюция ва қарорларида ёлланиш билан боғлиқ бўлган жиноят халқаро жиноят сифатида қайд этилган. БМТ Хавфсизлик Кенгашининг 1961 йил 24 ноябрдаги резолюциясида БМТ қўмондонлиги остида бўлмаган ҳар қандай ҳарбий ва ярим ҳарбий одамларни, ёлланганларни зудлик билан қўлга олиш ва чиқариб юбориш учун энг самарали, шу жумладан куч ишлатишга асосланган чораларни кўриш зарурлиги қайд этилган. 1967 ва 1977 йилларда қабул қилинган резолюцияларда ҳам ўз ҳудудида жангариларни ёллаш ва сақлашга рухсат берган давлатлар қатъий қораланади. Хавфсизлик Кенгаши ўзининг 405- резолюциясида давлатлардан ўз ҳудудини жангариларни ёллаш учун бермаслик, ўз фуқароларини уларни шакллантириш ёллаш ёки уларни бошқа давлатларга ташлаш жараёнида иштирок этишга рухсат бермасликни талаб қилади. БМТ Бош Ассамблеясининг 1968 йилда қабул қилинган 2465- резолюцияси ёлланганлардан фойдаланиш амалиёти жиноий жавобгарликка тортиладиган фаолият эканлигини, ёлланганларнинг ўзи эса жиноятчи ҳисобланишини ва қонундан ташқари эканлигини белгилаб берди. Шунингдек, унда бошқа давлатларда ўз ҳудудида жангариларни ёллаш, уларни маблағ билан таъминлаш, ва ўқитишни жиноий жавобгарликка тортиладиган ҳаракат сифатида баҳолайдиган ва ўз фуқароларига ёлланма жангчи сифатида ҳизмат қилишни ман этадиган қонунлар қабул қилиш зарурлиги таъкидланган. “Ёлланиш” тушунчасининг мазмуни биринчи марта Уруш пайтида фуқаро ва аҳолини ҳимоя қилиш тўғрис идаги Женева Конвенциясига 1977 йилда қабул қилинган қўшимча пратаколнинг 47-моддасида таърифлаб берилган эди.

Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодексининг 154-моддасида ёлланишнинг моҳияти ва бундай ҳаракатлар учун қўлланиладиган жазо аниқ белгилаб қўйилган: “Ёлланиш, низолашаётган давлатнинг фуқароси ёки ҳарбий хизматчиси ҳисобланмаган ёхуд назорат қилиниб турган низолашаётган давлат ҳудудида доимий яшамайдиган ёки ҳеч қандай давлат томонидан қуролли кучлар таркибида расмий топшириқни бажариш ваколати берилмаган шахснинг моддий манфаатдорлик ёки бошқа бирон шахсий манфаатни кўзлаб, ўзга давлат ҳудудида ёки унинг тарафини олиб қуролли тўқнашувда ёхуд ҳарбий ҳаракатларда қатнашиш учун ёлланиши-беш йилдан ўн йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади ”. Терроризмга қарши курашиш масалалари минтақавий даражада ҳам кўрила бошланди. Масалан, Европа Кенгаши, (ЕК) Европа Хавфсизлиги ва Ҳамкорлиги Ташкилоти (ЕХҲТ), Шанхай ҳамкорлиги ташкилоти (ШҲТ), Америка давлатлари ташкилоти (АДТ), Африка бирлиги ташкилоти (АБТ) каби ташкилотларнинг фаолиятида муҳим ўрин эгалламоқда. Терроризм муаммосининг глобал аҳамият касб этиши унга қарши ҳамкорликнинг ҳам глобал даражада бўлишини талаб қилади. Лекин, ҳамкорликка бундай ёндошиш билан бир вақтда халқаро терроризм асосида ётган сабабларни бартараф этишга хам алоҳида эътибор бериш керак бўлади. Чунки террорчиликнинг кучайиши учун мавжуд ва пайдо бўлаётган иллатлар: а) кескинликлар ўчоғи. б) минтақавий зиддиятлар. в) зўровонлик ҳаракатлари. г) давлатлар мустақиллигининг бузилиши. д) ирқчилик сиёсати. е) геноцид каби иллатлар қулай замин яратади. Хуллас, терроризм билан курашишдаги ҳалқаро ҳамкорликнинг қуйидаги концептуал тизими мавжуд эканлигини кўрсатиш: 1. БМТ унинг ихтисослашган ташкилотлари (ИКАО, ИМО, МАГАТЭ) доирасида давлатларнинг глобал даражага яқин ҳамкорлиги, шу

асосда халқаро ҳамкорликка оид битимлар ёки концепцияларни, хусусан, жахон ҳамжамияти ва цивилизациясининг манфаатларига зид жиноятларнинг ушбу аниқ тури билан курашишни ўз ичига олган халқаро-ҳуқуқий негизини яратиш ва ҳаракатга келтириш. 2. Халқаро терроризм билан курашда бунга даҳлдор ташкилотларнинг биргаликдаги ҳаракатларига тегишли минтақалараро даражада ҳамкорлик қилиш. (ЕК, АДТ, АБТ, ЕХҲТ, ШХТ ва бошқалар); бу борада оз бўлсада тажриба бор: 1996 йилда Багиода минтақавий ташкилотлар вакилларининг учрашуви бўлиб ўтди. 3. Халқаро терроризм билан курашда минтақавий даража, яъни Европа Кенгаши, ЕХҲТ , Америка давлатлари ташкилоти. Жанубий Осиёдаги минтақавий ассоциация , Марказий Осиё давлатлари хавфсизлиги конференцияси (2002 йил феврал ойидан Марказий Осиё ҳамкорлиги ташкилотлари, Шанхай ҳамкорлиги Ташкилоти ва унга ўхшаш ташкилотлар миқёсида ҳамкорлик қилиш). 4. Давлатларнинг Интерпол доирасида, унинг муайян давлатлардаги миллий бўлимлари (Бюро) билан мустаҳкам алоқада бўлган ҳолда, ҳамкорлик қилиш. Терроризмга қарши курашишнинг мафкуравий ҳамда маънавий- тарбиявий асослари диний онг радикаллашувининг олдини олиш ҳамда аҳолида диний-мафкуравий иммунитетни хосил қилишнинг асосий воситаларидан бири ҳамда экстремизм ва терроризмнинг олдини олишдаги ҳаётий ва таъсирчан омилларидан бири саналади. Кўпчилик мамлакатларда мафкуравий ҳамда маънавий-маърифий тарбия тизими дунёвий моҳиятга эга бўлиб, таълим-тарбия муассасаларида ёшларга дин ҳақида илмий асосланган билимлар бериш ва диний муассасалар имкониятларидан диний-маънавий тарбиянинг ўчоғи сифатида фойдаланишдек жиҳатларни қамраб олади. Уларни рўёбга чиқаришда турли халқаро ташкилотлар мақомига эга бўлган ноҳукумат, нотижорат ташкилотлари ҳам фаолият кўрсатмоқда. Диний-сиёсий экстремизм ва

терроризмга қарши курашишнинг охирги йиллардаги халқаро тажрибасида динлараро бағрикенглик ғояси алоҳида ўрин тутмоқда.

Фойдаланган адабиётлар : 1. И. Каримов. Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. 5-жилд. 1997 йил 2. И. Каримов Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида 6 жилд Т Ўзбекистон 1998 йил 3. И. Каримов. Ватан равнақи учун ҳар биримиз маъсулмиз. 9-жилд. 2001 йил 4. И. Каримов Хавфсизлик ва тинчлик учун курашамиз 10 жилд Т Ўзбекистон 2002 йил 5. И. Каримов Ватанимизнинг тинчлиги ва хавфсизлиги ўз куч- қудратимизга халқимизнинг ҳамжихатлиги ва букилмас иродасига боғлиқ Т 2004 йил 6. Ислом бағрикенглик ва мутаассиблик Т. Университет 1998 йил 7. Дунёвий давлат ва дин. Кўнгилдаги бузилиш. Т. 1998 йил 8. Э. Юсупов Исломий қадриятлар ва экстремизм Т 1999 йил 9. М. Раджабова Диний экстремизм ва террорчилик 2000 йил 10. О. Яқубов. Қашқирлар галаси: Терроризмнинг қонли изи. Т. 2000 йил 11. Б. Ирисов Диний ақидапарастлик ва таҳдид Т. Маънавият 2000 йил 12. З. Хусниддинов. Ислом. Йўналишлар, мазҳаблар, оқимлар. Т. 2000 йил 13. З. Хусниддинов. Ислом ва мазҳаблар Т. 2002 йил 14. Терроризм – тараққиёт кушандаси. Т. 2002 йил 15. Arxiv.uz

Похожие

Ўзбекистоннинг диний экстремизм ва халқаро терроризмга қарши кураши

Мусулмон дунёсининг диний экстремизм ва терроризмга қарши кураши

Диний экстремизм ва терроризм ҳамда уларнинг жамият барқарорлигига таҳдиди

Мустақиллик ва дин. Диний экстремизм ва фундаментализм

Марказий осиёдаги барқарорликка таҳдид солаётган диний экстремистик ва террористик ташкилотлар