Усимликлар организмининг тузилиши - Ботаника - Рефераты

Усимликлар организмининг тузилиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Хужайра ҳақида тушунча . 2. Хужайранинг тузилиши . 3. Протопласт тузилиши .

www.arxiv.uz 1. Хужайра хақида тушунча . Хужайра ҳақидаги таълимотлар хужайранинг кашф этилиши микроскопнинг яратилиши билан боғлиқдир. Микроскоп сўзи грекчадан олинган бўлиб, “микро” кичик, “скопео” кўраман деган маънони англатади. 1609 йили биринчи бўлиб микроскопни Галилей яратди. Унинг микроскопи жуда содда тузилган линза ва қўрғошин турупкадан иборат эди. 1665 йили ингилиз олими Роберт Гук биринчи бўлиб микроскопдан объектларни текшириш мақсадида фойдаланди. У микроскоп ёрдамида укроп, бузина, камиш, пукак ҳамда бошқа ўсимлик тўқималарида жуда майда туташ булакларни топди ва уларни клеткалар деб атади. ( “Клетка” грекча “Кетос” ) сўзидан олинган бўлиб, бўшлиқ деган маънони англатади. Хужайранинг катталиги микрон (мк) миллиметрнинг мингдан бир бўлагини ташкил этадиган катталик билан ўлчанади. Хужайра ўсимликнинг энг майда тирик қисми бўлиб ҳисобланади. Хужайра нафас олади, озиқланади, ўсади ва бўлиниб кўпаяди. Ўсимликлар хужайрасининг шакли ва ўлчами ниҳоятда хилма-хилдир. Бир хужайрали организмларнинг хужайраси, асосан овалсимон, шар ёки эгик таёкча шаклида бўлади. Кўп хужайрали организмлар хужайрасининг шакли ва ўлчами уларнинг ҳолат и ва бажарадиган функциясига боғлиқ. Шунинг учун улар устинсимон, кўп қиррали, юмалок, урчуксимон ва чўзик бўлиши мумкин. Ўсимликлар танасидаги хужайраларнинг сони ҳам ҳар хилдир. Бир хужайрали организмлар бактерия, айрим сув ўтлари ва замбуруғ-ларда битта, кўп хужайрали организмларда бир неча миляардгача бўлади. 2. Хужайранинг тузилиши. Хужайрани оддий ёруғлик микрос-копида ва электрон микроскопларида кўриш мумкин. Оддий ёруғлик микроскопида хужайрани қуйидаги қисмлари кўринади: 1) Цитоплазма; 2) хужайра шираси - вакуола; 3) пўсти; 4) ядроси. Хужайранинг ҳар бир тирик қисми органоид деб аталади ва маълум бир ҳаётий функцияни бажаради. Хужайранинг ўлик қисмла-ри ҳам тегишли роль ўйнайди. Хужайранинг барча органоидлари ўзаро боғланган жуда мураккаб биологик системадир.

www.arxiv.uz 3. Цитоплазма. Ўсимликлар тирик хужайрасининг цитоплазмаси (протоплазмаси) ташқи кўринишдан тухум оқига ўхшайдиган шилимшиқсимон рангсиз суюқликдир. Унинг солиштирма оғирлиги 1,01- 1,06 бўлиб, таркибида 90 % гача сув бўлади. Бу сув эркин ҳолда ёки оқсил молекулалари билан боғланган бўлади. У қуёш нурини нисбатан кўпроқ синдиради, шу сабабли микроскоп остида яхши кўринади. Гольджи аппарати. Буни биринчи марта 1898 йилда италиялик цитолог олим Гольджи аниқлаган ва диктиосома номи билан юритилган. Бу органоид ҳам эндоплазматик тўр билан фукнкционал боғланган. Улар анча мураккаб тузилган бўлиб, гўё деворлари плазматик мембраналардан тузилган ясси цистерналар пакетига ўхшайди. Рибосомалар. Хужайрадаги рибосомаларни 1955 йили Г. Паладе аниқлаган. Бу субмикроскопик тузилишга эга бўлган органелларнинг диаметри 20 нм гача боради. Буларда мембраналар бўлмайди ва таркибида 50 % оқсиллар ва шунча миқдорда рибосом РНК (рибонуклеин кислота) мавжуд. Аминокислоталардан оқсилларни ҳосил қилиш ёки синтезлаш рибосомаларнинг асосий вазифасидир. Митохондрийлар . Митохондрий сўзи грекча, “митос” - ип, “хондрион” - гранула, ипсимон гранула деган маънони билдиради. Биринчи марта митохондрийлар ўсимликларда, (хондриосома номи билан) 1904 йилда Мевес томонидан кўзасимон чангдон- топетум хужайрасида топилган. Ҳозирги вақтда митохондрийлар ўсимликлар-нинг барча систематик гуруҳларида учрашлиги аниқланган. Хужайранинг хили ва унинг бажарадиган фукнциясига кўра митохондрийлар сони 50 тадан 5000 тагача бўлади. Пластидалар. Пластидалар яшил ўсимликларда учрайди. Замбуруғлар, бактериялар, шилимшиқларда пластидалар бўлмайди. 1676 йили Левенгук спирогира сувутлари хужайраларида пластидалар борлигини биринчи бўлиб топди. Пластидаларни кейинчалик 1882 йили Шимпер деган олим чуқур

www.arxiv.uz ўрганди ва уларни уч типга ажратди. 1)Хлоропластлар. 2) Хромопластлар. 3) Лейкопластлар. 3. Вакуоль, хужайра шираси ва унинг таркиби. Хужайрада узлуксиз модда алмашинуви натижасида вакуоль пайдо бўлиб, унинг ичида эса сув ва унда эриган органик ҳамда минерал моддаларнинг эритмаси жойлашади. Алкалоидлар азотли органик моддалар бўлиб, ҳозирга қадар уларнинг 700 га яқин хили учрайди. Алкалоидлар қаттиқ, суюқ ва газ ҳолларда бўлади. Улар кўкноригулли, дуккакгулдоошлар, лабгулдош-лар оилаларнинг вакиларида кўп учрайди. Теин чой, теобрамин шоколад, какао, кока-кола таркибида бўлади. Морфин, хинин, кодеин кабилар медицинада доривор модда сифатида ишлатилади. Анабазин (анабазис ўсимлигида) никотин қишлоқ хўжалик зараркунандаларга қарши ишлатилади. 4. Хужайра пўсти. Юксак ўсимликларнинг хужайраси ташқи томонидан анча қаттиқ пўст билан ўралган бўлади. Бу пўст хужайрага маълум бир шакл беради ва уни ташқи ноқулай таъсирлардан сақлайди. Фақат жинсий хужайраларда, ҳаракатчан спораларда ва баъзи тубан ўсимликларда бундай қаттиқ пўст бўлмайди. Ҳар хил турга кирадиган ўсимликлар хужайраси пўстининг химиявий таркиби турлича бўлиб, организмларнинг ёшига қараб ўзгариши мумкин. Лекин ҳар қандай ҳолда ҳам хужайралар деворини ҳосил қилувчи асосий модда целлюлозадир. Хужайра пўсти лигнин моддасини сингдирса ёғочланади. Бунда у сув ва газларни ўтказади.Протопласт нобуд бўлади, камдан- кам ҳолда тирик қолади, ёгочланиш қайтар жараёндир. Масалан: бехи, нок мевалари. Пишмаганда қатиқ бўлиб, етила бориши билан юмшайди. Ядро ўсимлик ва ҳайвон хужайраси нинг муҳим қисми ҳисобланиб, у ирсий белгиларни сақлашда ва хужайрада оқсил синтезини бошқаришда муҳим роль ўйнайди. Хужайранинг нафас олиши ҳам ядро назоратида бўлади. Хужайра бўлинишидан олдин ядро бўлиниши рўй беради. Шакилланган ядро фақат кўк- яшил сув ўтларида ва бактерияларда бўлмайди.

www.arxiv.uz Ядро 1831 йили ингилиз олими Р. Браун томонидан кашф этилган. Ядронинг шакли паренхима хужайраларида шарсимон ва элипсимон, прозенхима хужайраларида эса урчуқсимон ва линзасимон кўринишдадир. Ядронинг катталиги кўпгина ўсимлик турига, хужайранинг ёшига, ҳолат ига ҳамда тўқиманинг турларига боғлиқ бўлади. Хужайра ядросиз яшай олмайди. Ёпиқ уруғли ўсимликларни вегетатив хужайраларида ядрони катталиги 5-20 мкм ни, могор замбуруғида 1-2 мкм ни, ҳара сувўтлари ризоидларида узунлиги 2750 мкм ни, эни 5-10 мкм ни ташкил этади. Шилимшиқларда катта 500-600 мк га тенг бўлади. Ядро ва цитоплазма катталикларининг нисбатини ўрганиш, муайян хажмдаги ядро моддасига муайян хажмдаги цитоплазма тўғри келиши ҳақидаги қонуниятни очиб берди. Бу нисбатга ядро - плазма нисбати дейилади. Ёш хужайраларда ядро нисбатан катта бўлиб, унинг хужайрага нисбати 1: 4-1: 5 ни ташкил этса, шаклланган кекса хужайраларда эса бу нисбат 1: 20-1: 200 га тенгдир. Ядро физикавий ва химиявий хусусиятига кўра гидрофил коллоид тузилишга эга бўлиб, цитоплазмага қараганда қуюқ ва ёпишқоқ бўлади. Унинг асосий қисми протеидлар деб номланувчи мураккаб оқсиллардан иборат. Асосий оқсиллар ядрода 22,6%, қолган оқсиллар 51, 3%, РНК - 12,1 ва ДНК 15 - 30% ни ташкил этади. Шунингдек ядрода липидлар, сув ҳамда Са ва М g ионлари бўлади. Ядрода қуйидаги қисмлар: ядро пўсти, хромотин (хромосомалар); битта, иккита ёки бир неча ядроча ва нуклеоплазма (ядро матрикаси) мавжуддир. Ўсимликлар Тўқималари 1. Ўсимликларнинг танаси ҳар хил тўқималардан ташкил топган бўлади.Шакли жиҳатидан ўхшаш бўлган бир ёки бир неча хил вазифани бажарадиган хужайралар гуруҳига тўқима дейилади. Тўқималар шаклига кўра 2 хил бўлади. Паренхиматик ва прозенхиматик. Паренхиматик хужайралардан ташкил топган тўқималар, паренхиматик тўқималар, прозенхиматик хужайралардан ташкил топган тўқималар, прозенхиматик

www.arxiv.uz тўқималар дейилади. 2.Тўқималар келиб чиқишига кўра 2 та катта гуруҳга бўлинади. Доимий тўқималар бажарадиган вазифасига кўра 5 хил бўлади. 1)Копловчи. 2) Асосий. 3) Маханик. 4) Ўтказувчи. 5) Ажратувчи тўқималар. Қопловчи тўқиманинг вазифаси ўсимликлар танасини энг ташқи томондан қоплаб туриб, уларни табиатнинг ноқулай омиллари таъсиридан асраш, ҳамда зарарли микроорганизмларни уларнинг ички қисмларига киришдан сақлаш. Қопловчи тўқималар келиб чиқишига кўра 3 хил бўлади. 1) Бирламчи қопловчи тўқима- эпидерма. 2) Иккиламчи қопловчи тўқима- перидерма. 3) Ўлчамли-қобиқ Эпидерма бир паллали ўсимликлар ҳамда ёш новдаларида учрайди. Перидерма эса икки паллали ўсимликларга хос бўлади. Асосий тўқималарнинг вазифаси ўзида озиқа тўплаш ва ўсимликларни озиқлантиришдан иборат. Асосий тўқималар ўсимликларда жойлашган ўрнига ва бажарадиган вазифасига кўра қуйидагича бўлади: Хлоренхима, сўрувчи, ғамловчи, сув ғамловчи ва аэренхима. Маханик тўқиманинг вазифаси ўсимликларга мустахкамлик беришдан иборат. Маханик тўқималар келиб чиқишига кўра 3 хил бўлади, а) колленхима, б)склеренхима, в)склереид- тошсимон хужайралар. Колленхима маханик тўқимаси паренхимали тирик хужайралардан ташкил топган бўлиб, икки паллали ўсимликларга хос бўлади. Склеренхима маханик тўқимаси эса прозенхимали ўлик хужайралардан ташкил топган бўлиб, бир паллали ўсимликларга хос бўлади. Склереид маханик тўқимаси қаттиқ тошсимон хужайралардан ташкил топган бўлиб, уларни хужайрасининг пўсти ўзига қумтупроқ моддасини сингдирган бўлади. Масалан: шафтоли, ўрик, олча, гилос данаклари ва қамиш барглари. Ўтказувчи тўқиманинг вазифаси ўзидан сув ва озиқани ўтказишдан иборат. Яъни илдиз орқали шимиб олган сув ва унда эриган минерал

www.arxiv.uz моддаларни барггачан (кўтарилувчи оқим), баргда ҳосил бўлган фотосинтез махсулоталрини илдизгачан (тушувчи оқим) ўтказиб боради. Бу вазифани ҳар хил шаклдаги ўтказувчи найлар, трахеидлар, трахеялар ҳамда элаксимон (тўрсимон) най ва йўлдош хужайралар бажаради. Булар ўсимликларда битта бўлмасдан бир нечта бўлади ва ўтказувчи боғламларни ҳосил қилади. Ўтказувчи боғламлар келиб чиқишига кўра очиқ- тугалланмаган ва ёпиқ- тугалланган боғламларга ажратилади.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Бурыгин. В. А. Жонгуразов. Ф. Х. Ботаника “Ўқитувчи” Т.: 1977. 2. Курсанов. В. А. Камарницкий Н. А ва бош.- Ботаника “Ўқитувчи” 1977. I II том. 3. Ҳамдамов И, Шукруллаев П ва бошқалар- ботаника асослари “Меҳнат” Т.: 1990. 4. Сохабиддинов. С. “Ўсимликлар систематикаси” I II боб. “Ўқитувчи” Т.: 1976. 5. Ҳамидов “Ўсимликлар географияси” “Ўқитувчи” Т.: 1984. 6. Белолипов. И. В. Шералиев. А. Ахадова. М. А. “Ўрта Осиё ўсимликлари марфалогияси” ЦОП, ТИПО, Т.: 1991. 7. Ҳолдаров. Х. Хожиматов. К. Х.“Ўзбекистон ўсимликлари”, “Ўқитувчи” Т.: 1992. 8. www . ziyonet . uz

Похожие

Усимликлар фотосентиз

Усимликлар селекцияси

Тубан усимликлар – Thallophyta

Усимликлар экологиясига кириш. Экологик омиллар ҳақида тушунча

Баргнинг ички (анатомик) тузилиши