Ra’nogullilar qabilasi— Rosales - Ботаника - Рефераты

Ra’nogullilar qabilasi— Rosales

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

960 KB

Ra’no gullilar qabilasi — Rosales Reja: 1. Ra’nogullilar qabilasining tasniflanishi. 2. Tobulg‘ilar kenja oilasi vakillarining tuzilishidagi o‘ziga xos xususiyatlar. 3. Ra’nolar kenja oilasi vakillarining tuzilishi va ahamiyati. 4. Olmalar kenja oilasi vakillarining tuzilishi va xalq xo‘jaligidagi ahamiyati. 5. Olxo‘rilar kenja oilasi vakillarining tuzilishi va ahamiyati . 6. Тошёраргуллилар qабиласи hаqида умумий маълумот.

Tayanch ibora va atamalar : aktinomorf, apokarp, sinkarp . Qabilaga mansub turlar daraxt, buta va o‘tsimon o‘simliklar. Barglari navbatlashib yoki qarama-qarshi joylashgan, oddiy yoki murakkab. Gullari qo‘sh jinsli yoki alohida jinsli. Gul qo‘rg‘oni 5 a’zoli. Changchilari ko‘p. Urug‘chisi apokarp, ayrim hollarda sinkarp. Mevasi turli-tuman tuzilishli, (yong‘oqcha, danak yoki boshoqcha) O‘simliklar sistematikasi fanining ko‘pchilik namoyandalari bu qabila tarkibida Posaceae, Saxifragraceae, Crasullaceae va boshqa shunga yaqin oilalarning kiritilishini qonuniy deb biladilar. Ularning fikricha, bu qabila ulkan filogenetik bog‘lam bo‘lib, o‘zining kelib chiqishi bilan bularga ko‘pgina ikki pallali o‘simliklar Fabaceae, Myraceae oilalari shu qabila bilan uzviy bog‘liq deb qaraydilar. Biz Taxtadjyan sistematikasiga suyangan holda Ra’noguldoshlar oilasini o‘z belgilari bilan unga yaqin bo‘lgan ikkita tropik o‘lkalar uchun xos uncha katta bo‘lmagan (Chrisobalanaceae va Neuradaceae) ikki oilani birlashtirgan alohida Ra’nogullilar (Rosales) qabilasiga ajratiladi. Ra’noguldoshlar oilasi — Rosaceae Oilaning 120 turkumga mansub 2.000 dan ortik turi Shimoliy yarim sharning o‘rta iqlimli mintaqasida tarqalgan. Hamdo‘stlik mamlakatlarida 50 turkumga mansub 700 dan ortiq tur, shu jumladan, O‘rta Osiyoda 38 turkum, 263 turga mansub o‘simliklar o‘sadi. Bular daraxt, buta, yarim buta va o‘t o‘simlik. Barglari navbatlashib joylashgan, yonbargli, oddiy, butun yoki uchbargli, tojsimon-panjasimon yoki murakkab barg. Gullari barg qo‘ltig‘ida joylashgan, yakka yoki gul to‘plamida, ko‘sh jinsli. Ko‘sh gul qo‘rg‘onli, aktinomorf, besh a’zoli, gul kosacha barglari tutash emas, erkin; oq, sariq, kizil, ayrim hollarda havorang. Changchilari ko‘p sonli, tugunchasi ustkidan ostkiga qadar, 5 xonali. Gul formulasi: Ca (5)5 Co 5 A ∞ G ∞ . Mevasi quruq yong‘oq, shirali danak, murakkab danak yoki yong‘oq meva. Urug‘i endospermsiz, tarkibida yog‘, oqsil, ayrim hollarda, amigdalin glikozidi uchraydi. Oila tarkibiga Yevropa, Osiyo va Amerikaning o‘rta iklimli mintaqalarida tarqalgan mevali daraxtlarning aksariyat qismi kiradi. Mevasi vitaminlar, karbonsuvlar, organik kislotalar, efir moylarga

boy. Shu sababli ular ozik-ovqat uchun muhim ahamiyatga ega. Oila bir nechta kenja (kichik) oilalarga bo‘linadi. Tobulg‘ilar kenja oilasi — Spiraeloideae Tobulg‘ilar kenja oilasi vakillari buta o‘simlik. Barglari navbatlashib joylashgan, ayrim hollarda qarama-qarshi, gullari ko‘sh jinsli, aktinomorf, gul ko‘rg‘oni besh a’zoli, turli xil tuzilishli, gul to‘plamida toj barglari 5 ta, changchilari ko‘p, ayrim hollarda 10 ta yoki 5 ta, gul o‘rni tekis, tugunchasi ustki, mevasi to‘p barg. Asosiy turkumi tobulg‘i bo‘lib, uning O‘rta Osiyoda toshli tog‘ yonbag‘irlarida, ohaktoshlar. archazorlar va daryo sohillarida o‘sadigan baljuan tobulg‘isi (S. baldschuanica) tosh va shag‘alli tog‘ yong‘oqzorlarida uchraydigan tukli tubulg‘a (S. pilosa) va choyo‘tsimon tobulg‘i (S. hypericifolia) kabi turlari keng tarqalgan. Ra’nolar kenja oilasi — Rosoideae Ra’nolar kenja oilasi vakillari buta va o‘t shaklidagi usimlik. Barglari toq patsimon murakkab yonbargli. Gullari, odatda, aktinomorf, qo‘sh gul qo‘rg‘onli, tugunchasi ustki yoki o‘rta. Mevasi yaproqcha, danak, ayrim hollarda etli, yong‘oqcha gul o‘rniga botgan holda joylashgan (itburun, qulupnay, maymunjonlarning mevasiga o‘xshash). Itburun yoki na’matak (Rosa. canina) ra’nolar turkumining Hamdo‘stlik mamlakatlarida 150 ga yaqin turi, shu jumladan, O‘rta Osiyoda 39 turi ma’lum. Bularning aksariyat qismi tikanli buta, barglari toq patsimon murakkab, urug‘chisi gul o‘rni bilan tutash, uning ichida ko‘p sonli danakchalar mavjud bo‘lib, undan yolg‘on meva shakllanadi. O‘zbekistonda bu turkumning g‘ovak na’matak (R. laxa), Fedchenko na’matagi (R. fedtschenkoana), Samarqand na’matagi (R. maracandica), itburun (R. canina) deb nomlangan turlari keng tarqalgan ( 25-rasm ). Ular vitaminlarga boy o‘simliklar bo‘lib, mevasi tarkibida A, B, C, D vitaminlari ko‘pligi tufayli qimmatli hisoblanadi. Ko‘pgina madaniy atirgullar kelib chiqishiga ko‘ra tabiiy holda tarqalgan yovvoyi na’matak bilan bog‘liq. Ularning oq atirgul (Rosa alba), Xitoy atirguli (R.

chinensis), qirq og‘ayni (R. domestica), guli ra’no (R. multiflora) singari turlari gulxonalarda o‘stirilishidan tashqari muhim efir moyli o‘simliklardan hisoblanadi. Qadim-qadim zamonlardan beri O‘rta Osiyo xalqlari bu o‘simliklarning toj barglaridan har xil murabbolar va nihoyatda xushbo‘y ichimlik — gulob tayyorlashgan. Maymunjon (Rubus) turkumining 6 turi O‘zbekistonda o‘t o‘simliklarga boy tosh va shag‘al toshli aralash tuproqli tog‘ yonbag‘irlarida o‘sadi. Ularning zangori maymunjon (Rubus caesius), oddiy maymunjon (R. idaeus), qora maymunjon (R. sanguineus) deb nomlangan turlari o‘sadi, ularning barchasi tikanli buta shaklidagi o‘simlik. Qulupnay (Fragaria) — yertutning yovvoyi holda 6, madaniy holda 2 turi uchraydi. Ularning aksariyat qismi ko‘p yillik o‘t o‘simlik. Barglarining oxiri mo‘ylovga aylangan, mevasi shirali yolg‘on meva, ko‘pincha, qizil rangli. Olmalar kenja oilasi — Maloideae. Olmalar oilasi vakillari daraxt va buta shaklidagi o‘simlik urug‘chisi bitta meva bargidan shakllangan, tugunchasi ostki. Mevasi shirali. O‘zbekistonda uchraydigan vakillarning aksariyat qismi meva daraxtlari hisoblanadi. Olma (Malus) turkumining 4 turi O‘rta Osiyoda yovvoyi holda uchraydi. Guli soyabon gul to‘plamiga yig‘ilgan, tugunchasining ustunchasi tub qismida tutash, mevasida toshsimon hujayralar uchramaydi, tugunchasi 4-6 xonali, chetdan changlanadi. Olmaning 30 dan ortiq madaniylashtirilgan turi ma’lum. Turkumning keng tarqalgan turlaridan biri madaniy olma (Malus domestica). Guli qizg‘ish, oqish rangli, mevasi turli-tuman rang va ta’mli ( 26-rasm ). Olma O‘rta Osiyo va Yevropa mamlakatlarining muhim meva daraxtlaridan hisoblanadi. U qadim zamonlardan buyon O‘rta Yevropada, xususan, Gretsiya, Italiya, Shveytsariya mamlakatlarida tarqalgan. Tropik mamlakatlarda olma u qadar qimmatli emas, chunki uning mevasi tez orada unsimon massaga ay-lanadi va bizning mamlakatlarimizdagidek shirin bo‘lmaydi. Nok (Pyrus) turkumining vakillari, asosan, O‘rta Osiyo va Kavkaz o‘lkalarida tarkalgan. Turkumning 25 ga yaqin turidan O‘rta Osiyoda 5 tasi

yovvoyi holda uchraydi. Olmadan gulning soxta yoki dasta to‘p gullarida uchrashi bilan farq qiladi. Bu turkumning muhim turlaridan madaniy nok (Pyrus domestica) hisoblanadi. Baland bo‘yli daraxt, barglari yuraksimon yoki yumalok, uzun bandli, yaltiroq, chetlari qirqilmagan, muhim xo‘jalik ahamiyatiga ega bo‘lgan meva daraxti. 5.000 ga yaqin madaniylashtirilgan navlari ma’lum, o‘z ahamiyatiga ko‘ra olmadan so‘ng ikkinchi o‘rinda turadi. Do‘lana (Crataegus) turkumining vakillari ham daraxt o‘simlik bo‘lib, O‘rta Osiyoda 22 turi yovvoyi holda keng tarqalgan. Bular orasida, ayniqsa, sariq do‘lana (Crataegus pontica) va qizil do‘lana (C. turkestanica) keng tarqalgan. U olma, nok singari inson tomonidan sevib tanovul qilinadigan muhim o‘simliklardan hisoblanadi . Olxo‘ridoshlar kenja oilasi — Prunoideae. Olxo‘ridoshlar kenja oilasi vakillarining aksariyat qismi daraxt va buta shaklidagi o‘simlik. Ularning bargi butun, yonbarglari to‘kiladigan. Gul o‘rni botiq bokal shaklida, tuguncha bilan tutashmagan. Urug‘chisi bitta meva bargidan tashkil topgan, tugunchasi gul bo‘laklarining o‘rta qismida joylashgan. Mevasi danakli. Gul formulasi Ca 5 Co 5 A ∞ G 1 . Olxo‘ri ham muhim meva o‘simliklaridan hisoblanadi. Kenja sinfining O‘zbekistonda keng tarqalgan turkumlari Olxo‘ri (Prunus), gilos (Cerasus), bodom (Amygdalus), shaftoli (Persica), o‘rik (Armeniaca) hisoblanadi. Olxo‘rilar (Prunus) turkumiga O‘zbekistonda olxo‘ri (P. domestica), tog‘ olchasi (P. divaricata), qizil sulton (P. insitida) kabilar kiradi. Bular orasida olxo‘ri (R. domestica) muhim meva o‘simligi hisoblanadi. Uni ajdodlarimiz (bundan 4.000 yil ilgari) olxo‘rilarning bir nechta yovvoyi turlarini chatishtirish yo‘li bilan hozirgi madaniy holatiga keltirishga muvaffaq bo‘lganlar. Hozirgi kunda uning 200 dan ortiq navi ma’lum. Gilos (Cerasus avium), olcha (S. vulgaris), chiya (C. tianschanica) qabilar shular jumlasidan ( 27-rasm ). Bu turkumning barcha turlari ham aholi tomonidan sevib iste’mol qilinadi.

Bodom (Amygdalus) — daraxt, ko‘pincha buta shaklida ham uchraydi. Bu turkumning O‘rta Osiyoda 9 turi keng tarqalgan. Shu jumladan, A.communis, butasimon A. bucharica va A. spinosissima deb nomlangan turlari O‘zbekistonda yovvoyi holda keng tarqalgan. Shular orasida A. communis madaniylashtirilgan bo‘lib, sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan texnik ekinlardan hisoblanadi. U hozirgi paytda Markaziy Osiyo Mo‘g‘o‘liston, Xitoy, AQSH, Argentina, Avstraliya, Janubiy Afrika mamlakatlarida o‘stiriladi. Yovvoyi holda faqat O‘rta Osiyoda uchraydi. Sevib oziqlanadigan xushxo‘r danak va qimmatbaho yog‘ beradigan texnik ekin hisoblanadi. Bodom turlari tarkibida amigdalin alkaloidi bo‘lganligi tufayli ilmiy va xalq tabobatida ham keng qo‘llaniladi. O‘rik (zardoli — Armeniaca) aksariyat hollarda daraxt o‘simlik. Uning 8 turi (Xrjanovskiy, 1982) fanda ma’lum. O‘rik halqimizning xushxo‘r mevasidan biri. Mevasi etli, shirin, ayrim navlarining quritilgan mevasi etida 50-70% ga qadar shakar, turli-tuman vitaminlar bor. Urug‘ining tarkibida 25% ga qadar oqsil, 50% ga qadar yog‘ saqlanadi. Qimmatbaho oziq-ovqat va yog‘ beradigan texnik o‘simlik hisoblanadi. O‘rikning mag‘zi (urug‘i) ham xushxo‘r bo‘lib, qandolatchilikda qo‘llaniladi. O‘rikning yovvoyi turlari O‘rta Osiyo (Tyan-SHan), Xitoy, Kavkaz va Shimoliy Amerikada uchraydi. Shaftoli (Persica vulgaris) y qadar katta bo‘lmagan daraxt. O‘rikdan bargining cho‘ziq nashtarsimon bo‘lishi, gulining bargiga nisbatan erta ochilishi va mevasining tuzilishi bilan farq qiladi. Bu o‘simlik ham qimmatli oziqa bo‘lib, mevasining tarkibida 15% ga qadar shakar, har xil vitaminlar, urug‘ining tarkibida 58% ga qadar yog‘ bor. O‘zbekistonda 10 dan ortiq navi mavjud. Shaftoli mag‘zidan tabobatchilikda keng foydalaniladi. Toshyorargullilar qabilasi — Saxifragales Ko‘p yillik va bir yillik o‘t, ayrim hollarda buta yoki butacha o‘simlik. Barglari qarama-qarshi yoki navbatlashib joylashgan, ayrim hollarda halqa shaklida. Gullari turli xildagi gul to‘plamlarida yakka joylashgan, odatda, ikki jinsli, aktinomorf, ayrim hollarda zigomorf, qo‘sh gul qo‘rg‘onli. Toj barglari

erkin. Changchilarining soni kosacha barglari soniga teng yoki undan ikki barobar ko‘p, erkin. Mevasi ko‘sakcha, urug‘i endospermli. Qabila o‘zida 13 oilani mujassamlashtirgan. Quyida qabilaning semizak- doshlar (Crassulaceae), qoraqatdoshlar (Saxifragaceae) oilalari haqida to‘xtalamiz. Semizakdoshlar oilasi — Crassulaceae Tarkibida yer yuzining iliq va kuruk viloyatlarida tarqalgan 30 turkumga mansub 1.500 ga yaqin turi mavjud. O‘rta Osiyoda 7 turkumga mansub 42 turi tog‘ va yaylov zonalarining nam, shag‘al aralash mayin tuproqlarida o‘sadi. Ularning aksariyat qismi ko‘p yillik, tanasi etli kserofit o‘t o‘simlik. Barglari etli, butun, navbatlashib yoki qarama-qarshi joylashgan. Gullari turli xildagi gul to‘plamlarida, ko‘sh jinsli, aktinomorf, odatda 5 a’zoli, lekin a’zolarining soni o‘zgaruvchan. Toj barglari erkin. Gul formulasi:Ca 5 Co 3 A 5+5 G 5 . Mevasi — to‘p barg yoki, ayrim hollarda, ko‘sakcha, urug‘i endospermsiz. Oilaning asosiy turkumlari semizak (Sedum), soxta semizak (Psedosedum) va tilovut (Rosularia). Semizak (Sedum) ko‘p yillik yoki bir yillik o‘simlik, barglari etli, guli ko‘sh jinsli, gul qo‘rg‘oni besh a’zoli. O‘rta Osiyoda uning 8 turi tarqalgan bo‘lib, ular orasida tog‘ zonasining shag‘yaal, tosh aralash, nam tuproqlarida o‘sadigan ko‘p yillik gibrid semizo‘ti (S. hybridum), tog‘ning harsang toshlari yoriqlarida o‘suvchi ko‘p yillik albert semizo‘ti (S. albertii), shag‘al va toshli tog‘ yonbarirlarida uchraydigan bir yillik besh a’zoli semizo‘t (S. pentapetalum) singari turlari diqqatga sazovordir. Soxta semizo‘tlar (Pseudosedum) turkumining 9 turi O‘rta Osiyoda borligi aniqlangan. Ular ko‘p yillik, bo‘yi 25-50 sm tik o‘suvchi, barglari bandsiz, qalamsimon, to‘pguli och pushti yoki pushti rangli. Aksariyat qismi tog‘ va yaylov zonalarining sernam shag‘alli tosh qoyalarining soyalarida o‘sadi. Bizning sharoitimizda Liven soxta semizo‘ti (Pseudosedum lievenii), uzun-tish soxta semizo‘ti (P. longidetatum), ko‘k poyali soxta semizo‘t (R. multicaule) singari turlari e’tiborga molik.

Tilovo‘t (Rosularia) turkumining O‘rta Osiyoda 12 turi tarqalgan bo‘lib, ularning ham aksariyat qismi tog‘ va yaylov zonalarining shag‘al aralash, toshloqli, namlikka boy mayin tuproqlarida, archazorlarda, tosh yoriqlarida o‘sadi. Bu turkumning ro‘vaksimon tilovo‘t (Rasularia paniculata) va Borisov tilovo‘ti (R. Borissovae) deb nomlangan turlari keng tarqalgan. Qoraqatdoshlar oilasi — Saxifragaseae Oilaning 35 turkumga mansub 600 dan ortiq turi shimoliy yarim sharning sovuq va o‘rta iqlimli mintaqa va, ayrim hollarda, baland tog‘ cho‘qqilarida tarqalgan. O‘rta Osiyoda 6 turkumga mansub 33 turi va yaylov zonalarining yonbag‘irlari, namlikka boy jarliklar, daraxtzor, butazor va archazorlarda tarqalgan. Bu oilaning toshyorar (Saxifaga), qoraqat (Ribes), yovvoyi jasmin (Philodelphus) singari turlari e’tiborga loyiq. Toshyorarlar (Saxifraga) turkumiga mansub o‘simliklarning aksariyat qismi ko‘p yillik o‘t o‘simlik bo‘lib, Hamdo‘stlik mamlakatlarida 80, shu jumladan, O‘rta Osiyoda 10 turi tog‘ va yaylov zonalarining toshlok. va harsang toshlari orasida, sernam shag‘al va tosh aralash tuproqlarida, daryo irmoqlari bo‘yida o‘sadi. Turkumning sersuv balchiqlashgan tog‘ yonbag‘irlarida o‘sadigan ko‘p yillik botqoq toshyorari (Saxifraga hirsutus), nam toshli va shag‘alli tog‘ yonbag‘irlarida o‘suvchi ingichka bargli toshyorar (S. stenophylla), toshli va sharalli tog‘ yon bag‘irlarida o‘suvchi yirik bargli toshyorar (S. macrocalyx) singari turlari ko‘zga tashlanadi. Jasmin (Philodelphus) turkumining fakat bir Kavkaz yovvoyi jasmini (Ph. caucasicus) deb ataladigan, bo‘yi 3 metrgacha bo‘lgan, novdalari qizg‘ish, barglari cho‘ziq ellipsimon yoki lantsetsimon, gullari sarg‘ish, aprel oyida gullovchi turi xushmanzara o‘simlik sifatida o‘stiriladi. Qoraqat (Ribes) turkumining Hamdo‘stlik mamlakatlarida 36, shu jumladan, O‘rta Osiyoda 10 turi tarqalgan bo‘lib, ularning aksariyat qismi buta, adir va tog‘ zonalarining tog‘ yonbag‘irlarida o‘sadi. Qoraqatning tog‘ zonasining shag‘alli, toshloq, butazor tog‘ yonbarirlarida, daryo sohillarida o‘sadigan qora

qoraqat (Ribes meyeri), daryo sohili, butazorlar, toshli tog‘ yonbarirlarida o‘suvchi tosh qoraqati (R. saxatile) kabi turlari o‘ziga xos manzara hosil qiladi. 25-rasm . Na’matak (Rosa) : 1 – R. cinnamomeaning gullagan shoxi; 2 – R. cinnamomeaning mevasi; 3 – R. pimpinellifolia gulining kesimi; 4 – R. canina mevasining kesimi; 5 – R. tomentosa gulining diagrammasi .12 3 4 5

26-rasm . Olma (Malus domestica) : 1 – gullab turgan shoxi; 2 – gulining kesimi (tojbargsiz); 3 – mevalari; 4 – mevasining k o‘ ndalang kesimi; 5 – uru g‘ i. 1 2 3 4 5

27-rasm . Olcha (Cerasus vulgaris) : 1 – gullagan shoxi; 2 – gulining kesimi; 3 – mevalari; 4 – mevasining kesimi; 5 – Padus pacemosa gulining kesimi . 13 4 52

Foydalaniladigan adabiyotlar 1. Burigin V. A., Jongurazov F. X . Botanika. Toshkent, “O‘qituvchi”, 1977. 2. Kursanov A. va boshqalar . Botanika. Toshkent O‘rta va Oliy maktab Davlat nashriyoti. 1963. 3. Mustafayev S. M . Botanika. Toshkent, “O‘zbekiston”, 2002. 4. Sahobiddinov S. S . O‘simliklar sistematikasi. Toshkent, “O‘qituvchi”, 1976. 5. Xudoyqulov S. M., Nazarenko L. N . O‘simliklar sistematikasidan amaliy mashg‘ulot. “O‘qituvchi”, Toshkent, 1984. 6. Zokirov K. Z., Jamolxonov X. A . Botanikadan ruscha-o‘zbekcha ensiklopedik lug‘at. I tom. “O‘qituvchi” Toshkent, 1973. 7. Жизнь растений. I-VI т. М. “Просвещение”, 1976-1986. 8. Комарницкий Н. А., Кудряшов Л. В., Уранов А. А . Ботаника: систематика растений. “Просвещение”, М., 1975.

Похожие

Ayiqtovongullilar qabilasi — Ranunculales

Dukkakgullilar qabilasi — Fabales

Gulxayrigullilar qabilasi — Malvales

Magnoliyagullilar qabilasi — Magnoliales

Ra`nokabilar sinfchasi - rosidae