Доривор иссоп, япон софораси, атиргул, саримсоқ пиёз ўсимликлар ўстириш технологияси. - Ботаника - Рефераты

Доривор иссоп, япон софораси, атиргул, саримсоқ пиёз ўсимликлар ўстириш технологияси.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

117 KB

Доривор иссоп , япон софораси, атиргул , саримсоқ пиёз ўсимликлар ўстириш технологияси. Режа: 1. Доривор иссоп 2. Япон софораси 3. Атиргул 4. Саримсоқ пиёз

Доривор иссоп — лабгулдошлар ( lamiace ) оиласига киради. Ўткир ҳидли, кўп йиллик, бўйи 85—90 сантиметр бўлган, доим яшил чала бута. Илдизи ўқ илдизли. Поясининг асосий қисми ёғочланган, шохланган 4 қиррали. Барглари қарама-қарши жойлашган, бандсиз ёки калта бандли ланцетсимон ёки чизиқсимон, четлари бир оз пастга қайрилган. Унинг гуллари сиёҳ ранг, пушти ранг барглар ораларида 3—7 тадан сохта мутовкаларга тўпланган. Мутовкалар бошоқсимон, узунлиги 20—22 сантиметрга борадиган соябонларни ташкил қилади. Меваси 4 та аниқмас қиррали, тухумсимон ёнғоқчадан иборат. Узунлиги 2,5—3 мм бўлиб, ёнғоқчаларнинг усти нотекис, ранги тўқ-қўнғир ёки қўнғир қора. Географик тарқалиши. Доривор иссоп Қрим, Кавказ, Молдова, Жанубий Европа, Ўрта Ер денгизи атрофларидаги мамлакатларда ҳамда Ўрта Осиё мамлакатларида ўстирилади. Кимёвий таркиби. Баргида 0,90—1,98 фоиз эфир мойи, дубил моддалар, кислоталар ва гулида флавоноид-диосимин C 34 H 44 O 6 , иссопин ва глюкоза бор. Эфир мойи таркибида a ва b пинянлар, 1- пинокамфон, 1- пинокамфеола ва унинг уксус эфирлари альдегин, камфен, цениол, уксус кислотаси, спирт аралашмалари ва сесквитерпенлар тутади. Ишлатилиши. Доривор иссопнинг эфир мойи фармацевтикада асосан суртмаларнинг, қисман сиртга ишлатадиган бошқа дориларнинг ҳидини яхшилаш учун ишлатилади. Эфир мойи антисептик хусусиятга эга бўлганидан куйган жойларни тузатувчи восита сифатида фойдаланилади. Тиббиётда кўкрак органлари, нафас сиқилиши, бронхит ва бронхиал астма касалликларни тузатишда ишлатилади. Иссоп мойи озиқ-овқат саноатида кенг фойдаланиб келинмоқда. Доривор иссоп ўсимлигини етиштириш Доривор иссоп ўсимлиги асосан уруғидан ва вегетатив йўл билан кўпайтирилади. Унинг яхши ўсиши ва ривожланиши учун унумдор тупроқлар ва қуёш яхши тушадиган майдонларни танлаш керак бўлади.

Иссоп кўп йиллик ўсимлик бўлгани учун уни алмашлаб экиш далаларига жойлаштиришни режалаштирмаслик керак, чунки у бир ерда 20—25 йил давомида ҳосил бериши мумкин. Доривор иссоп ўсимлиги экиладиган ерларни кузда гектар ҳисобида 15—20 тонна чириган гўнг ва 30—40 кг суперфосфат, ёғингарчилик кам бўладиган минтақаларда ва сизот сувлари чуқур жойлашган тупроқларда 20 кг дан азот ўғити бериб ерни 25—28 сантиметр чуқурликда ҳайдаб қўйилади. Иссоп уруғидан кўпайтириш энг яхши усул ҳисобланади. Унинг энг мўътадил экиш вақти октябрь ойининг охири ва ноябрь ойининг биринчи декадаси ҳисобланади. Уруғлар чуқурроқ экилади. Агарда экиш баҳор ойига қолдирилса, уруғлар стратификация қилиниши шарт. Бунинг учун уларни намланган қумли яшикларга солиб, иситилмайдиган хоналарда сақланади. Уруғлар қуриб қолмаслиги ва моғорламаслиги учун вақти-вақти билан намлаб турилади. Экишдан олдин ерлар бегона ўтлар қолдиқларидан тозаланади, бороналанади ва мола билан текисланади. Ҳаво ҳарорати 15—17 градус исиганда эгат оралари 70 см қилиб экилади. Ҳар бир гектар ерга 4 кг гача уруғ сарфланади. Агар тупроқ таркибида нам етишмаса экилгандан кейин дарҳол суғорилади. Уруғлар 6—8 кунда униб чиқади. Орадан 10—12 кун ўтгач майсаларда 2—3 тадан чин барг ҳосил бўлади ва ўсимлик ораларини культивация ёрдамида юмшатилади ва бегона ўтлардан тозаланади. Баҳор ойларидаги ёғингарчилик натижасида иссоп экилган майдонларда қатқалоқлар пайдо бўлиши билан ўсимлик оралари юмшатилади ва шу билан бирга ягана қилиниб, ҳар бир тупда 20—30 см узунликда 2—3 тадан ўсимлик қолдирилади. Экилган ўсимликлар июнь ойининг охирларида шоналайди. Кузда экилган ўсимликлар май ойининг охири ва июнь ойларининг бошларида гулга киради. Шоналаш фазасигача ўсимлик икки марта суғорилади ва сувдан кейин ўсимлик оралари культивация билан 8—10 см чуқурликкача юмшатилади. Баҳорда экилган ўсимликлар июль ойининг бошларида гуллай бошлайди. Бу даврга келиб

иссопнинг илдиз тизими яхши ривожланганлиги учун ўсимлик бақувват бўлиб ўса бошлайди. Иссопни озиқлантиришни шоналаш фазасида бошлаш тавсия қилинади. Суғоришдан аввал гектарига 50 кг азотли, 30 кг калийли ўғитлар билан озиқлантирилади. Ўсимликларни суюлтирилган гўнг билан озиқлантириш яхши натижа беради. Иссоп экилган майдонлар ҳар 2—3 суғоришдан кейин дала ўтоқ қилиниши лозим. Иккинчи озиқлантириш ўсимлик гуллаш фазасида гектарига 40—50 кг азот ва 20 кг фосфор ўғити бериш билан тугатилиши керак. Унинг битта тўпгулида 16—20 тагача гул бўлади. Унинг гуллари эрталаб соат 6—7 да очилади. Шу вақтда иссоп экилган майдонларда асалари ва капалаклар пайдо бўлади. Вегетация давомида доривор иссоп ҳаво ҳароратини ҳисобга олган ҳолда 6—8 марта суғорилади. Ўсимликнинг хомашёси бошоқли тўпгул ҳисобланади. Уларнинг оммавий гуллаш фазасида гулбандларининг узунлиги 30 см бўлганда (августнинг иккинчи ярмида) унинг хомашёси йиғилади. Хомашё янги ўрилган пайтда унинг таркибида нам кўп бўлади. Шунинг учун ўсимлик моғорлаб кетмаслиги учун яхши шамоллатадиган бостирмаларга юпқа қилиб стелажларга ўйиб қўйилади. Ҳосил шамолсиз қуруқ вақтда йиғилади. ЯПОН СОФОРАСИ (ТУХУМАК) — SOPHORA JAPONICA L. (STUPHNOLOBIUM JAPONICUM (L) SCHOTT. Япон софораси (тухумак) — S ophora japonica L. (S tuphnolobium japonicum (L) S chott . дуккакдошлар — Fabaceae оиласига киради. Бўйи 20 м га етадиган катта дарахт. Ёш новдалари тукли бўлиб, яшил- сарғиш рангли пўстлоқ билан қопланган. Барглари тоқ патли мураккаб, қисқа банди билан шохларда кетма-кет жойлашган. Баргчалари (5—7 жуфт) чўзиқ эллипссимон, чўзиқ тухумсимон ёки кенг ланцетсимон, ўткир учли, узунлиги 23—53 мм, эни 11—21 мм. Гуллари сариқ рангли, капалаксимон тузилган бўлиб, рўваксимон тўпгулни ҳосил қилади. Гулкосачаси найчасимон, беш тишли, оталиклари бирлашмаган, меваси 3—8 см узунликдаги, пишганда очилмайдиган, этли, қисқа бандли, тасбеҳсимон дуккак. Дуккаклари туксиз, 2

—8 уруғли, бир оз шилимшиқ-аччиқроқ мазали бўлиб, тўк қўнғир-қора рангга бўялган. Июнь-июль ойларида гуллайди, меваси август-сентябрда етилади. Географик тарқалиши. Ватани Хитой ва Япония. Украина ва Россиянинг Европа қисмининг жанубида, Закавказье, Ўрта Осиё республикалари ва Қозоғистоннинг жанубида манзарали дарахт сифатида паркларда, боғларда, кўчаларда, каналлар бўйида жуда кўп ўстирилади. Украина жанубида, Ростов вилояти, Краснодар ва Ставропол ўлкалари, Озарбайжон, Грузия ва Ўрта Осиё республиклари ҳамда Қозоғистоннинг жанубида тайёрлаш мумкин. Ўзбекистонга биринчи марта XVIII аср ўрталарида келтирилган. Мевалар пишиши олдидан, узунлиги 9—10 см ва қалинлиги 10—12 мм сершира бўлган вақтида, уруғлари йириклашиб қотган ва қорая бошлаганда йиғилади. Йиғилган мевалар ҳаво кириб турадиган жойда ёки қуритгичларда 25—30°С да қуритилади. Маҳсулотнинг ташқи кўриниши. ўунчалар чўзиқ-тухумсимон, узунлиги 3—7 (кўпинча 4—5) мм, эни 1,5—3 мм, гул банди ингичка, 0,5—4 мм узунликда, тез синадиган. Гул косачаси найчасимон, 5 та тўмтоқ тишли, сарғиш-яшил рангли, бир оз тукли (лупада кўринади). Гул тожиси косача билан тенг ёки бир оз ундан чиқиб туради, оч-сариқ рангли. Маҳсулот кучсиз, ўзига хос ҳидга эга. Маҳсулот намлиги 12%, умумий кули 8%, гултўпламини шохлари, гулбанди ва барглар аралашмаси 3,5%, органик аралашмалар 0,5%) ва минерал аралашмалар 1% дан ошиқ ҳамда маҳсулот таркибидаги рутин миқдори 16% дан кам бўлмаслиги керак. Мевалар пишганда очилмайдиган, бир оз ясси-цилиндрсимон, тасбеҳсимон, кўп уруғли, узунлиги 10 см, эни 0,5—1 см, яшил жигарранг ва сариқ чокли дуккак. Уруғлари тўқ жигарранг ёки қора рангли, узунлиги 1 см гача, эни 0,4—0,7 см бўлади. Мева ҳидсиз, аччиқ мазали.

Маҳсулот намлиги 14%, умумий кули 3%, 10% ли хлорид кислотада эримайдиган кули 1%, қорайган ва пишмаган (хом) мевалар 10%, поя ва барг аралашмалари 3%, органик аралашмалар 0,5%) ва минерал аралашмалар 1% дан кўп бўлмаслиги зарур. Кимёвий таркиби. Япон софораси ғунчаси ва меваси таркибида флавоноидлар, витамин С, бўёқ, ошловчи ва бошқа моддалар бўлади. Асосий флавоноиди рутин ҳисобланади. Рутин миқдори дарахтнинг турли органларида турлича, у ўсимликнинг ўсиш даврига қараб ўзгариб боради. ўунчаси (гули) таркибида 0,3—44% гача, баргида 1,13—3,5% (баъзан 17%) гача рутин бўлиши мумкин. Маҳсулот таркибида рутиндан ташқари, кверцетин, кемпферол, генистеин, кемпферол-3-софорозид ва бошқа флавоноидлар бўлади. Ишлатилиши. Япон софораси рутин олинадиган (Тошкент кимё- фармацевтика заводида олинади) асосий маҳсулот ҳисобланади. Мевасидан тайёрланган настойка йирингли ва трофик яралар ҳамда куйган жойни даволаш учун ишлатилади. Настойка бактерицид ва яраларни битишини тезлаштириш таъсирига эга. Рутин (ҳамда қўшимча олинадиган кверцетин) витамин Р етишмаслигидан келиб чиқадиган касалликлар (гипо- ва авитаминоз), қон томирлар девори ўтказувчанлигининг бузилишидан келиб чиқкан касалликлар, геморрагик диатез, кўз пардасига қон қуйилиши, капилляр токсикози, нур касаллиги, гинертония, ревматизм, қизамиқ, бўғма, тиф ва бошқа касалликларни даволаш ҳамда олдини олиш учун қўлланилади. Доривор препаратлари. Рутин (кукун (порошок ва таблетка ҳолида чиқарилади), кверцетин (таблетка ҳолида чиқарилади) ва мевадан тайёрланган настойка. Япон софорасининг гули чет элдан келтирилади. Шунинг учун Собиқ Иттифоқда ўсадиган ўсимликлар орасида рутинга бой маҳсулот излаб топиш катта аҳамиятга эга. Рутин олиш учун маҳсулот сифатида ясмиқ ( Fagopyrum sagittatum Gilibe ) ўсимлигининг ер устки қисми тавсия этилган. Ясмиқ

Россия, Украина ва Белорус республикаларида ўстирилади. Унинг ер устки қисми таркибида 2—6% рутин ва бошқа бирикмалар бор. ЯПОН СОФОРАСИНИ ЎСТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ Япон софораси манзарали дарахт сифатида 90 га яқин мамлакатда ўстирилмоқда. Ўзбекистонга у биринчи марта XVIII аср ўрталарида келтирилган. Тошкент шаҳрида ҳозирги кунда 150 мингга яқин япон софораси экилган ва ҳосил бермоқда. Япон софораси тез ўсувчан ёруғ севар, қуруқликка ва шўрга чидамли ўсимлик ҳисобланади. Унинг меваси октябрь- ноябрь ойларида пишиб етилади. Япон софораси экиладиган ерларни кузда гектар ҳисобига 20—28 тонна органик ўғит ва 50 килограмм фосфор ўғити билан озиқлантириб 25—30 сантиметр чуқурликда ҳайдаб қўйилади. Ўсимликни кузда ва баҳорда — апрель ойининг биринчи ўн кунлигида экилади. Кузда экилган уруғлардан униб чиққан майсалари баҳорда бўладиган совуқ кунларга чидай олмаслиги мумкин. Шунинг учун унинг уруғини баҳорда экиш мақсадга мувофиқ бўлади. Уруғларни экишдан олдин 10—15 кун ивитилиб, юмшоқ пўстлоғидан элакларда ажратилиб олинади ва қуритилади. Тозаланган хомашёдан 30— 33% га яқин уруғ ажратиб олиш мумкин. 1000 дона уруғининг оғирлиги ўртача 100 г га тўғри келади. Кузда ҳайдалган ерларни борона ва мола механизмлари билан текисланади. Тайёрланган уруғлар намли тупроқда 3—4 см чуқурликда экилади. Агар тупроқда нам етарли бўлмаса тезлик билан суғорилади. Япон софорасининг уруғлари 2 қатор қилиб кенг пушталарга экилади. Тупроқда намни кўпроқ сақлаш мақсадида қатқалоқ бўлишни олдини олиш ва уруғ экилган эгатларнинг тупроғи қизиб кетмаслиги учун шоли похоли, чириган барглар ва ёғоч қипиқлари билан 1 см қалинликда ёпиб чиқилади. Баҳорда экилган уруғлар 10—15 кундан кейин униб чиқади. Ҳосил бўлган кўчатларнинг яхши ривожланиши учун эгатларни ҳар доим нам

ҳолатда сақлаш керак бўлади. Бундан ташқари униб чиққан майсалар атрофи мунтазам равишда юмшатилиб турилиши лозимдир. Япон софорасини ўсув даврида 3—4 марта ораларини культивация қилиш, бегона ўтлардан тозалаб ва зараркунандаларга қарши чора тадбирларни амалга ошириш керак бўлади. Ўсимликларни илдизини яхши ривожлантириш ва ўсишини фаоллаштириш мақсадида вегетация давомида гектарига соф азотдан 90 кг, фосфордан 60 кг ва калий ўғитидан 40 кг солиниб озиқлантирилади. Софора ўсимлигини пояларини бақувват бўлиши учун июль ёки август ойининг бошларида калий ўғити билан озиқлантириш мақсадга мувофиқ бўлади. Ўсимликни ўғитлашни суғоришдан олдин амалга ошириш керак бўлади. Вегетация давомида софора ўсимлигини 7—8 марта суғорилса октябрь ойигача анча бақувват бўлиб ўсади. Суғоришдан кейин кўчат атрофи юмшатилади. Софора кўчатларини иккинчи йили эрта баҳорда яхши кўкариши учун жўяклар олиниб 70 x 25 см дан жойлаштириб қайтадан кўчириб экилади. Шу схемада экилган кўчатларнинг сони 1 гектар майдонга 57 минг донага тўғри келади. Кўчатларни қайта экишда қуйидагиларга эътиборни қаратиш керак: экиш даврида чириган ва синган кўчатларни ажратиш, ўсимликнинг илдиз тизими қуримаган бўлиши керак ва уни тупроққа зич қилиб экиш керак бўлади. Кўчатлар экилгандан кейин тезлик билан суғоришни амалга ошириш лозим. Кўчатларни суғорилгандан 2 кун ўтказиб уларни тўғрилаб чиқилади. Экилган кўчатларни яхши ривожланиши учун бегона ўтлардан тозалаш, ораларига ишлов бериш, озиқлантириш ва об- ҳавони ҳисобга олган ҳолда суғоришни муддатида ўтказиш мақсадга мувофиқ бўлади. Эгат ораларини культивация қилиш кўчатлар 2 марта суғорилгандан кейин амалга оширилади. Вегетация даврида кўчат оралари 3—4 марта қўлда чопиқ қилинади. Кўчатларни суғориш учун жўяклар олинади ва вегетация давомида 7—8 марта (май, июнь, июль ойларида 2 мартадан) суғорилади.

Кўчатларни бўйи 2,5—3 м ва тана қисми 2,5—3 см га етганда 2- ёки 3- чи йили асосий майдонларга кўчириб экилади. Экишдан олдин ерлар юмшатилган, текисланган ва ўғитланган бўлиши лозим. Кўчатларнинг экилиш чуқурлиги 0,5—0,6 м ва қатор ораларининг кенглиги 8 м, кўчатларнинг оралиғи 6 м дан қилиб экилганда 1 гектар майдондаги дарахтлар 208—210 та бўлиши мумкин. Япон софораси экилгандан кейин жўяклар орқали сув берилади. Иккинчи суғоришни 6—8 кундан кейин амалга ошириш керак. Кўчатларнинг қатор оралари ҳар доим юмшоқ ва ҳайдалган бўлиши лозим. Кўчатлар экилгандан кейин 3—4 йилгача уларнинг ораларига 1 йиллик доривор ўсимликлар экиш мумкин бўлади. Агар агротехник тадбирларни ўз вақтида ўтказилса 1 гектар майдондан ўртача 0,7—0,8 тонна ҳосил йиғиб олиш мумкин бўлади. Маҳсулот тайёрлаш. ўунчаларни гуллашдан олдин (июнь-июль ойларида), улар анча йириклашганда ва тўпгулнинг биринчи ғунчалари очила бошлаган вақтда тўпгул-рўвакни қирқиб олиб соя ерда ёки қуритгичларда 40 —45°С да қуритилади. ЛИМОН — CITRUS LIMON BURM . Лимон — Citrus limon Burm. , рутагулдошлар — Rutaceae оиласига киради. Лимон бўйи 2,5—4 метрга етадиган доим яшил, тиканли дарахт. Барги чўзиқ тухумсимон, ўткир учли, ялтироқ, майда тишсимон қиррали бўлиб, пояда қисқа банди билан кетма-кет жойлашган. Гули якка, баъзан 2—3 та бўлиб, барг қўлтиғида жойлашган. Гулкосачаси 4—5 тишли, тожбарглари оқ, 4—8 та. Меваси — чўзиқ тухумсимон, сариқ рангли, кўп уруғли ҳўл мева. Май-июнь ойларида гуллайди, меваси ноябрь-декабрда пишади. Географик тарқалиши. Лимон ватани Тинч океанининг тропик ороллари ҳисобланади. Грузиянинг ғарбидаги нам субтропик районларда, Қримнинг Қора денгиз бўйи районларида, Озарбайжон ва бошқа ерларда ўстирилади.

Кимёвий таркиби. Мева таркибида 6—8% лимон кислота, 3,5 % қанд, А, В 1 В 2 , Р витаминлари, 43—83 мг % аскорбин кислота, флавоноидлардан (айниқса мева пўстида): диосмин ва гесперидин бўлади. Мева пўсти таркибида 0,6% эфир мойи бор. Лимоннинг эфир мойи оч сариқ рангли суюқлик бўлиб, таркибида 3— 6% цитраль альдегид, 90% лимонен ва бошқа бирикмалар бўлади. Ишлатилиши. Лимоннинг эфир мойи дорилар ҳиди ва мазасини яхшилаш учун ишлатилади. Лимон меваси эса авитаминоз касалликларида қўлланилади. Лимон мойи озиқ-овқат ва кондитер саноатида ҳам ишлатилади. Лимон етиштириш технологиси Ўзбекистоннинг суғориладиган тупроқларида вегетация даврнинг узун ва самарадорлик ҳароратнинг юқори бўлиши лимон ўсимлигини экиб ўстириш ва ундан сифатли ва юқори ҳосил етиштириш имконини беради. Лимонни теплицада ва траншеяларда ўстириш мумкин. Теплицада ўсимлик қисқа муддатда ўсади ва ривожланади, уни парвариш қилиш енгиллашади, ҳосилдорлиги ошади. Агар траншеяда ўстирилса битта дарахтдан ўртача 200—250 донагача мева олинса, теплицада эса анча кучли ривожланган дарахтдан 400—500 донагача лимон олиш мумкин. Ўртача ҳарорат 10°С ва ундан юқори бўлганда лимон новдалари ўса бошлайди. Суткалик ўртача ҳарорат 16—18°С га етганда лимон ялпи ғунчалайди, 18—22°С да гуллайди. Лимон барглари 2—3 йил яшайди ва аста-секин алмашинади. Лимон ўз-ўзидан четдан асаларилар томонидан чангланади. Бу тугунчаларни кўпроқ ҳосил бўлишига ёрдам беради. Ўсиш ва шаклланиш даврида (апрель-май) 20—22°С ва ҳавонинг нисбий намлиги 70—80 фоиз бўлганда унинг фойдали гуллаши 22—25 фоизга етади. Лимон совукқа чидамли ўсимлик. Минус 2—2,5°С совуқда мевалари, 3—4°С да барглари ва бир йиллик новдалари музлайди. Лимоннинг яхши ўсиши ва ривожланиши учун унумдор тупроқлар ажратилади. Сизот сувлари яқин ва шўрланган ерларда ўса олмайди.

Тупроқни лимон кўчатларини экишга тайёрлаш. Лимон экиладиган ерларни яхши текислаб гектар ҳисобига 50—60 т чириган гўнг, 120 кг суперфосфат, ва 50—60 кг калий ўғити солиб 50—60 см чуқурликда ҳайдаш лозим. Теплицада лимон 3 x 4 метр схемада, траншеяларда эса бир қатор қилиб бир-биридан 3 метр оралиқда ўтқазилади. Кўчатларни ўтқазишдан олдин ҳар бир чуқурчага 10 кг дан чириган гўнг, 80 —100 г суперфосфат ва 50 г калийли ўғитларни тупроққа аралаштириб солинади. Теплицаларга илдиз тизими яхши ривожланган бир ёшли ва икки ёшли кўчатлар баҳорда ёки кузда ўтқазилади. Кузда лимон кўчати ёпишган тупроғи билан ўтқазилади. Кўчатларнинг илдиз бўйини тупроқ сатҳидан 2— 3 см юқори бўлиши керак. Кўчат экилгандан кейин унинг атрофи зичланади ва бир челакдан сув қуйилади. Сўнгра ҳар бир қаторнинг иккала томонидан 25—30 см масофада олинган эгатлар бўйлаб суғорилади. Траншеяларга кўчат апрель ойида совуқ кунлар ўтгандан кейин ўтқазилади. Ўсимликни парвариш қилиш Экиладиган лимон кўчатлари 15—20 см чуқурликда олинган эгатлар орқали тупроқ қатлами 40—50 сантиметргача намлангунча ариқ сувидан жилдиратиб суғорилади. Вегетация давомида тупроқ доимо нам ҳолатда сақланиши лозим. Лимонни бўлиб-бўлиб суғориш керак. Вегетация давомида об-ҳаво шароити ва ўсимлик ҳолатига қараб 20—25 марта суғоришни ўтказиш керак. Ёз ойининг иссиқ кунларида кечқурун ва эрта билан суғорилади. Ҳар бир суғоришдан кейин тупроқ 10—15 см гача суғорилади. Лимон ҳосил бера бошлаши билан ҳар бир суғориш орасида тупроқ юмшатилиши мумкин. Баҳорда ва ёзда теплицада ҳаво ҳарорати кескин ошиб кетганда уни шамоллатиб туриш керак. Қишда тупроққа 25—30 см чуқурликка ишлов бериш билан гўнг ва суперфосфат ўғити солинади. Кейинчалик ўсимликни ҳолатига қараб уни ўғитлаб туриш керак ва ўсимликни илдизига шикаст етказмаслик учун

эҳтиётлик билан ишлаш керак. Ўсимликни касаллик ва зараркунандаларга қарши ва бегона ўтлардан тозалаб туриш керак. Тупроқни ўғитлаш кўчат ўтқазилгандан кейин, иккинчи йилдан бошлаб ҳар йили қиш олдидан ишлов беришда гўнг ва суперфосфат солинади. Бир, икки ва уч ёшлик ўсимликлар остига 10 кг гўнг, 2 кг дан азот ва фосфор ҳамда 1,0 кг калий ўғити солинади. Мева берувчи ўсимликлар тупига эса 20—25 кг гўнг, 80—120 г азот, фосфор ва 40—50 г дан калий ўғити берилади. Бунда минерал ўғитлар 2 муддатда — ярмиси февралда ва қолгани май ва июнь ойларида, тугунлар шаклланганидан кейин солинади. Ундан ташқари чириган гўнгни сувга аралаштириб бериш мақсадга мувофиқ бўлади. Лимондан юқори ва барқарор ҳосил етиштириш учун уни фақат бир меъёрда озиқлантириш, ўсиш ва ривожланиши билан кифояланмаслик керак. Ўсиб кетган ва шаклланган новдаларни дарахт ёшига муносиб равишда сийраклаш, чилпиш ва буташ йўли билан мунтазам равишда парвариш ишларини амалга ошириш керак. Бундан тупнинг ўсиши, ривожланиши ва мева бериши яхшиланади. Мева йиғиб терилгандан кейин, қишда, дарахт ўсмасдан асосий буташ ўтказилади. Шохларнинг ҳамма қуриган, шикастланган ва қариган қисмлари олиб ташланади. Ёзда чанг қопланган баргларни вақти-вақти билан эрталаб ювиб туриш лозим. Лимон дарахти теплицада кўпинча юмшоқ сохта қалқондор, ўсимлик битлари, каналари, калмараз, антракноз ва бактериал некроз зараркунанда ва касалликлар билан зарарланадилар. Мис купороси ва 0,3% ли фузалон эритмаси билан ўсув даврида пуркаб турилади. Қора куясимон замбуруғларга 1% ли бордо суюқлиги эритмаси ёки 0,5% ли мис хлор оксиди эритмасини пуркаш лозим. Ўргимчак канага қарши 0,2% ли келатон эритмасини пуркаш яхши натижа беради.

Лимон меваларини йиғишни октябрь ойининг охирида пўчоги ярим сарғайганда бошлаш керак. Лимон махсус мева узгич билан йиғилади, уларни 60 x 35 x 13 см ли яшикларда жойлаштирилади. Лимонлар 6—8°С ҳароратда сақланади. АТИРГУЛ — ROSA DAMASCENE MILL. Атиргулнинг турлари: Rosa damascene Mill., Rosa centifolia L., Rosa gallica L. , атиргуллилар — Rosaceae оиласига киради. Атиргул бўйи 1,5—2 м га етадиган бута. Пояси сершохли бўлиб, тиканлар билан қопланган. Барги тоқ патли мураккаб, 3—5, баъзан 7 та баргчадан ташкил топади. Баргида қўшимча баргчалар ҳам бўлади. Гуллари йирик, хушбўй бўлиб, қалқонсимон тўпгулга ёки қалқонсимон рўвакка тўпланган. Косачабарги 5 та, тожбарги 25—30 тача қизил, пушти, баъзан оқ рангга бўялган. Оталик ва оналиклари кўп сонли. Мевалари ёнғоқсимон, бир уруғли, гул ўрни билан бирлашиб, қизил рангли, чўзинчоқ, сохта мева ҳосил қилади. Июнь ойида гуллайди. Географик тарқалиши. Атиргуллар , ёввойи ҳолда учрамайди. Атиргул Россияда, асосан Грузия, Молдавия, Тожикистон, Қирғизистон республикаларида ҳамда Қримда, Закавказьеда ва Краснодар ўлкасида ўстирилади. Кимёвий таркиби. Гултожбарги таркибида 0,05—0,075% эфир мойи ва кратаноидлардан рубиксантин бўлади. Эфир мойи эрталаб йиғилган гултожбарглардан сув буғи ёрдамида ҳайдаб олинади. Эфир мойи сарғиш, хушбўй бўлиб, +15°C температурада стеароптени (ҳидсиз, кераксиз қисми) кристалл ҳолида ажралади. Эфир мойининг солиштирма оғирлиги 0,8368—0,8776, рефракция сони 1,5571, қутбланган нур текислигини оғдириш бурчаги — 2,50° —4,25°. Эфир мойи таркибида 50—60% гераниол, 22,6% цитронеллол, 10% нерол, 2% гача фенилэтил спирти, эвгенол ҳамда цитраль, ионил ва бошқа альдегидлар бўлади.

Ишлатилиши. Атиргул мойи препарати — Aqua Rosae фармацевтика дорилар ҳиди ва мазасини яхшилаш учун ишлатилади. Атиргул мойи асосан парфюмерияда қўлланилади. Атиргулни етиштириш технологияси Атиргул раъногулдошлар (атиргуллилар) туркумининг хушманзара ўсимлик сифатида экиладиган бир қанча турига халқ томонидан қўйилган умумий ном ҳисобланади. Бу туркумнинг ёввойи ҳолда ўсадиган турлари халқда раъно, наъматак, гулзавр ва итбурун номлари билан маълум. Шулардан раъно ва атиргул сўзлари оила номига асос қилиб олинган. Атиргулнинг ер юзида 10 мингга яқин навлари бор бўлиб, Ўзбекистоннинг барча иқлим шароитларида 6 та ремонтант, чой-дурагай, перўнцион, полиант, флорибунд ва чирмашувчи каби турлари бор. Атиргулга мансуб 340 дан ортиқ навлари суғориладиган минтақамизда экиб келинмокда. Бу навлар гулининг катта-кичиклиги, ранги, ҳиди, пояда ўрнашиши, гуллаш даври, поянинг тикка ёки илашиб ўсиши каби хусусиятлари билан фарқ қилади, фасл бўйи узлуксиз ёки такрорий гуллаб турадиган ва пояси илашиб ўсадиган хиллари кўпроқ экилиб келинмокда. Атиргулнинг бизнинг шароитимизда асосан пайванд қилиш йўли билан кўпайтиришда керакли атиргул навининг битта ёки бир нечта куртаги август ойининг охирларида пайвандтакка (наъматакка) уланади. Келаси йил эрта баҳорда пайвандтак унга уланган куртак юқорисидан кесиб ташланади ва пайвандни боғлаган чипта бўшатилади. Мавсум давомида бачки шохчалар 4—5 марта юлиб ташланади. Пайвандли гул 15—20 см ўсгандан кейин унинг бўйига чўзилишига ва муддатидан олдин гуллашига йўл қўйилмайди. Бунинг учун пайванди гулнинг учи кесилиб, вақти-вақти билан ён шохлари кисқартириб туриладц. Октябрь ойининг охири ноябрь ойининг бошларида бу пайвандлар тўла шаклланган кўчатга айланади. Атиргулнинг кўчатларини унумдор ва сув билан таъминланган ерларга кузда ва баҳорда ўтқазилади. Бу ерлар олдиндан гектар ҳисобига 30—50 тоннадан чириган гўнг солиб 30—35 см чуқурликда ҳайдалади. Бегона ўтлардан тозаланиб текислаб қўйилган

бўлади. Кўчатлар 70 х 70 см оралиқда ўтқазилади. Кўчат ўтқазиладиган чуқурнинг кенглиги 30—40 см, чуқурлиги 40—50 см дан қилинади. Вегетация давомида атиргул экилган майдон 20 мартача суғорилади ва 6 мартагача оралари чопилади. Атиргулнинг (гулзор) яхши ўсиши ва ривожланиши учун мавсум давомида икки марта (1 м 2 ерга 30 г дан аммоний нитрат, 20 г дан фосфор ва 15 г дан калий ўғити билан) озиқлантирилади. Атиргулни вегетация давомида зараркунанда ва касалликлардан ҳимоя қилиш мақсадга мувофиқ бўлади. Айниқса ун шудрингга қарши олтингугурт кукуни билан 3 марта дорилаш керак бўлади. Бегона ўтлардан холи тутилади. Атиргулнинг баьзи хилларининг гулбаргларидан эфир мойидан ташқари гулқанд ва мурабболар тайёрланади. САРИМСОҚ ПИЁЗ (САССИҚ ПИЁЗ) — ALLIUM SATIVURN L . Саримсоқ (сассиқ пиёз) — A llium sativurn L . лолагулдошлар (пиёзгулдошлар) — Liliaceae оиласига киради. Кўп йиллик, пиёзбошли, бўйи 20—70 (баъзан 100) см га етадиган ўт ўсимлик. Пояси тик ўсувчи, цилиндрсимон бўлиб, тахминан ярмисигача барг қини билан ўралган. Барги чизиқсимон, ясси ёки тарновсимон, ўткир учли. Саримсоқ пиёзнинг баъзи навларини барг кўлтиғида пиёзчалари бўлади. Гуллари оддий соябонга тўпланган. Соябон тушиб кетадиган битта баргли қинга ўралган. Гул бандларининг оралиғида майда пиёзчалар бор. Гулқўрғони оддий, 6 та оқ рангли тожбаргдан ташкил топган. Оталиги 6 та, оналик тугуни уч хонали, юқорига жойлашган. Меваси — кўп уруғли кўсак. Кўпинча мева тугмайди. Географик тарқалиши. Ватани Жанубий Осиё. Саримсоқ пиёз ҳамма туманларда кўплаб ўстирилади. Маҳсулотнинг ташқи кўриниши. Тайёр маҳсулот тухумсимон, устки томонидан оқиш пўст билан ўралган пиёзбошидан иборат. Пиёзбоши 7 —30 та, пушти ёки бинафша рангли пўст билан ўралган алоҳида-алоҳида пиёз бўлакчаларидан ташкил топган. Пиёзбошининг ўзига хос ўткир ҳиди ва

аччиқ мазаси бор. Пиёзбошидаги учувчан моддалар кўз ва бурун шиллиқ қаватларини ачиштиради. Кимёвий таркиби. Маҳсулот таркибида 0,3% аллиин, 0,4—2% эфир мойи, 10 мг % витамин С, фитонцидлар, фитостеринлар, 0,06% ёғ, оз миқдорда йод ва бошқа моддалар бўлади. Эфир мойи 6% аллилпропилсульфид, 60% диаллилдисульфид, 20% диаллилтрисульфид ва 20% га якин бошқа полисульфидлар аралашмасидан ташкил топган. Аллиин кристалл ҳолидаги бирикма бўлиб, аллиназа ферменти таъсирида аллицинга, пироузум кислотага ва аммиакка парчаланади. Аллицин рангсиз, ёғсимон суюқлик бўлиб, саримсоқ ҳидига эга. Сувда ёмон, органик эритувчиларда яхши эрийди, ишқорлар таъсирида парчаланиб кетади. Аллицин кучли бактерицид хоссага эга (1 : 125000 гача суюлтирилган аллицин бактерияни ўсишдан тўхтатади). Ишлатилиши. Саримсоқ ўсимлигининг доривор препаратлари артериосклероз, гипертония, колит, ўпка сили касалликларида ишлатилади; гинекологияда трихомонада колпитида қўлланилади ҳамда острицаларни ўлдириш учун клизма қилинади. Маҳсулот препаратлари ва майдаланган пиёзбоши йирингли яраларни даволашда ҳам қўлланилади. Саримсоқ пиёзбошиси бактерицид, фунгицид, простистоцид хоссасига ва гижжаларни ҳайдаш таъсирига эга. Доривор препаратлари. Настойка. Олдин саримсоқдан бошқа доривор препаратлар ҳам тайёрлаб, тиббиётда қўлланган. Шулардан пиёзини таблеткаси 1970 йилдан, аллиглицер — 1978 йилдан ва аллилсат препарати 1979 йилдан буён чиқарилмайди ва улар ҳозирги кунда тиббиётда қўлланилмайди. Саримсоқни ўстириш технологияси Саримсоқ совуққа чидамли бўлиб у ҳатто +3, +5°С да ҳам кўкариб чиқа олади ва –7, –8°С совуқда ҳам нобуд бўлмайди.

Саримсоқ ривожланишининг бошларида 5—10°С да паллалар ҳосил қилаётганда 5—10°С етилаётганда эса 20—25°С яхши ўсади. Ҳарорат 20°С дан юқори бўлганда ўсимлик илдизларининг ўсиши тўхтаб қолади. Шуни таъкидлаш лозимки жанубий яъни қурғоқчилик минтақаларда етиштирадиган саримсоқ навлари иссиқликка чидамли ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасида қуйида кўрсатилган саримсоқнинг тез пишар навлари етиштирилади: 1. Ўзбекистон бинафша ранг саримсоғи; 2. Андижон саримсоғи; 3. Тунгон саримсоғи; Саримсоқнинг алмашлаб экишдаги ўрни. Саримсоқни одатда алмашлаб экишда бодринг, карам ва картошка экилган далаларга экишни тавсия қилинади. Чунки номлари юқорида кўрсатилган экинлардан кейин далаларга бодринг, полиз экинлари, қовоқча, кулча қовоқ, эртаги карам ва картошка кейин саримсоқ пиёз экиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Ўғитлаш. Саримсоқ пиёзни парвариш қилинганда ҳар гектар далага 20—30 т чириган гўнг, 200 кг азот, 140—160 кг фосфор ва 60—75 кг калий қўллаш мўл ва сифатли ҳосил олишга имкон беради. Саримсоқ экиш. Саримсоқни одатда палласидан сентябрнинг биринчи ярмида экилади. Бунда палаларни экиш меъёри ҳар гектар далага 8 —4 ц дан кам бўлмаслиги лозим. Шуни эътиборга олиш лозимки экишга танлаб олинган ҳар бир палланинг оғирлиги 6—9 г дан кам бўлмаслиги керак. Саримсоқ пиёзнинг уруғини юқорида кўрсатилган муддатда ҳар гектарига 50—100 кг ҳисобидан экилади. Саримсоқ пиёзни лентасимон икки ёки уч қаторлаб экилади. Бунда лентава қатор оралиғи 7 см бўлиши лозим, қаторлаб экилганда уларнинг оралиғи 15 см, икки қаторли эса 20 см бўлиши керак.

Демак, саримсоқни 50 + 20 x 5–6 ёки 40 + 15 + 15 х 7–8 см схемасида экилади. Бунда ҳар гектар далада саримсоқ ўсимлигининг сони 450—600 минг туп бўлади. Саримсоқ кузда 2—3 марта, баҳорда эса 4—5 марта суғорилади. Саримсоқ эгатларини вегетация давомида 4—6 марта культиватор ёрдамида юмшатилади. Ҳосилни йиғиш. Саримсоқни йиғиш усули кўп жиҳатдан пиёзнинг ҳосилини йиғишга ўхшайди. Ўсимликни пиёзбошиси ёз олйларида кавлаб олинади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Агрохимия (Под ред. Б. А. Ягодина). Москва, 1982. 2.Вопросы агротехники возделывания лекарственных культур. Часть 1, Москва, 1978. 3. Справочник по лекарственным культурам. Воронеж, 1963. 4. Холматов Х. Х., А. И. Қосимов русча-латинча-ўзбекча доривор ўсимликлар луғати, Тошкент, 1992. 5. Холматов Х. Х., Аҳмедов Ў. А. „Фармакогнозия“, Тошкент, 2007 й. 6. Мусаев Б. С. „Ўғит қўллаш тизими“, Тошкент, 1998. 7. Атабоева Ҳ. Н. ва бошқалар. Тошкент, 1995. Ўсимликшунослик. 8. Мурдахаев Ю. М. Лекарсвенные культуры в Узбекистане, Ташкент, 2001. 9. Мурдахаев Ю. М. Ўзбекистонда ватан топган доривор ўсимликлар. Тошкент, 1990. 10. Турова А. Д. Сапожникова Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. Москва, 1982. 11. Мусаев Б. С. Агрокимё. Тошкент, 2001. 12. Эрматов А. Суғориладиган деҳқончилик. Тошкент, 1983. 13. Холматов Х. Х., Ҳабибов. Ўзбекистон доривор ўсимликлари. Тошкент, 1971. 14. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. Москва, 1976.

Похожие

Оддий фенхель (дорихона укропи), доривор қашқарбеда, экма седана ўсимликлар ўстириш технологияси.

Белладонна, белладонна, левзея ва наъматак ўсимликлар ўстириш технологияси

Доривор ўсимликлар ва уларни етиштиришнинг қисқача тарихи

Ўсимликларнинг кўпайиши 2

Пиёз етиштириш