Дон экинларининг умумий тавсифи ва ривожланиш даврлари» - Ботаника - Рефераты

Дон экинларининг умумий тавсифи ва ривожланиш даврлари»

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Дон экинларининг ќалк хўжалигидаги аќамияти 2. Дон экинларининг гуруќларга бўлиниши 3. Дон экинларининг ривожланиш даврлари ва уларни ўтиш шароити

www.arxiv.uz 1. Дон экинлари инсон учун асосий озиқ-овқат маќсулотлари дон ва ёрма беради. Донли ўсимликларнинг унидан нон ёпилади, Дон юқори кувватли озука ва енгил саноатига хом-ашёдир. Дондан кайта ишлаб ёг, крахмал, спирт, ишлаб чиқарилади. Дон экинлари қишлоқ хўжалик хайвонларини ем-хашак билан таъминлашда ќам муќим уринни эгаллайди. Дон ва уни кайта ишлашдан олинадиган маќсулотлар озиқ-овқатда, когоз саноатларида ва бошқа тармоклар учун хом-ашё бўлиб хизмат қилади. Дон хўжалиги қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришнинг асосини ташқил этади. Дон экинлари орасида буђдой энг қимматли экин ќисобланади. Унинг дони таркибида 20-21% гача оқсил бор. Буђдойдан олий сорт ун тортилади. Буђдой унининг кепаги чорва моллари учун кучли концентрат озиқ ќисобланади. Жавдар уни деярли нон ёпишда ишлатилади. Кепаги моллар учун яхши озиқдир. Сомон похоли тўшама сифатида ишлатилади. Арпа дони турли хил мақсадларда озиқ овқатга, техникавий мақсадларга ишлатилади ва чорва молларига берилади. Перловка (оқланган арпа) ва арпа крупаси энг яхши озиқ овқат ќисобланади. Арпа ёрмаси чўчқалар учун энг қимматли озиқдир. Арпа дони пиво тайёрлаш саноати учун бебаќо хом ашёдир. Арпадан тўқимачилик саноатида кенг кўламда фойдаланиладиган солод (ундириб янчилган арпа) экстракти олинади. Сули энг муќим ем хашак экинидир. Унинг донидан ќам крупа, геркулес, талкон, болалар уни ва бир қанча қимматли озиқ овқат маќсулотлари тайёрланади. Сули отлар ва ёш моллар ва паррандалар учун хом ашё сифатида ишлатилади Маккажўхори ва шоли хар хил маќсулот олинадиган озиқ овқат, ем хашак ва саноатда турли маќсулотлар олиш учун хом ашёлар ќисобланади. Тариқ крупабоп экин. Окланган тариқ таркибида оқсил кўп, тез пишади ва тез хазм бўлади, сомони, тўпони ва чикитлари тўйимлилиги жиќатидан ўтлоқ пичанидан қолишмайди.

www.arxiv.uz Гречиха крупабоп асосий экинлардан биридир. Дони таркибида минерал тузлар, фосфор, темир ва органиқ кислоталар, лимон, шовул, олма ва бошқа кислоталар кўп бўлади, таркибидаги оқсил ва крахмал тез хазм бўлади. Дон экинларининг озиқ овқатлик, озиқубоплик аќамиятини ифодалайдиган энг қимматли қисми оқсилдир. Дон таркибидаги оқсилларнинг эриш хусусиятига қараб 4 гурппага бўлинади: сувда эрийдиган - албумин, тузлар эритмасида эрийдиган - глобулин, ишқорда эрийдиган - глютенин ва спиртда эрийдиган - глиадин. Оқсилларнинг ќаммаси ќам бир хил кийматга эмас. Озиқ овқатга ишлатиладиган дон таркибида клейковинадан таркиб топган глиадин ва глютенин кўпрок аќамиятга эга. Ноннинг сифати, хажми, говаклиги ана шу оқсилларнинг миқдори ва нисбатига боглик. Глиадин ва глютениннинг нисбати 1:1 бўлиши энг яхши xисобланади. Бугдой оқсилининг асосий қисмини ташқил этган аминокислоталарнинг 8 таси (ќаммаси 20 дан ортик) лизин, триптофон, метионин , валин, лейцин, изолейцин, треонин, фенилопанин озиқ овқат учун энг зарурийларидан ќисобланиб, улар инсон организмида синтезланмайди. Шунинг учун улар организмга овқат билан кириши зарур. Экин майдони бўйича дон экинлари ер юзида биринчи уринни эгаллайди. Хар йили 700 млн.гадан ортик майдонга дон экинлари экилмокда. Узбекистонда ќам дон экинларининг экин майдони кескин кўпайиб хозирда сувли ерларда бошоқли экинлар 1млн. га, шоли 137 минг.га. лалми ерларда 300 минг.га ерга дон экинлари экилмокда. 1998 йили Узбекистонда 3,3 млн.т. дон давлатга топшириб дон мустакиллигига эришилди. 2.Донли экинлар морфологик ва биологик белгиларга қараб 3-та биологик гуруќларга бўлинади. Биринчи гуруќга ќақиқий дон экинлари - қўнђирбошлилар оиласига мансуб экинлар киради - бу буђдой, арпа, жавдар, сули. Бу ўсимликларнинг асосий белгиси - донида узунасига кетган эгатча бўлади, бир нечта бошланђич илдиз ривожланади, тўпгули бошоқ ёки рўвак бўлади. Бу экинлар узун кунли,

www.arxiv.uz иссиқликга талабчан эмас, намсевардир. Иккинчи гуруќга- тариқсимон экинлари киради: маккажўхори, жўхори, тариқ, шоли-бу ўсимликлар қўнђирбошлилар оиласига киради. Бу гуруќга яна бир ўсимлик - маржумак киради-у маржумакдошлар оиласига мансубдир. Бу гуруќнинг белгилари-донида узунасига кетган эгатча бўлмайди, биттадан бошланђич илдиз ривожланади. Гул тўплами рўвак ёки сўта бўлади. Экиладиган навлари баќори, иссиқсевар, қисқа кун ўсимлиги ва қурђоқчиликка чидамли (шоли бундан истисно) Учинчи гуруќ-дон-дуккакли экинлар. Бу гуруќ вакиллари дуккаклилар оиласига мансубдир. Асосий вакиллари-ловия, соя, нўхат, кўк нўхат, ясмиқ, бурчок. Бу экинларнинг ќаммаси ук илдизли, барги мураккаб, меваси дуккак, уруђида оқсил модда кўп бўлади. Биологик жиќатдан дуккакли экинлар хилма-хил бўлади. Уруг экилгандан то ќосил етилгунча ўсимлик ќаётида кескин ўзгаришлар руй беради - ўсимлик ўсади ва ривожланади. Ўсимликни ўсиши-бу миқдор томондан ўзгариши (поя ўсади, барг сони кўпаяди, шохланади). Ривожланиш-бу ўсимликда бўладиган сифат томонидан ўзгаришлар. Фотосинтез жараёнида ќосил бўлган моддалар ферментлар ёрдамида бошқа анча мураккаб моддаларга айланади ва ўсимликнинг хар хил органларида тупланиб боради. Бу жараён ўсимликда сифат томонидан ўзгаришларга келтиради, ўсимликда генератив органлар шаклланади, ривожланади, мева ќосил бўлади. Сифат томонидан бўладиган ўзгаришлар ўсимликнинг ташқи кўринишидан хар доим аниқлаш мумкин эмас. Усув даврида дон экинларида қуйидаги ривожланиш даврлари кузатилади- майсаланиш, тупланиш, най ўраш, бошоқланиш (рўвакланиш), гуллаш, пишиш. Хар бир даврни ўтиш учун маълум шароит талаб қилинади. Майсаланиш даврида экилган уруђ сув шимиб униб чиқади, ер бетига бошланђич барги чиқади. Бундан олдин экилган уруђдан мЎртак илдизи ўсади. Шу жараёнларни ўтиши учун маълум миқдорда сув ва иссиқлик талаб қилинади. Ўсимлик биологиясига қараб сарфланадиган сувни миқдори хар

www.arxiv.uz хил бўлади. Биринчи гуруќга кирадиган экинларга уруђини униб чиқиши учун 50-60 % сув сарфланади иккинчи гуруќга кирадиган экинлар учун 23- 44% талаб қилинади. Ўсимлик турларига қараб уруђ униб чиқиши учун 1-10 0 С харорат керак. Тупланиш даврида ўсимликларда иккиламчи илдиз ва қўшимча поя ўсади, бунинг учун ўсимликлар сувга ва озиқага талабчан бўлади. Давр 20-25 кун давом этади. Най ўраш даврида ўсимлик жуда тез ўсади, суткалик ўсиши маккажўхори ва жўхори учун 8-12 см, бошқа экинлар учун 3-5 см. бўлади. Поя билан навбатдаги барглар ќам ривожланади . Бу давр ќам 20-25 кун давом этади. Асосий талаб қиладиган омиллар-сув, озиқа, хаво, ёруђлик. Шу даврнинг охирида экилган навга хос баландликка ва барг сонига эга бўлади. 3. Бошоқ ёки рўвак чиқариш даври. Энг юқорги барг қинидан гултўпламнинг 1/3 қисми кўринганда давр бошланди деб ќисобланади. Бу даврда сув ва ёруђлик талаб қилинади. Давр 10-15 кун давом этади . Ўсимликнинг ўсиши давом этади, аммо анча суст кетади. 4. Гуллаш даври бошоқланиш бошлангандан 2-5 кун утгандан кейин бошланади, бу ќам 10-15 кун давом этади. Иккита ривожланиш даври кетма-кет кузатилади. Бу даврда фақат суђориш ва сунъий чанглатиш ишлари олиб борилади. Гуллаш бошоқнинг Ўрта қисмидан, рўвакда учки қисмидан бошланади. Дон экинлари узидан (буђдой, арпа, сули.шоли, тариқ) ва четдан (маккажўхори, жўхори, жавдар) чангланади.Чангланиш шароити хаво харорати ва хаво намлигига боглик бўлади. Хаво иссиқ ва курук келса экинлар кўпинча четдан чангланади. Пишиш даври узок давом этади-30-45 кун. Ўсимлик анча ўзгаради. Пишиш даврида сут, мум ва тула пишиш даврлар кузатилади. Сут пишиш даврида дон шаклланган, таркибида 70-80% сув бўлади, ўсимлик яшил рангда, фақат пастки барглар сал саргаяди, ќосил йигилмайди. Мум пишиш даврида дон анча қотади , сув миқдори камаяди-30-35% бўлади. Шу даврнинг охирида дон оналик ўсимликдан ажралади. Ўсимлик анча саргаяди, ќосил йигилиши

www.arxiv.uz мумкин, айникса дони туқиладиган навлар. Тула пишганда дон кичраяди, суви камаяди, 14-20% сув бўлиши мумкин. Ўсимлик бутунлай саргаяди, ќосил тезда йиђиб олиниши шарт. Усув даврининг давоми кузги навлар учун 180-240 кун, баќори навлар учун 90-120 кун. Об-хавонинг таъсирида усув даври 20-30 кунга ўзгариши мумкин.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Х.Атабаева, О.Қодирхужаев Ўсимликшунослик, Т.Янги аср авлоди.2006 йил (лотин алифбосида). 2. О.Мирзаев, Т.Худойберганов Ем-хашак етиштириш-Андижон 2003 й. 3. Х.Атабаева ва бошқ.Ўсимликшунослик, Т.Мехнат.2004 й. 4. И.Каримов бир йиллик ва кўп йиллик Мустақил юрт ғалласи, Т.Ўзбекистон 2003 й. 5. А.Омонов, Х.Бўриев, Л.Ғафурова, А.Нурбеков Бир бошоқ дон.Т.2004 й. 6. З.Умаров, А.Атабаева ва бошқ.Нон ризқи рзўимиз, Т.Навруз 1994 й. 26 бет. 7. Н.Г.Андреев Луговое и полевое кормоворизводстсво М.Колос 1989 г.495 с. 8. Х.Атабаева ва бошқ.Ем-хашак етиштириш.Т.мехнат 1997 й. 9. Бўриев Х.Ч., Атабаева Х.Н., Қанд лавлаги уруғчилиги (тавсиянома) 199 й. 10. Зауров Д.Э., Сборшикова С., Рисоводство Т.Мехнат 1989 й. 11.Д.Ёрматова Дала экинлари биологияси ва етиштириш технологиясидан амалий машғулотлар. 12. Электрон дарслик, илмий монография, мақолалар, номзодлик ва магистрлик диссертациялари, илмий Амалий анжуманлари, маърузалар тўпламлари, газета ва журналлар, статистик маълумотлар, тўпламлар, матъураз матнларининг электрон версияси. 13. Интернет сайтлари: www . ziyonet . net ,

Похожие

Дон- дуккакли экинларни умумий тавсифи. Нўхат экини

Кузги дон экинларининг биологияси ва қишда нобўл бўлиш сабаблари

Тарик ва маржумак экинларининг биологияси ва етиштириш технологияси

Гулли ўсимликлар онтогенезининг бошланғич даврлари

Экинларнинг ўғитга талабчанлигини аниқлашнинг физиологик асослари