Органик чиқиндилар биоконверсияси - Биотехнология - Рефераты

Органик чиқиндилар биоконверсияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

363.5 KB

Органик чиқиндилар биоконверсияси Режа: 1. Биогаз ишлаб чиқариш технологияси. 2. Биогаз ишлаб чиқариш усқурмалари ва уларни техник- иқтисодий кўрсаткичлари. 3. Б иогаз қурилмаларни параметрларини биомуҳандислик ҳисоблари . 4. Гўнгдан биоконверсия қилиш орқали биогаз ишлаб чиқаришда дуне тажрибалари.

Биогаз ишлаб чиқариш технологияси Экологик муаммоларни кескинлашуви, қайта тикланмайдиган энергоресурслар заҳирасини тобора камайиб бориши, уларни тан нархи ошиши, органик чиқиндиларни қайта ишлаш, уларни иссиқлик ва бошқа турдаги энергияга айлантириш муаммосини тезроқ ҳал қилишни биотехнологиянинг энг долзарб масалалари қаторига кўтариб қўйди. Маълумки, ҳайвонлар ўсимликлар асосида яратилган озуқа энергиясини ёмон ҳазм қилади ва уларнинг ярмидан кўпроғи организмга сўрилмасдан ахлат, гўнг ҳолатида чиқиб кетади. Энг аввало ҳайвонлардан чиққан бу чиқиндидан органик ўғит сифатида фойдаланилади. Буни ўрнига ушбу чиқиндидан тикланадиган энергия манбаи сифатида фойдаланса бўлади. Ривожланган мамлакатларда йирик шохли хайвонлар (нафақат улар) йирик фермаларда ва комплексларда тўпланиб, боқилади. Бу эса бошқа маҳсулотлар қатори уларни чиқиндиларидан (ахлатларидан) атроф-муҳитни ифлослантирмасдан фойдаланиш имкониятини яратади. Ҳайвон ахлатларидан ва оқова сувларидан оқилона фойдаланишни йўлларидан бири уларни анаэроб шароитда бижғитишдир. Бу жараёнда ахлатни зарарсизлантирилиб, бир вақтни ўзида уни энг муҳим органик ўғитлик сифатини сақлаб қолган ҳолда, ундан биогаз олиш мумкин. Метанли бижғитиш ёки биометаногенез – биомассани энергияга айлантириш жараёни қадим-қадимлардан маълум бўлган жараёндир. У 1776 йилда Вольта томонидан очилган бўлиб, дастлаб у ботқоқлардаги газда метан борлигини аниқлаган. Мана шу жараёнда ҳосил бўладиган биогаз 65 % метан, 30 % карбонат ангидрид, 1 % олтингугурт кислотаси (H 2 S) ва унчалик кўп бўлмаган миқдорда азот, кислород, водород ва углерод икки оксиди сақлайди.

Ботқоқ гази, баъзида клар-газ ҳам деб юритилади, кўк- ҳаво ранг бериб алангаланади, ҳид чиқармайди. Уни тутун чиқармасдан алангаланиши инсонларга ўтин, ҳайвонлар тезаклари ва бошқа ёқилғиларга нисбатан камроқ ташвиш туғдиради. 28 м 3 биогаз энергияси, 16,8 м 3 табиий газ, 20,8 л нефт ёки 18,4 л дизел ёнилғисига тенгдир. Органик чиқиндиларни анаэроб бижғитишга асосланган тозалаш иншоотларини биринчиси 1895 йилда Англияни Экзегер шаҳрида қуриб ишга туширилган эди. Бу иншоотни санитария вазифасидан ташқари кўчаларни ёритиш учун электр энергияси тайёрлаш сарф бўладиган биогаз ишлаб чиқариш бўлган. Чиққиндиларга анаэроб ишлов бериш узоқ вақт сув тозалаш станцияларини чўкмаларини ва чорвачиликни чиқиндиларини мўтадиллаш мақсадида ишлатиб келинган. Аммо, 1970 йиллардаги энергия танглиги туфайли қишлоқ хўжалик ҳайвонлари чиқиндиларидан биогаз ишлаб чиқариш ғоясига астойдиллик билан қараладиган бўлди. Гўнгни анаэроб бижғитиш орқали биогазга айлантириш жараёни мустаҳкам ёпиладиган махсус идишлар – биогаз усқурмаларида олиб борилади (8.1-расм).

Чизма 8.1. Гўнг шарбатини биогаз усқурмасида қайта ишлашни технологик чизмаси 1-молхона; 2-гўнг тўпланадиган жой; 3-насос; 4-метантенк; 5- газгольдер; 6-иссиқлик алмаштирувчи; 7-қозон; 8-гўнг сақланадиган жой; 9-аэротенк. Бу технологик жараён қуйидагича олиб борилади. Ҳайвонлар сақланадиган молхоналардан (суратда 1) гўнг тўпланадиган идишга юборилади (2), кейин насос (3) ёрдамида уни метантенк (4) (гўнгни анаэроб бижғиши учун махсус қурилма) га юборилади. Бижғиш жараёнида ҳосил бўлган биогаз, газгольдер (5) га келиб тушади ва ундан кейин истеъмолчига тарқатилади. Суюқ гўнгни иситиш учун ва иссиқликни бир хил ушлаб туриш учун метанотенк ичида иссиқлик алмаштириб турувчи ғовурлар ўрнатилган, улар орқали қозонхонадан (7) келган иссиқ сув айланади. Бижғиб бўлган гўнг, гўнг сақланадиган (8) чуқурликка туширилади . Метантенкда жараён учун зарур бўлган барча шароит ташкил этилади. (ҳарорат, органик моддалар миқдори, рН ва бошқалар) . Метантек термо ц и р куляция қилинган бўлиб, бижғиш жараёни меёрида кетиши учун керак бўлган ҳарорат доимий равишда ушлаб турилади. Унда шунингдек гўнгни ҳайдаб туриш учун мўлжалланган усқурма ўрнатилган. Метантенкка гўнг бир меъёрда, бижиш жараёни бир хил кетадиган ҳ олатда киритиб турилади. Бижғиш даврида гўнгда микроорганизмлар ривожланади ва бирин- кетин органик моддаларни кислоталаргача парчалаб беради. Ҳосил бўлган кислоталар метан ҳосил қилувчи ва синтроф микроорганизмлар таъсирида газсимон махсулотлар – метан ва карбонат ангидридига айланади. Гўнгни

анаэроб бижиш жараёнида органик моддаларни парчаланиш даражаси 25 % дан 45 % гача етади. Органик моддаларни парчаланиши (феградацияси) кўп босқичли жараён сифатида амалга оширилиб, бунда углерод боғлари ҳар хил микроорганизмлар таъсирида бирин-кетин узиладилар. Энг замонавий тушунчалар бўйича органик моддаларни биогазга айланиши тўрт босқичда амалга ошади: биринчи, мураккаб биополимер молекулаларни (оқсил, липид, полисахарид ва ҳ .к.) кичикроқ мономерларга (аминокислота, карбон сувлар, ёғ кислоталари ва ҳ .к.) айланиши; иккинчи, ҳосил бўлган мономерларни янада оддийроқ моддаларга : тубан кислоталар ва спиртларга бижғиш (ферментация асосида) айланиши, ( б унда водород ва карбонат ангидрид ҳам пайдо бўлади); учинчи, ацетоген босқич - бу босқичда метандан олдинги моддалар (ацетат, водород, карбонат ангидрид) пайдо бўлади; тўртинчи, метаноген босқич - охирги маҳсулот, органик моддаларни метанга айланишига олиб келади. Гўнг ёки бошқа органик моддалардан (чиқиндилардан) биогаз олишда қатнашадиган микроорганизмлар ҳамжамиятини таъсир этиш чизмаси (Заварзин бўйича). Чизмада органик моддаларни анаэроб шароитда парчаланишида ҳар ҳил гуруҳга мансуб микроорганизмларни ўзаро трофик алоқалари акс этирилган бирламчи анаэроблар органик моддаларни метанни олд маҳсулотлари бўлган водород, к а рбонат ангидириди , ацетат, метанол, метил амидлар, формиатгача парчалайдилар. Метоногенларни субстрат специф и клиги, уларни олдинги босқичда иштирок этган бактериялар билан трофик алоқасиз ривожланишига йўл

қўймайди. Ўз навбатида , метан ҳ осил қиладиган бактериялар бирламчи анаэроблар синтез қилган моддаларни ишлатиш орқали шу бактериялар бажараётган реакциялар имкониятлари ва уларни тезлигини аниқлаб беради. Метан хосил бўлиш и да бошқариш функциясини бажараётган марказий метаболит бўлиб водород хизмат қилади. Тизимда водородни парциал босимини паст ҳ олатда ушлаб туриш ҳ исобидан уни турлар орасидан бирламчи анаэроблар метоболизми бевосита метанни олд маҳсулотлари ҳ осил бўлишигача қараб ўзгартириш имкониятини яратади. Агар тизимдан водород чиқариб ташланмаса, қайтарилган масулотлар учувчан ёғ кислоталари ва спиртлар ҳ осил бўлади. Бу бирикмаларни метоболизми ҳаёт фаолияти ҳосил бўлган водородни метан бактериялар билан боғлашга бағишланган синтроф бактериялар томонидан амалга оширилади. Метан ҳосил бўлиш учун зарур бўлган шароитлар қуйидаги жадвалда келтирилган. 8.1-жадвал Метан ҳосил бўлиш шартлари Кўрсаткичлар Меъёрий кўрсаткичлар Чегара кўрсаткичлари рН Учувчан кислоталар миқдори (СН 3 СООН бўйича) Умумий ишқорийлик (СаСО 3 бўйича) 6,8- 7,4 50-500 мг/л 500-1500мг/л 6,4- 7,8 200 мг/л 1000-3000 Чиқадиган газни таркиби

65-70% метан, 30-35% карбонат ангидриди ва бошқа газлар Тузлар NH 4 (N бўйича ) 300 мг/л. Nа 3500-5500 мг/л. К 2500-4500 мг/л. Са 2500-4500 мг/л. Ҳарорат, 0 С 33-37 Метан ишлаб чиқариш 0,3-0,4 м 3 /кг қуруқ органик модда ҳисобидан Метан ҳосил қилувчи бактериялар кислота ҳосил қилувчи бактерияларга нисбатан ўзларини ўсиб ривожланишлари учун юқорироқ талаблар қўядилар , я ъ ни уларни кўпайишлари учун мутлақо анаэроб шароит ва кўпроқ вақт керак бўлади.

8.2-жадвал Биогазнинг физик хусусиятлари Кўрсаткичлар Ко м понентлар 60 % метан ва 40 % СО 2 аралашмас иСH 4 CО 2 H 2 H 2 S Хажм қисми , % 55-70 27-44 1 3 100 Ёниш иссиқлик ҳ ажми мдж/м 3 35,5 ---- 10,8 22,8 21,5 Ёниш харорати , 0 С 650- 750 ---- 585 ---- 650-750 Зичлиги, гр/ л; меъёрий чегара 0,72 102 1,98 408 0,09 31 1,54 349 1,20 3,20 Биогазни физикавий ҳусусиятлари уни ишлатиш имкониятларини кўрсатади. Ёнишни ҳажмий иссиқлиги, ёниш ҳ арорати, ёниш чегараси асосан СH 4 ми қ дори билан белгиланади , чунки H 2 ва H 2 S жуда ҳам кам бўлган миқдори бу кўрсаткичга таьсир этиш даражасида эмас. Биогаз ёқилғи сифатида муваффақият билан ишлатилиб келинмоқда . Уни иситиш усқурмаларида, сув иситадиган қозон хоналарида, газ плиталарида, совутгич усқурмаларида (абсорбцион типдаги), инфрақизил нурлатгичларда автомобиль ва трактор ҳаракатлантиргичларида ишлатиш мумкин. Карбюраторли ҳаракатга келтирувчилар осонгина газга ўтказилиши мумкин, бунинг учун карбюраторли аралаштиргичга алмаштириш кифоя.

Биогаздан электр энергияси олинганда фақатина уни 30% электр энергияга айланади холос, 70% чиқинди иссиқликдир. Ундан сув иситиш, ҳ айвонларни сақлаш (молхоналарни иситиш), и с сиқхоналар ёки уларни иситиш, қуритғич хоналари ёки усқурмаларида хавони иситиш, микроклим а тни бошқариш ва бошқа мақсадларда фойдаланиш мумкин. 8.3-жадвал. Ҳар хил ёнилғиларни ёниш иссиқлигини нисбати Ёнилғи тури (ёниш иссиқлиги) Биогаз (м 3 да) , СH 4 сақловчи (%) Табий газ , 1м 3 да Про пан 1 кг да қозон хона ёқил ғиси 1 кг да Дизел ёқилғ иси 1 л да Электр токи (кВ т . с ) 56 6 2 70 Биогаз 56% СH 4 (20.0 МДж/м 3 1,0 0,91 0,80 0,60 0,44 0,47 0,56 5,6 Табий газ (33,5 МДж/ м 3 ) 1, 68 1,52 1,34 1,00 0,73 0,79 0,93 9,3 Қ озонхона ёқилғиси (42,3 МДж/кг) 2,12 1,91 1,69 1,26 0,78 1,00 1,17 11,7

Қ ишлоқ хўжалик ҳ айвонларидан ва пар р андалардан чиқадиган гўнг ҳамда улардан олиниши мумкин бўлган биогаз миқдори қ уйидаги жадвалда келтирилган. 8.4-жадвал Гўнгдан биогаз чиқиш кўрсаткичлари Кўрсат к ич лар Сигир - лар Чўчқа - лар Па р ран - далар Бир бошга бир суткада чиқадиган гўнг миқдори, кг 55,0 0,2 3,5 Бир бошдан бир суткада чиқадиган биогаз миқдори, м 3 1,62 0,02 0,32 Бир тонна қуруқ гўнгдан чиқадиган биогаз хажми, м 3 300 600 500 Бундан ташқари, гўнгни бижғитиш уни дезодарация қил ин ади (зарарсизлантир ил ади), гелментларини ҳамда ёввойи ўсимликлар уруғларини йўқотади, ўғитсимон моддаларни енгил сўриладиган шаклга (минерал шаклга) ўтказади. Ўсимликлар учун озуқавий моддалар миқдори : азот, фосфор, калий бутунлай йўқолмайди. Биогаз усқурмасидан чиққан гўнгди кимёвий таркиби қуйидаги жадвалда баён этилган. 8.5-жадвал Гўнг кимёвий таркибининг бижғиш жараёни вақтига қараб ўзгариши (%) Азот Р 2 О 5 К 2 О С:Nумумий

Бижғиш даври, кун Умумий N Аммонийлик N- NH 4 0 (назорат) 0,32 0,13 0,11 0,24 12,2 5 0,31 0,13 0,11 0,24 11,9 10 0,31 0,16 0,11 0,24 10,5 15 0,31 0,16 0,11 0,24 9,6 Гўнгни анаэроб бижғитишда уни таркибидаги калий ва фосфор бутунлай ўзгармайди. Азот моддалари гўнга ишлов беришни бошқа усуллари ишлатилганда 30 % йўқотилса, анаэроб бижғишда 5 % йўқолади. Шуни ҳам эслаб қолиш лозимки, янги гўнгни азот органик шаклда бўлса, анаэроб бижғиш оқибатида у ўсимлик учун қулай бўлган аммоний шаклига ўтади. Гўнгни анаэроб бижғитиш атроф-муҳитни муҳофазаси учун қанчалик фойдали эканлигини иқтисодий ҳисоб-китоб қилиш анча мушкул вазифа. Бу йўл билан ишлов берилган гўнг, биологик мўтадил ҳолатда бўлиб, хашоротларни ўзига тортмайди. Анаэроб бижғишдан кейин гўнгдаги қўланса хид берадиган моддалар йўқолади. 8.6-жадвал Бижғитилган гўнг таркибида кучли ҳид берадиган моддалар миқдори

Бирикмалар Табиий гўнг, % Бижғитилган гўнг, % Фенол 100 4 Крезол «П» 100 10 Скатол 100 79 Мой кислота 100 3 Анаэроб ишлов беришда поле вируслар миқдори 98,5 % га камаяди, индекс Э.коли 108 дан 105-104 гача, паразитларни уруғи 90-100 % йўқолади . Табиий ресурслардан фойдаланганда қўйиладиган экологик талаблар хўжалик ҳисоб-китоби шароитида, “улардан фойдаланилганда ўрнига қўйиш” деган иборалар қонуний хужжатлар асосида ишга тушганда алоҳида аҳамият касб этади. Энергиянинг баҳоси кўтарилиб кетаётган мана шу даврда, айниқса, анаэроб биологик жараёндан фойдаланиш катта иқтисодий фойда келтиради. Гўнгни анаэроб шароитида тозалаш нафақат энергия манбаи сифатида, балки қўшимча энергия манбаи сифатида қаралмоғи лозим. Биогаз ишлаб-чиқариш усқурмалари ва уларни техник-иқтисодий кўрсаткичлари Биогаз ишлаб чиқариш асосий бўлиб, бижғийдиган реактор ҳисобланади (чизма), ва уларни хилларига қараб, ҳар-хил таркибга ва турга эга бўлган гўнг анаэроб шароитда бижғитилади. Биринчи авлод ан ъ анавий метантекларни ҳар хил конструкцияга ва технологик ечимга эга бўлганлари бор. Бу метантеклар баъзида икки ёки ундан кўпроқ секцияга бўлинган бўладилар. Бу секцияларда анаэроб бижғишни босқичларини қисман ажратиб туриш амалга оширилади.

Метантекларни конструкцияси хилма-хил бўлиб, бир-биридан асосан гидравлик режим (даврий ёки оқиб тўладиган) ёки юклаш усуллари (доимий ёки даврий) билан фарқ қилади. Гўнгни тўхтовсиз (доимий) юкланганда, маълум вақт ўтиши билан (1 суткада 10 мартагача) гўнг юкланади ва ўшанча бижғиб бўлган гўнг чиқариб ташланади. Бижғишни барча шартларини сақлаганда, мана шу усул билан энг кўп миқдорда биогаз олиш мумкин. Метантекларни даврий чизмасида (улар одатда икки), уларни навбатма- навбат тўлдирилади. Бунда янги солинган гўнг бижғитилгани билан аралаштирилади. Газ 5-10 кун орасида пайдо бўла бошлайди ва юқори чўққига чиққандан кейин, секин пасайиб боради. Газни пайдо бўлиши минимумга етганда,бижғиб бўлган гўнг чиқариб ташланиб, метантекларга тоза гўнг юкланади. Анаэроб холатда гўнг сақлайдиган иншоотларда ҳосил бўлган биогазни йиғадиган, ҳароратни ва р Н ни ушлаб турадиган синтетик ёпгич ҳамда секин аралаштириб берадиган, қолган гўнгни қайтадан циркуляция қиладиган ускуналар билан жиҳозланган бўлиши керак. Анаэроб гўнг сақлайдиган иншо о тларни устунлиги, уларни тузилишини оддийлиги ҳамда учиб юрадиган майда моддаларга сезгирлигини пастлигида бўлса, уларни камчиликлари – катта майдонни эгаллаши ҳамда қиш вақтида кўп миқдорда иссиқликни йўқотишидир. Кўпчилик (ҳозирги кунда ишлаб турганларини 68 % и ) биогаз қурилмалари бир босқичли, тўлиқ аралашадиган оқиш типида қурилган. Аммо бундай қурилмаларни салбий томони шундан иборатки, буларда гўнгни тўлиқ бижиши амалга оширилмайди (баъзида биж ғ имаган гўнг ҳам ўтиб кетади ва шу сабабли биогаз миқдори паст бўлади.

Оқувчи метантеклар бошқаларига қараганда яхшироқ бўлиб, унда суюқ ёки ярим суюқ гўнгдан (намлик 91-96 %) биогаз олинади. Аммо, гўнг оқоваларидан, ўта юқори фаолликка эга бўлганлигидан, фугаблардан, ва тозалаш иншо о тларини қолдиқларини анаэроб шароитда биогаз тайёрлашда бундай қурилмаларнинг самарадорлиги жуда ҳам паст, шу туфайли ҳам улардан фойдаланилмайди ёки жуда ҳам кам фойдаланилади. 8.3-расм. Биогаз усқурмаларини классификацияси

Қу руқ моддаси кам бўлган суюқликлардан (органик модда миқдори 2% дан кам) биогаз тайёрланганда анаэроб шароитда ўсиб, ривожланаётган бактерияларни биомассасини ушлаб қолишга мўлжалланган метантенклардан фойдаланилади. Бундай реакторларда сузиб юрувчи ёки бир жойга ўрнатилган насаткалар бўлиб, улар биомассани қайта айлантиришга хизмат қиладилар ёки шу мақсадда бир неча секцияларга бўлинган реакторлар ишлатилади. Бундай реакторларни ба ъ зида биофильтрлар деб юритилади. Одатда, суюқ чиқиндиларни ишлатишда кўпроқ маҳкамланган ёки ҳ осил бўладиган биомассани чўктирувчи биофильтрлардан фойдаланилади. Биофильтрда гўнгни суви сизиб тепага кўтарилади ва микроорганизмлар метаболитидан ташкил топган юпқа плёнка ҳ осил қилади. Бу плёнка гўнг суви билан контактга киришганда ундаги органик модаларни парчалайди ва оқибатда биогаз хосил бўлади. 1967 йилда Янг ва Маккарте томонидан таклиф этилган пасдан тепага кўтариладиган биофильтр биомассани йиғиб оладиган биринчи аэроб реактор хисобланади. Бу иншо о тда оқова сув иншо о т тагидаги тақсимловчи тизим орқали юборилиб, юкловчи материаллар қаватидан ўтиб, реакторни устки қисмидан чиқади. Замонавий анаэроб биофильтрларда биомасса гаранула ва флокулалар (балчиқсимон) ҳ олатида юкловчи материаллар орасида тўпланиб қолади ёки биоплёнкалар сифатида шағал, тошқол ёки пласмассалар юзини қоплаб олади. Бундай усқурмалар ёрдамида гўнг оқоваларидан газ ишлаб чиқариш унчалик кўп эмас ва шу вақтгача самарадор усқурма ярата олингани йўқ. Контактли реактор доимий юкланиб турадиган аралаштиргич ускунаси ва биомассани ажратиш га мўлжалланган сир т қи усқурмалар билан

жихозланган резервуардан ташкил топган. Контактли реактордаги бактериялар балчиқ парчаларига (флокул) ўхшаган ҳ олатда, аралаштириб туриши натижасида суюқликда сузиб юрадилар, чўкмайдилар. Балчиқсимон аралашма тиндирувчиларда ажратилади ва ушлаб қолинган биомасса реакторга қайтадан юборилади ва янгидан юборилган субстрат билан аралаштирилади. Оқибатда, органик моддалар парчаланиб, биогаз хосил бўлади. Қ аттиқ ва ярим суюқ холатдаги гўнгни (намлиги 90 % дан кам бўлган) бижғитиш учун биж ғ иган гўнг ажратиб олингандан кейин қолган суюқлиқни қайтадан циркуляция қиладиган усқурма кўпроқ ишлатилади. Суюқ фракция ундаги гидравлитик режимни керак ҳ олатда ушлаб туриш мақсадида реакторга қайтарилади бу эса юқори концентрацияли гўнгни бижғитиш имконини беради. Юқорида кўриб чиқилган қурилмалари ҳар ҳил физика - механик хусусиятларга эга бўлган гўнгдан анаэроб шароитда бижғитиш орқали биогаз ишлаб чиқариш имкониятини яратади. Ғ арбий Европа мамлакатларида ишлаётган биогаз қурилмаларини кўпроғи мезофил шароитда (30-37 0 С да) ишлайди. Ҳозирги вақтда Японияда, Германияда ва Швейцарияда психрофил шароитида бижғитиш жараёнини олиб бориш устида изланишлар олиб борилмоқда. Бу эса хеч қандай аралашишсиз (иситмасдан) атроф - мухит ҳ ароратида биогаз тайёрлаш имкониятини яратади (8.7-жадвал). Ғ арб мамлакатлари экспертларининг фикрларича бу йўналиш иқтисодий ва истиқболли йўналишлардан биридир. Ғ арб мамлакатларида гўнгни бижғитиш учун термофил жараёнлардан (50-55 0 С) фойдаланилмайди.

8.7-жадвал Европа мамлакатларида қўлланиладиган биогаз Қурилмаларини таснифи Мам - лакат Ферма - лар ва шартл и бирлик миқ - дори Ишлов бериш мудда - ти Харо - рат, 0 С Биогаз чиқи - ши м 3 сутка/ шарт ли бош Мета нтен книнг хаж ми Қ урилма бахоси Тайёр- ловчи фирм а Герма ния 700 бош чўчқа боқила - диган ферма ----- 37 ------ 100 120000 немис маркаси Варч Фи н- л я н - дия 150 бош қорамол ------ 36 2м 3 ------ 130 минг А Қ Ш доллари АО АВЭ Фран - ция 40 бош қорамол 15 кун 35 1м 3 180 250 минг франк Биом агаз Шве йца - рия 100 бош қорамол ------ 35 1,5 м 3 ----- 1967000 франк Габор » Буюк брита ния Йилига 2500 бош ----- 2988000 фунт Эквим ент

чўчқа боқади - ган ферма 10 кун 35 0,5 стерлинг ЛТД Вен - грия 700 бош қорамол ----- 30 1650 1800 21000000 форинт ----- Юқорида кўриб ўтилган материаллар асосида бижғиш қандай ҳароратда олиб борилгани , иқтисодий самаралироқ эканлиги ҳақида маълумот олиш қийинроқ. Ҳатто Россияда ишлаб турган қурилмалар ҳам ҳар-хил режимда, масалан Истра-35 0 С да; КОБОС-40 0 С ва БФ-500-550 0 С да (8.8-жадвал) фаолият кўрсатадилар. 8 .8-жадвал Россиядаги биогаз қурилмаларини техник тавсифи Қ урилмалар Кўрсаткичлар КОБОС- 1 БФ- 500 БГУ- 25 БГУ-50 БГУ-100 Унумдорлик, гўнг бўйича, м 3 /сут . 35-50 80 2 4 8 Биогаз чиқиш 260 200 20 40 80

миқдори, м 3 /сут . Реактор ҳажми, м 3 /сут . 2х125 500 25 50 2х50 Ишлов бериш даври, сут . 5-10 5 10 10 10 Ишлов бериш ҳарорати, 0 С . 40 55 35 35 35 Комплект массаси, т . 90 43 5 7 11 Биогаз қурилмалар гўнг г а ишлов бериш даври ва суткалик юклаш миқдори бўйича ҳам бир-бирларидан фарқланадилар (5дан 30 суткагача ишлов бериш вақти ва 3,3 дан 20 % гача бир суткалик юклаш миқдори). Метантекларни солиштирма ҳажми бир шартли бошга Венгрияда 2,57м 3 бўлса, Россияда (КОБОС) 0,625м 3 ; биогазни миқдори ҳам 0,5 м 3 /бош дан 2,0м 3 /бошгача. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки, метаногенез жара ё ни анчагина иссиқлик энергиясини талаб қилади. Ҳарорат қанча баланд бўлса, қўшимча иссиқликка кетадиган х аражат шунча баланд бўлади. Шунинг учун ҳам метаногенез тезлигини ҳарорат таъсирида кўтаришни салбий томонлари ҳам мавжуд. Биогаз қурилмаларини иқтисодий самараси муайян регион ёки хўжаликни шароитлари билан узвий боғлиқдир. Шимолий минтақаларда иссиқликни иқтисод қилиш мақсадида мезофил режимдан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бундай шароитда реакторни ишчи ҳажми ва чегириб қолинган вақт кўпаяди. Мисол тариқасида Финляндияни «АВ Enbom» фирмаси тайёрлаган, Лапландин шароитида (33 0 Сда) ишлайдиган биогаз қурилмасини келтириш мумкин. Баъзан иссиқлик х аражатларини камайтириш ва биогаз миқдорини ошириш

мақсадида метаногенерацияни икки фазада: кислотоген ва метаноген фазаларида ўтказилади. Биринчи фаза 30-35 0 С, иккинчиси эса 55 0 С да олиб борилади. Биогаз ҳосил бўлиш кўрсаткичлари бу реакторларда 0,67 дан 2,55 м 3 /м 3 кун. тенг бўлади. Россияда тайёрланган КОБОС-1 қурилмаси намлиги 89-96 % бўлган суюқ гўнгни сифатли, зарарсизлантирилган, дезодарация (бадбўй ҳиди йўқолган) қилинган ўғитга айлантириш билан бирга чорвачилик комплексини санитар ҳолатини тузатиш ва биогаз олишга мўлжалланган. Гўнгни механик ёки гидравлик йўл билан чиқаришга мўлжалланган чорвачил и к комплекслари ва фермаларида ишлатиладиган технологик линия таркибида ишлатилади. БФ-500 биофильтрли чўчқа ахлатларини олдиндан ажратилган суюқ фракциясидан би о газ олишга мўлжалланган. БГУ-25, БГУ-50 ва БГУ-100 биогаз қурилмалари, 100, 250 ва 500 бош чўчқа боқадиган фермалар учун , уларни санитар ҳолатини яхшилаш ва биогаз олиш учун яратилган. Олинган биогаз озуқа тайёрлаш учун иссиқлик манбаи сифатида ишлатилади. Биогаз қурилмаларини самарадорлиги табиий-иқлим шароитига боғлиқ бўлганлиги учун ҳам кенг миқёсда ўзгариб туради. Самарадорлик бижишга тайёрланган моддаларни турига, сифатига, таркибига, ҳолатига ҳамда қурилмани технологик ва техник параметрлларига ҳамда ишлаш тартибига боғлиқ. Таққослаш учун олинган энергия ташувчининг баҳоси қанча баланд бўлса, биогаз қурилмасининг самарадорлиги ҳам шунча баланд бўлади. Америкалик олимларнинг ҳисоб-китобларича доимий режимда ишлайдиган биогаз қурилмаларида ишлаб чиқариладиган биогазни таннар х и 0,27-0,52 доллар/м 3 га тенг бўлар экан. Бунда биогаз қурилмаси ишлаб чиқаришнинг +2 0 С гача бўлган шароитда энерги я га бўлган талабини

қондириши лозим. Иқлим қўрсатилгандан паст бўлган ҳолларда ташқаридан энергия киритиш лозим. Дезодарация ва сифатли ўғитдан фойдаланишни ҳисобга олганда, 1м 3 биогазни таннар х и 15-20 % га пасаяди (фақат биогаз олишга кетган ҳаражатларга нисбатан). А Қ Ш шароитида йирик чорвачилик комплексларида биогаз ишлаб чиқаришга кетадиган капитал солиштирма х аражат қуйидаги жадвалда кўрсатилган (8.9-жадвал). 8.9-жадвалдан кўриниб турибдики, биогаз ишлаб-чиқариш ўрта (мол сони 1000 дан 10000 гача бўлган) ва катта ҳажмдаги (мол сони 10000 мингдан кўпроқ) фермаларда иқтисодий самаралироқ бўлар экан. Бу жадвал шунингдек биогазни таннархи табиий газга нисбатан жуда баланд эканлиги кўрсатиб турибди. Бу кўрсаткич биогаз ишлаб чиқаришдан олинадиган бошқа самараларни ҳисобга олинмаганлиги билан тушунтирилади. Ҳисоб - китобларда, ўғитни ёки тўпланган микроб биомассасидан ажратиб олинадиган оқсил-витамин комплексин и , шунингдек , олинадиган эк о логик самарадорлик эътиборга олинмаган. Непаллик мутахассисларни ҳисоб - китобларига кўра, ўғит сифатида қайта ишланган гўнгни баҳоси биогазникига нисбатан етти маротаба кўпроқ бўлар экан. 8.9-жадвал АҚШ да семиртиришга мослаштирилган чорвачилик комплексларида биогаз ишлаб чиқаришни баҳо кўрсаткичлари Маблағнинг ишлатилиши Йиллик ишлаб чиқариш харажати.

Семиртириш - га қўйилган моллар, минг долл/бош 1000 бошга нисбатан , % доллар йилга 1000 бошга , % ҳисобида 1 371 100 129 100 2 280 75 91 71 5 170 46 53 41 10 131 35 39 30 25 89 24 26 20 50 76 20 21 16 100 66 18 19 15 Шунингдек, биогаз тизимини табиатни асрашдаги самарасини ҳам ҳисобга олиш керак. Гўнгни биогаз қурилмаларида зарарсизлантириш (иссиқлик орқали ишлов беришга қараганда) нефт ёнилғисини иқтисод қилиш имконини беради. Россиядаги ВНИИПИ энергопромда ишлайдиган мутаххасисларни ҳисоб-китобларига кўра, қозонхоналарда биогаз ёқилганда, атмосферага чиқадиган заҳарлар миқд о ри камаяр экан. Агар биогаз қурилмаси фермалардаги чиқиндиларни утилизация қилиш технологик лини яс и таркибида ишлатилса, биогазни таннархи янада пасаяди. Бундай ҳолатда, чиқиндилардан анаэроб шароитда биогаз олиш уларга ишлов беришни альтернатив ёки қўшимча усули сифатида қаралиши мумкин. Юқорида келтириб ўтилган далиллар асосида шуни айтиб ўтиш лозимки, биогаз ишлаб чиқаришни самарадорлигини объектив баҳолаш учун, гўнгга анаэроб шароитда ишлов беришда олинадиган барча ижобий томонларни ҳисобга олиш лозим.

Ҳозиргача тўпланган тажриба асосида, қишлоқ хўжалигига метаногенез жараёнини тадбиқ этилиши, биринчи навбатда уни экологик аспекти, кейин эса юқори сифатли ўғит олиниши ва фақат учинчи бўлиб, баҳоланмайдиган ёки алоҳида баҳоланадиган энергия жараёнини ётишини таъкидлаш лозим. Аммо бошқа энергия манбалари бўлмаган ёки етмайдиган шароитда биогаз қайтариладиган энергия манбаи сифатида алоҳида аҳамият касб этади. Кўпчилик биогаз қурилмаларини бош мезони сифатида биогаз ишлаб чиқаришни кўзда тутади. Биогаз қурилмалари гўнг ва ундан чиқадиган оқоваларни қайта ишлайдиган қўшимча ускуна сифатида қаралса, шу туфайли уни қуриш ва уни ишлатиш, гўнгни зарарсизлантириш, ўғит ишлаб чиқариш ҳамда атроф-муҳит муҳофазасини бир қисми сифатида қаралиб, унга кетадиган х аражатлар, айтилгандек бўлиб ҳисобланганда албатта бу қурилмалар катта иқтисодий самара бера олади. Қ урилмаларни иқтисодий самарадорлигини баҳолаш учун гўнгни утилизация қилишни альтернатив вариантларини таққослашга махсус методика яратилган. Биогаз қурилмаларини ишлатишда самарадорликни баҳолаш критерияси бўлиб, йиллик иқтисодий самара хизмат қилади.

        удБФйилббуст Э Э Э Р П П Э (1) (Пбуст-Пб)- янги ва асосий технологияларни солиштирма келтирилган х аражатлари; Р йил - бир йилда бажарилган иш ҳажми;  Эф -юқори сифатли ўғитни ишлатишдан келган самара. Янги ва асосий технологиялардан келтирилган солиштирма х аражатлар қуйидаги формулага асосан аниқланади: Пуст  Сб  ЕнКб, (2) Пб  Сn  ЕнКн, (3) Сб ва Сn - таққосланаётган вариантлар бўйича олинадиган маҳсулот бирлигини таннар х и, сўм/т; Кб, Кн - таққосланаётган вариантларга кетган солиштирма асосий харажат,сум/т; Ен - асосий харажатнинг меёрий самара коэффициенти, 0,15 га тенг. Гўнг сақланишида ҳ осил бўладиган аммиакдан хавони ифлосланишини олдини олишдан чиққан самара: Эв2  в  к fвmNH 3 Аj, сўм/йил, (4)

mNH 3 — гўнгни тўққиз ой м о б а йнида сақлашда атмосферага чиқарилган аммиак массаси.; 12 9 3 naaйилNPK NH K P A m  (5).  - атмосфера ҳавосини зарарланишини нисбий х авфи кўрсаткичи (  =10); f в - атмосферага тарқалган аралашмаларни характерини ҳисобга олиш коэффициенти (fB=1,0) Кпаа - аммиакли азот н и сақлаш вақтида йўқолиш коэффици е нти (Кпаа=0,1); A NPK -1т гўнгни сақлаш вақтида йўқоладиган аммиакли азотни миқдори (А NPK =2,8кг/т). Биогаз қурилмаларига яқин жойлашган сув иншо о тларини ифлосланишини олдини олишдан чиқадиган самара, бижғиган гўнгда БПК5 миқдори 1,458 кг/м 3 , бижғимаган гўнгда эса 15,9 кг/м 3 бўлишидан келиб чиққан ҳолда олинади. Ер ости сувларига солинган ифлосликлардан 1/4 қисми ювилиб кетади (қумли тупроқлар учун ҳисобланган). Мана шулардан келиб чиққан ҳолда, яқин жойлашган сув ҳавзаларига ташланган ифлосланишни йиллик массаси:      4 1 ., йилташлБПКБПК Р m m Ajb M (6) Ajb - агрессивлик кўрсаткичи шартли т/т, (Ajb=0.33); m - БПК миқдори кг/м 3 .

Биоэнергетик қурилмаларни ишлатилиши оқибатида яқин жойлашган сув хавзаларини ифлосланишдан сақлаб қолиш самараси:, М Э В В   (7).  B - шартли кўпайтирувчи сум/т(  в -100);  В - сув хавзаларини ифлосланишини хавфини кўрсатувчиси (  В -0,5) Биогаз олишдан чиққан самара, қозонхонада ёқилган мазутни биогаз билан алмаштиришдаги баҳо билан, , / М М б T б Т С T V Э  (8). V т - биогазни умумий чиқиши, м 3 /йил; Т b - биогазни иссиқ чиқариш хусусияти, 5360 ккал /м 3 ; Т м - мазутни иссиқ чиқариш хусусияти, 8200 ккал/т га тенг С м -1 тонна мазутни бахоси, сўм. Г ў нгни 9 ой мобайнида сақлашда NPK йўқолишини олдини олиш хисобидан келган қўшимча хосил самараси:   100/ Д йил едз NPK пр у NPK К Р Ц A К П Э   (9) формула билан хисобланади. Бунда:

Пу - 1 кг NPK дан келадиган қўшимча хосил, 11 га тенг (кўп йиллик ўсимликлардан пичан босишдан чиққан ҳисобдан); Кпр - бошоқли бирликка қайта ҳисоб қиладиган коэффициент; А NPK - 1 тонна гўнгни сақлашда йўқоладиган аммиакли азот миқдори, 2,3 кг тенг; Цз.ед - бошоқли бирликни баҳоси; P йил - бир йиллик иш ҳажми; Кд - NPK сақланиш коэффициенти, 0,1 га тенг. Биогаз қурилмаларни параметрларини биомуҳандислик ҳисоблари Биогаз ишлаб чиқаришни асосий ва эксплуатацион харажатлари биогаз қурилмаларини асосий лойиҳа ва эксплуатация қилиш кўрсаткичларини йиғиндиси билан узвий боғлиқ. Гўнгга ишлов бериш ва биогаз қурилмаларини тузилиш параметрларини аниқлаш бўйича масалаларни ечилиши, қуйидаги келтирилган усул асосида амалга оширилади: деярли барча замонавий биогаз қурилмалар иситиладиган реакторлани ишлатишга асосланган, яъни метаногенез жараёнини амалга ошиши учун доимий равишда энергия (иссиқлик, электр ёки бошқа бир турдаги, шулар қатори қайта тикланмайдиган) сафланади. Биогаздан олинган энергияни суммаси, уни ишлаб чиқариш сафланган энергия суммасидан анча кўп бўлгандагина технология самарали ҳисобланади. Яъни , биогаз олиш шартлари қуйида келтирилган формула асосида амалга оширилмоғи лозим:

3 , м Q V V CH Г T    (10) VT - биогаз миқдори,м 3 ; Vr - олинган биогазни умумий миқдори, м 3 ; Q CH - қурилмани ўз эҳтиёжи учун сарф бўладиган энергия, кДж/м 3 ;  - биогазни иссиқлик бериш хусусияти, кДж/м 3 ; 8.4 - расмда суткалик энергия сарфларини dQ/dr ва олинадиган биогаз энергиясини dVr/dr дифференциалланганини (даражаланганини) метантенкнинг айланма иш режимида ишлаганида гўн г га ишлов бериш вақтига боғлиқлиги кўрсатилган. Биогаз олиниши билан уни миқдори  -  min га етганда у ўз эҳтиёжи учун зарур бўлган (гўнгни иситиш ва бошқа иссиқлик ва энергия сарфлари) миқдорини қоплайди (Vr  =QCH). Кейин эса, биогаз тўплана бошлайди, чунки олинадиган биогазни энергиясини dVr  /dr дифференциал кўрсаткичи  min бўлган жойда энергия сарфланиши анча катта бўлади (dqk/d  ). Кўрсаткичлар тенг кеоган вақтда dVr/d  =dqk/d  анаэроб бижғиш жараёнини тўхтатиш керак, чунки гўнгни метантентда кейинчалик ушлаб туришда сарф бўладиган энергия биогаз олинишидан ҳосил бўладиган энергияга нисбатан анча кўп бўлади. Биогаз олишни аналитик ечими (20 тенгламага қаранг) биогаз чиқишини Vr=f(  ) ва уни ишлаб чиқариш учун сарфланган энергия миқдорига нисбатини аниқлаш - QCH=f(  ), шундан келиб чиққан холда метанттенкдаги гўнгни бижишини оптимал вақтини  опб аниқлашга келиб тақалади. Ҳар ҳил суюқ гўнг бижғишини амалга оширувчи анаэроб бижитиш қурилмаларини лойиҳалашда Vr=f(  ) боғлиқлигини аниқлаш учун

одатда микроб кинетикалари ва хемостат назарияси тенгламаларига асосланган жараёнларни эмпирик моделларидан фойдаланилади. Кинетик константларни кўрсаткичлари ва биомассани ўсиш ва ўлиш параметрлари аниқ бўлса,Vr=f(r) ни функционал боғлиқлигини осон топиш мумкин. Ҳозиргача бу константларни кўрсаткичлари фақатгина бир неча субстратлар учун (глюкоза, сирка кислотаси, пропион ва маслиан кислоталари ва бошқалар) аниқ холос. Гўнгни бижғиш жараёнида бу константларни аниқлашдан олдин, гўнгни кимёвий таркибини ва уни таркибидаги бу моддаларни миқдорини аниқлаш керак. 8.4 - расм. Биогаз энергиясини ва уни ўзини эҳтиёжи сарфланишини ишлов бериш вақтига боғлиқлиги. Гўнг ва гўнг оқаваларига анаэроб қурилмаларда ишлов бериш жар а ёнлари учун бундай маълумотлар ҳозирча йўқ.

Шунинг учун ҳам кўриниши ва кимёви й таркиби чорвачилик фермалардаги муайян шароит билан узвий боғлиқ. Vr=f(r) боғлиқлик лабораторияларда ёки кичик қурилмалар шароитида аниқланиши мақсадга мувофиқ бўлади. Гўгни бижғишидан ҳосил бўладиган биогазни солиштирма миқдорини аниқлаш бўйича олиб борилган тажрибалар ва бу натижаларни математик ишлови, dVr/dr=f(r). Боғлиқлик қуйидаги эмпирик тенгламага мос келишини кўрсатади:) (, 3 2 сут м v c b a d dV H         (11) бунда, а, b, с - эмпирик коэффициентлар, уларни сон кўрсаткичи тажриба маьлумотлари натижасида аниқланади; V H - бижғиган гўнг ҳ ажми (м 3 ). QCH=f(  ) аниқлаш учун биогаз қурилмасини иссиқлик балансини ҳ исоблаш схемаси яратилган, унга асосан биогаз қурилмасини ўз эхтиёжи учун зарур бўлган энергия сарфи қуйидагича аниқланиши мумкин: ) (кДж Q Q Q П H CH    (12) QH - гўнгни ҳ ароратини бижиш ҳ ароратигача кўтариш учун зарур бўлган энергия сарфи; Qn - барча иссиқлик ва энергия сарфларини қоплаш учун бир суткада сарфланадиган энергия.

Гўнг ҳароратини кўтариш учун сарфланадиган энергия қуйидагича аниқланади:  , 1 кДж T T V P C q H H H H H    (13) С H - гўнгни иссиқлик ҳажми; кДж/(кг.к); Р H - гўнгни зичлиги, кг/м 3 ; Т n - гўнг иситишни охирги ҳарорати, К; Т 1 - гўнгни бошланғич ҳ арорати, К;  - гўнг иситадиган қурилмани фойдали иш коэффициенти (КПД). Бир суткада метантек юзасини ўраб олиш орқали иссиқлик сарфланишини қоплаш учун сарфланган иссиқлик миқдори қуйидагича аниқланади:   ), ( 24 кДж T T KF q H B K    (14) К - иссиқ узатиш коэффициэнти, кДж/м 2 Кr; F - метантенкни ўралиши лозим бўлган сатҳни майдони; м 2 , Т в - сиртқи ҳаво ҳарорати, К. Т Н - мет а нтенкдаги гўнгни ҳарорати. Биогаз ажралиши билан боғлиқ бўлган иссиқлик йўқолиши қуйидаги формула бўйича аниқланади:

),(/ кДжTCVqГ V Г B   (15) V r - бир суткада ажралган газ ҳажми, м 3 /сут; С V - биогазни иссиқлик ҳажми, кДж/(м 3 .град); Т г - метанктенкдан чиқаётган биогазни ҳарорати, К. Аралаштириб турадиган ва ускуналар учун сарфланадиган энергия миқдори қуйидагича аниқланади: ). ( ) /( кДж W V N q m H H M M   (16) N м - насос ёки аралаштириб турувчи ускуналарни истеъмол кучи; W H - насосни унумдорлиги, м 3 /с. m -қайта ҳисоблаш коэффициенти, кВт.r кДж. Гўнгни циклик режимда бижғитишда, уни иситиш учун сарфланадиган энергия нолга тенг бўлади, чунки энергия бутунлай чиқарилмайди. Юқорида келтирилган тенгламалар асосида, метантенкда гўнгга ишлов беришни давомийлигини аниқловчи, биогаз олишни максимумига тўғри келадиган қуйидаги тенглама яратилган: ) /( 24) ( ) 1( m HHmHBH W V N T T kF M c b a              (17)

Бунда,  - барча иссиқлик ва энергия сарфини қоплаш учун зарур бўлган биогаз тўпланиши давомида  min дан катта бўлиши зарур: min 1 2 min 0 2 / 24) ( /) ( ) 1(          m n n M H B H H H H W N T T kF T T p C M Mc b a            (18) Олинган тенгламалар гўнгни характеристикаси, уни ҳар хил ҳароратда бижғишини технологик режими ва биогаз қурилмасини параметрлари орасидаги ўзаро алоқадорликни акс эттиради бу тенгламалар асосий бўли б , ижобий энергетика балансига эга бўлган биогаз қурилмаларини лойиҳалаш имконини беради. Биогаз қурилмасини ҳисоблаш учун дастлабки маьлумот сифатида биогазни чиқиш ҳ ажми асос бўла олади. Бу эса муайян ферма шароитида аниқланади. Метантенкни суткалик дозаси у ўрнатилган ферма имкониятларидан келиб чиққан холда ва СНиП талаблари асосида белгиланади. Метантенкни сатхини ўраб олишдаги атроф - муҳитга иссиқлик узатиш коэффициенти исиқлик ц икуляциясини қалинлигини туридан келиб чиққан ҳ олда аниқланади. Одатда , метантенклар учун k=0,3-0,5 Вт  м 2  K формуласи ишлатилади. Метантенкдаги гўнгни ҳарорати мезофиллар учун –Тн=37  1 0 С ва Тн=55  1 0 С га тенг. Атроф - муҳит ҳарорати муайян район иқлимидан келиб чиққан ҳолда қабул қилинади. Бунда, Россиянинг I, II, III ва IV табиий иқлим зоналари учун тегишли равишда ТВ=-9,8;  4,8;  7,2;  16,3 0 С. қабул қилинган. Мана шу ҳисоб-китоблардан келиб чиққан ҳолда Ўзбекистонни шимолий минтақалари учун Тв=  28,5; Фарғона водийси учун Тв=  31,5- 32,5 0 C; Жанубий вилоятлар учун эса Тв=  35,5-36,5 0 C;

17 формулада келтирилган маълумотлар асосида бош параметр метантенкда гўнгга ишлов бериш вақти (давомийлиги) аниқланади. Кейин эса 10-18 формулалар бўйича метантенкни талаб ҳажми, уни унумдорлиги, биогаз чиқиш ҳажми, уни ўз эҳтиёжларини қоплаш учун зарур бўлган энергия миқдори аниқланади. Гўнгдан биоконверсия қилиш орқали биогаз ишлаб чиқаришда дунё тажрибалари Биомассадан энергия манбаи сифатида фойдаланишга қизиқиш энг аввало, биомассани ҳар йили қайтадан пайдо бўлиши; биогазда йиғилган энергияни сақланиши ва узоқ муддат давомида хохлаган ҳолатда ишлатилиши мумкинлиги; бу энергияни бошқа турдаги энергияга ўтказа олиш мумкинлиги; баъзи минтақаларда эса иссиқликни бу манбаи табиий иссиқлик манбаларидан арзонроқ туриши; биогазни экологик тоза иссиқлик манбаи бўлганлиги; ундан фойдаланганда атроф-муҳитга олтингугуртни заҳарли оксидлари пайдо бўлмаслиги; атмосферадаги карбонат ангидриди баланси ўзгармаслиги ва бошқа қатор сабаблар билан узвий боғлиқдир. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, биогаз ишлаб чиқаришни таннархи биогаз қурилмаси, муайян фирмада пайдо бўладиган чиқиндиларни қайта ишлаш технологиясининг бир қисми сифатида қабул қилинган, бу жараёнда биогаздан ташқари қимматбаҳо, самарадор биологик ўғит ҳосил бўлиши ва бошқа бир қатор ижобий томонларни ҳисобга олинганда бу биотехнологиянинг истиқболлари намоён бўлади. Нима учун АҚШда гўнгдан биогаз тайёрлашга алоҳида эътибор берилади?, чунки, биринчидан энергетика нуқтаи-назаридан, иккинчидан- барча чорвачилик фермаларида ҳар йили пайдо бўладиган чиқиндиларни биогазга айлантирилишини иқтисодий маъқул бўлган қисмини ярмига

яқини йирик чорвачилик комплексларида, (йирик шохли ҳайвонлар, чўчқалар ва парранда боқувчи комплексларда) тўпланишидир. Германияни чорвачилигида ҳар йили 200 млн.т, шу жумладан, 70 млн.т суюқ ҳолатда гўнг тўпланади. Бу мамлакатда қишлоқ хўжалиги учун ажратилган майдонларни чегараланганлиги, атроф-муҳит муҳофазаси талабларини тобора ошиб бориши, мутахассислар олдига, чиқиндилардан самаралироқ фойдаланиш йўлларини излаб топишдек муаммони кўндаланг қўйган. Олим ва мутахассисларни ҳисоб-китобига қараганда, юқорида кўрсатилган миқдордаги гўнг биогаз қурилмаларида қайта ишланганда энергияга бўлган умуммиллий талабларни 4% га тенг бўлган миқдорда энергия олиш мумкин бўлар экан. Буюк Британияда мамлакатни табиий газга бўлган талабини 3,2% биогаз орқали қондирилар экан. Умумий йирик шохли ҳайвонлар, чўчқалар ва паррандалар гўнггини қайта ишланганда ҳар йили 2,3 млн.т нефтга эквивалент бўлгангаз ишлаб чиқариш мумкин экан. Японияни қишлоқ хўжалигида ҳар йили 56,5 млн.т гўнг оқавалари ҳосил бўлади. Бу миқдордаги гўнгни тўлиғича қайта ишланганда, 1,7 млрд.м 3 газ ёки 1 млн. тонна нефт ўрнини боса оладиган энергия тўпланар экан. Бу мамлакатда чорвачилик маҳсулотлари етиштиришни жадал ривожлантириш дастури асосида фаолият олиб борилиб, бу технологияга алоҳида эътибор берилмоқда. Россияда ҳам биогаз ишлаб чиқариш бўйича катта потенциал мавжуд. Ҳар йили чорвачилик фермаларида 665 млн. т гўнг ҳосил бўлади, буни ҳар бир тоннасидан анаэроб шароитда бижғитиш орқали иссиқлик чиқариши 5600-6300 Ккал/м 3 га тенг бўлган 15-20 м 3 биогаз ишлаб чиқариш мумкин. Ҳиндистонни энергетика сиёсатини асосий принципларидан бири - қишлоқ районларида биогаз ишлаб чиқаришдир. Бу соҳага оид фундаментал ва амалий изланишлар кўпроқ Ҳиндистон технология

институтининг биокимёвий муҳандислик марказида олиб борилади. Бу мамлакат олимларининг фикрича , ҳар йили тўпланадиган 300 млн.т қорамол гўнгини биогазга айлантирилганда, 33 млн.т нефт энергиясига тенг бўлган энергия тўплаш мумкин (0,11 т нефт энергияси 1 тонна гўнгдан олинадиган энергияга тенг). Бугунги кунда Ҳиндистонда 1 млн . дан кўпроқ кичик биогаз ишлаб чиқарадиган қур и лмалар (дайджестрлар) ишлаб турибди. Бу технология Хитойда жуда ҳам ривожланган. Бу мамлакатда 200 млн.дан кўпроқ қурилмалар ишлайди. Шуниси эътиборга сазоворки, мамлакатда дайджестрлардан фойдаланишни назорат қилиш органлари ташкил этилган. Алоҳида яшовчи ҳар бир оилада дайджестрлар ўрнатилган, айниқса шаҳар жойлардан узоқ жойларда, чорвачилик ва паррандачилик фермаларида, кичик ишлаб чиқариш корхоналарида ва ҳоказо. Биогаз тайёрлаш технологияси Филлипинда, Гватемаледа, Исроилда кенг тарқалган. Доимий (тўхтовсиз) метанизация жараён н и чорва моллари ва паррандалари чиқиндиларидан ташқари, органик модда сақловчи хилма-хил чиқиндиларда ҳам амалга оширилса бўлади. Ўзбекистонда ҳар йили 4 млн . тоннага яқин ғўзапоя, шунча сомон, 150 минг тонна шоли пояси, миллион тонналаб ҳар хил бошқа чиқиндилар (канализация, ишлаб чиқариш, чорвачилик ва паррандачилик ахлатлари ва ҳ оказо) тўпланади.

Мана шуларни биогазга айлантирилганда қанчалик иқтисодий самара олишни ҳисоблаб чиқиш қийин эмас. Кўплаб миқдордаги маблағ сарфлаб, темир қувурлар тортиб, узоқ қишлоқларга газ ўтказгандан кўра, биогаз тайёрлашни йўлга қўйилса, мақсадга мувофиқ бўлар эди. Афсуски, ҳозирча бу биотехнология эътибордан четда қолиб турибди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Биотехнология (под ред. Н. С. Егорова, Д. В. Самуилова) в 8 томах. Изд-во «Высшая школа» , М. 1987. 2. Сассон А. Биотехнология: надежды и свершения. Изд-во «Мир», 1987. 3. Бич Г., Бест Д., Брайерли К. и др. Биотехнология, принципы и применение. Изд-во «Мир» , 1988. 4. Бекер А. Введение в биотехнологию. Рига, «Зинатне» , 1981. 5. Виестур У. Э. и др. Биотехнология, биологические агенты, технология, аппаратура. Рига, «Зинатне» , 1987. 6. Беккер М. Е. и др. Биотехнология. М., «Агропромиздат» , 1990. 7. 7. Быков А.В. и др. Микробиологическое производства биологических активных вешеств и препаратов. М., «Высшая школа» , 1987. 8. Мазин А. В., Краев А. С., и др. Методы молекулярной биологии и генной инжинерии. М., «Наука», 1990. 9. Пашенко Л. П. Биотехнологические основы производства хлебобулочных изделий. Москва, «Мир». 10. Ҳ. Д. Давранов., Н. А. Хыжамшукуров. Умумий ва техник микробиология. Тошкент, ТошДАУ нашриёти, 2004. 11. Шевелуха В.С. и др. Сельскохозяйственная биотехнология. М., “ Высшая школа», 1989. 12. И. В. Березин. Биотехнология. Иммобилизованные ферменты. Москва. «Высшая школа», 1987.

Похожие

Биотехнологиянинг ривожланаётган янги сохалари

Аминокислота ва органик кислоталар ишлаб чиқариш

Аминокислота ва органик кислотлар ишлаб чиқариш

Атроф-муҳитни муҳофаза қилишда ўсимлик ва микроорганизмларнинг роли

Биотехнологиянинг фанлар орасида тутган ўрни