Биотехнологик ишлаб чиқариш жараёнлари ва жихозлари - Биотехнология - Рефераты

Биотехнологик ишлаб чиқариш жараёнлари ва жихозлари

Загружено в:

29.10.2019

Скачано:

0

Размер:

451.5 KB

Биотехнологик ишлаб чиқариш жараёнлари ва жихозлари Режа: 1. Ёкиш материалини олиш. 2. Микроорганизмларни сақлаш усуллари; 3. Реактивизасия шароити. 4. Лабораторияларда тоза экиш материалини олиш. 5. Озуқа мухити тайёрлаш босқичлари.

Биотехнологик ишлаб чиқариш жараёнлари ва жихозлари Микробиологик ишлаб чиқаришда технологик жараёнлар дастлабки манбаларни қайта ишлаш ва тайёр маҳсулот олишни таъминловчи бир қанча мураккаб технологик операсиялар мажмуасини ўзида мужассамлаштиради. Замонавий микробиологик ишлаб чиқаришда турли хил биопрепаратлар хар бири алохида технологиялар асосида ишлаб чиқарилади. Бироқ барча ишлаб чиқариш жараёнларида микроорганизмлар хаётий даврида бир хил босқичларни босиб ўтади. Шунинг асосида микробиологик синтез учун мос келувчи технологик жараённинг намунавий чизмаси қабул қилинган (2-чизма). Қуйидагилар микробиологик синтезнинг асосий босқичлари хисобланади: Ёкиш материалини олиш; Хом-ашёларни тайёрлаш; Озиқа мухитини тайёрлаш; Ҳавони стериллаш ва тайёрлаш; Ферментасия (микроорганизмларни суюқликка ёки юза қисмга экиш); Мақсаддаги маҳсулотларни ажратиш; Оқова сувларни ва қолдиқ газларни тозалаш. Микробиологик ишлаб чиқаришнинг намунавий технологик чизмаси

Микробиологик ишлаб чиқариш заводларида бу технологик жараёнлар алохида махсус сехлар ёки уларни бўлимларида амалга оширилади. Хом ашёларни тайёрлаш (минерал тузлар ва углевод сақловчи материаллар) озиқа мухити тайёрлаш босқичида амалга ошрилади. Озиқа мухити тайёрлаш, инокуляторга экиш материалини ўстириш (ферментасия) учун солингандан кейин тугайди ва кейинги эътибор микробиологик жараённинг асосий ускунаси бўлмиш ферментаторга йўналтирилади. Шунингдек, Ҳавони ва экиш материалини тайёрлаш хам микроорганизмларни интенсив ўсиши ва ривожланиши кетадиган аралаштириш ва аерасия шароитларини ўз ичига олувчи ферментасия жараёнига боғлиқ бўлади. Кейин культурал суюқлик, қайта ишланадиган қолдиқ суюқликдан биомассаларни ажратиш босқичига берилади. Ишлаб чиқаришда ферментатордан чиқувчи культурал суюқликдан охирги маҳсулотни ажратиб олишда биомассанинг ажратилиш хусусияти асосий рол ўйнайди. Ёкиш материалини олиш босқичи Ёкиш материали - деб - продусент - микроорганизмнинг тоза культурасини ишлаб чиқариш ускуналарида ўстириш учун тайёрланган “ривожланган” культуралар (миқдори) мажмуасига айтилади. Ёкиш материалини олиш учун лабораторияларда сақланаётган дастлабки культуралардан фойдаланилади. Ҳар бир ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган культуранинг номланиши (авлоди, туркум ва турлари), коллексион номери, серияси, ўрганилган санаси, фаолликларининг ўртача даражалари, сақланиш муддати каби кўрсаткичлари аниқланганлиги хақида паспорти бўлиши лозим. Ушбу паспортда культурани ўстириш учун миътадил озиқа мухити ва унинг тавсифи хамда культурани сақлаш усуллари келтирилган бўлади. Микроорганизмларнинг фойдали хусусиятлари ўзгаришсиз қолиши учун мос келувчи сақлаш усулидан фойдаланиш лозим.

Одатда узоқ вақт сақланган ва кўп маротоба қайта экилган культураларда физиологик хусусиятлари тез ва осон ўзгаради. Қуйида культураларни сақлаш усуллари билан танишиб чиқамиз. Буларнинг кўпчиликлари микробиологик ишлаб чиқариш заводларида бевосита қўлланилмоқда Микроорганизм култураларини сақлаш усуллари Микроорганизмларни сақлашнинг асосий вазифаси уларнинг хаётий фаолиятини ушлаб туриш, токсономик белгиларини турғун сақлаш, фан ва амалиёт учун зарур бўлган маълум хоссаларини ўзгартирмасдан туришдир. Микроорганизмларни узоқ муддатга сақлаш муаммоси уларга анабиоз шароитини яратиш, яъни модда алмашиниш жараёнини секинлаштиришдир. Микрооорганизмларни сақлаш махсус культуралар тўпламида (коллексия) амалга оширилади. Катта коллексияларда бактерия, миселиал замбуруғлар, ачитқи замбуруғлари, сув ўтлари. Тубан хайвонлар, вируслар, ўсимлик ва хайвон тўқимаси культураси банклари мавжуд. Умуман дунё миқёсида хисоблаганда турли хил мамлакатларда 500 дан ортиқ коллексия фаолият кўрсатмоқда. Коллексияларда микроорганизмларни хаётий фаолияти кўпинча қуйидаги усулларда ушлаб турилади: Доимий равишда қайта экиш; Паст ва ўта паст хароратли шароитда сақлаш; Лиофилизасия; Қуритиш; Минерал ёғ остида сақлаш. Доимий равишда қайта экиш. қайта экиб туриш энг кўп қўлланиладиган тарихий синалган микроорганизмлар културасини сақлашнинг қулай усулидир. Пастер ва Кох замонидан хозирги вақтгача бу усул турли хил лабораторияларда кенг қўлланилиб келинмоқда ва музлатиш ёки қуритиш мумкин бўлмаган микроорганизмлар учун қулайдир.

Микроорганизмлар культурасини қайта экиш (асосан спорасизларни) янги таёрланган озиқа мухитида ойига бир-икки марта (айрим вақтларда хафтада) олиб борилади; спорали бактериялар, актиномисетлар, ачитқи замбуруғлари ва миселиал замбуруғлар икки-уч ойда бир марта қайтадан экилади. Микроорганизмларни сақлашни бошлашгача уларни ўстириш вақти культура ўсишининг экспоненсиал давридан ўтмаслиги керак. Одатда, микроорганизмлар ўсиш даврининг стасионар фазаси бошида сақлаш шароитига яхши бардош беради. Тез-тез қайта экиш, айниқса суюқ мухитга, уни хусусиятини ўзгаришига олиб келади, спонтан мутант Ҳосил бўлган бўлишига сабабчи бўлади, биологик фаол модда ишлаб чиқариш қобилиятини пасайтириши мумкин. Сақлаш учун генетик бир хил популясиялардан ва қаттиқ мухитдан фойдаланиш керак. Микроорганизмларни қайта экиш оралиғида, уларни қоронғи жойда 5 − 20 0 C да сақлаш мақсадга мувофиқдир. Доимий қайта экиб туриш усулининг афзаллиги, унинг оддий ва қулай эканлиги, культура тозалигини кузатиб туриш мумкинлиги; колониясининг морфологик ўзгаришини Р-ва-С- вариантлигини, пигмент ҳосил бўлган бўлишини кузатиб туриш мумкинлиги билан белгиланади. Усулнинг камчиликлари: культура ифлосланиши мумкин, сақлашнинг қисқа муддатлиги ишнинг кўп мехнат талаб қилиш ва озиқа мухити таркибига катта миқдорда реактивларнинг сарфланишидир. Мисол тариқасида сут ачитувчи бактерияларни келтириш мумкин, булар ўзининг ўсиш шароитига анча катта талаб қўйилиши билан характерлидир. Маълумки, актиномисетлар ва миселиал замбуруғларни тез-тез бой таркибли озиқа мухитига қайта экиб турилса улар ўзининг диагностик белгиларини ўзгартириб юборади, антибиотик моддаси Ҳосил бўлган қилиш хусусиятини пасайтиради ёки бутунлай йўқотиб юборади. Микроорганизмларни паст ва ўта паст хароратда сақлаш. Ўтган асрнинг 60йилларидан бошлаб, микроорганизмларни узоқ сақлаш учун паст ва ўта паст хароратдан фойдаланиб келинмоқда.

Паст хароратнинг биологик тизимга таъсири масаласи билан яқинда пайдо бўлган фан “Криобиология” шуғулланади. Умумий қабул қилинган қоидага биноан паст хароратда сақлаш учун микроорганизмларни қуюқ суспензиясини (аралашмасини) (0,5 − 1,0 мл) криохимояловчи мухитга шиша ёки пластик ампулаларга ёки пробиркаларга (флаконларга) қуйилади, бураладиган пробка билан ёпилади. Катта бўлмаган лабораторияларда криоагент сифатида кўпинча муз аралашмаси ёки қор (3г), НаCл (12г) билан харорати -21 0 C га эга, муз аралашмаси (2г), CаCл (12г) билан харорати 56 0 С, қаттиқ углекислота (-78 0 C) фойдаланилади. Хужайрани музлатиш Дюар (термосга ўхшаш) идишларда олиб борилади. Микроорганизмлар рефигенераторларда -12 0 C дан -80 0 C гача хароратда музлатилади. Кейинги йилларда микроорганизмларни катта коллексияларда сақлаш учун азотли рефриженераторлардан фойдаланилади: азотни газли - фазасида (-130 − 170 0 C) ва суюқ фазасида (-196 0 C), рефриженераторларнинг хажми 10 дан 35 литргача бўлиши мумкин. Суюқ азотда лиофилизасияга чидай олмайдиган микроорганизмлар сақланади, мисол тариқасида, айрим автотроф бактериялар, спирохеталар, микоплазмалар, сув фикомисетлари, турли хил вирусларни келтириш мумкин. Суюқ азотда сут ачитувчи бактериялар (дастлабки белгилари) энг яхши, турғун сақланади. Шунга ўхшаш витамин ва антибиотик моддаларни фаоллигини аниқлаш учун фойдаланиладиган бактерияларни тест-культуралари ва ачитқи замбуруғлари хоссалари ўзгармай сақланади. Музлатиш ва эритиш жараёнида микроорганизмларни хаёт фаолиятини сақланиб қолиши, шу организм табиатига ўсиш фазасига, популясиянинг қуюқлигига, ўстириш шароитига, криопротекторларга (химоя мухитига), музлатиш - эритишнинг тозалигига ва бошқа факторларга боғлиқ бўлади.

Микроорганизмларни сақлашда уларнинг ўзига хослиги Х атто бир турнинг штаммлари паст хароратга чидамлилиги билан фарқ қилиши мумкин. Граммусбат бактериялар одатда грамманфий бактерияларга нисбатан музлатишга анча чидамлироқдир. Сақлашнинг хар қандай тури учун микроорганизмларни миътадил шароитда стасионар фаза бошлангунча бўлган даврда ўстирилади. Микроорганизм споралари вегетатив хужайраларга нисбатан музлатишга анча чидамлидир. Сақлаш учун қоида бўйича микроорганизмларни қуюқ суспензияси (10 9 − 10 12 хужайра/мл) тайёрланади. Маълумки, турли хил ноқулай шароитларда қуюқ суспензия кам даражада таъсирланади. Бу шароитда “популясион самарадорлик” деб номланган холат таъсир кўрсатади. Ўстириш шароити Синтетик мухитда ўстирилган микроорганизмлар, таркиби бой озиқа мухитида ўстириб олинган хужайраларга нисбатан ноқулай шароитларга чидамсиз бўлади. Озиқа мухитининг таркибий қисмини ўзгартириб, гликогенга ўхшаш захирадаги моддалар липидлар, пептидлар ва бошқа моддаларни хужайрада синтез қилинишига эришиш мумкин. Бу моддалар хужайрани музлатганда, эритганда уларни бузилишидан сақлайди. Масалан: Лаcтобаcиллус булгариcус ўстириладиган озиқа мухитига 0,1% твин қўшилса хужайра ёғ кислотаси фосфолипид фраксияси таркибидаги С 19 -сиклопропан кислотаси миқдори кўпаяди ва хужайрани суюқ азотда музлатилганда унинг нобуд бўлиши (48% гача) камаяди. Лиофилизасия Лиофилизасия усули кейинги ўн йилликда мухим ахамиятга эга бўлиб қолди, бу усулнинг афзаллиги хужайрани музлаган холатидан вакуум остида суюқ фазага ўтказмай қуритишдир. Биринчи марта бу усул гистологик тадқиқотлар учун Альтман (Алтман, 1890) томонидан қўлланилган. Бактерияларни лиофилизасия қилишда биринчи тажрибани Хаммер (Ҳаммер, 1909 − 1914) олиб борган.

Ҳозирги вақтда лиофилизасия катта коллексияларда турли хил бактерияларни, актиномисетларни, микоплазмаларни, миселиал замбуруғларни, ачитқи замбуруғларни, сув ўтларни, вирусларни, ваксина ва қон плазмаларини узоқ сақлаш (30 йилдан ортиқ) учун кенг қўлланилиб келинмоқда. Лиофилизасия жараёнида микроорганизмлар турли хил ноқулай (стресс) шароитларнинг таъсирига учрайди: музлатиш, қуритиш ва бошқалар. Лиофилизасия жараёнида хужайранинг бузилишига сабабчи факторларни аниқлаш ва хаёт фаолиятини, белгиларини турғунлигини таъминловчи шароитни танлаш мухим ютуқдир. Лофилизасия жараёни олдин микроорганизмларни патоген ва шартли патоген, кейин сапрофит формалари билан олиб борилган; кўп миқдордаги тадқиқотлар натижаси асосида аниқланишича лиофилизасияланган микроорганизмларни хаёт фаолиятини сақлаши, тур ва штаммнинг махсус сезгирлигига, культуранинг ўсиш босқичига, хужайра миқдорига, химоя мухитининг таркибига, лиофилизасия режимига, сақлаш шароитига (хароратга, атмосфера мухитига, ёруғликка) боғлиқ бўлади. Ҳимоя мухити Хужайра лиофилизасиясида химоя ёки суспензия мухитининг таркиби айниқса мухим ахамиятга эгадир. Биринчи ишларда бактерияни шўрвада (бульонда) ёки сутда лиофилизасия қилишган, уларни химоя мухити сифатида фойдаланилган. Дистирланган сувда ёки физиологик эритмада лиофилизасия қилинган микроорганизмлар хаёт фаолияти паст бўлган ва ёмон сақланган. Аниқланишича протекторлик (химоя мухити) хоссасига мураккаб моддалар: қон зардоби, оқсил зардоби, желатина, сут, шўрва, декстрин, крахмал, полиетиленгликоль, поливинилпирролидин ва пептонлар эгадирлар. Микроорганизмларни сақлаш мухитида химоя воситаси сифатида оддий моддалар: глюкоза, сахароза, галактоза, натрий глутамат, натрий аспартат ва айрим бошқалар хам хизмат қилиши мумкин.

Кўпинча мураккаб мухит қўлланилади: 1% желатин қ 10% сахароза; ёғсизлантирилган сут қ 7,5% глюкоза; 75% от зардоби қ 25% шўрва қ7,5% глюкоза; 2% декстрин қ0,5% аммоний хлор қ0,5% тиомочевина қ 0,5% аскорбин кислота; бузоқ зардоби қ 5% мезоинозит; 10% қуруқ сут кукуни қ 1% натрий глутаматлардир. Яхшиси бир вақтда иккита-учта химоя мухитидан фойдаланиш керак. Химоя мухитининг таъсир механизми аниқ эмас, улар хақида турли хил гепотезалар мавжуддир. Лиофилизасия қилиш учун химоя мухитидаги (сут қ 5% лактоза қ 5% сахароза) микроорганизмлар консентрланган суспензиясини (10 9 − 10 10 хужайра/мл) 0,2 мл дан шиша ампулага қуйилади. Ампула -20 − -24 0 C гача совутилади, бир вақтнинг ўзида 20, 26 0 С сублиматор хароратида, -45 0 C, - 60 0 C рефриженераторда, вакуумда 1х10 -3 (0,11 − 0,07 мм симоб устунида) музлатиш, қуритиш муддати 5 − 6 саот, яна охиригача қуритиш- 2 соат. Ампула вакуум остида кавшарланади ва 4 0 C да қоронғида сақланади. Лиофилланган хужайра вакуум остида ёки Ҳавога нисбатан инерт газлар (аргон, неон, гелий, криптон) атмосферасида яхши сақланади. Кислороднинг захарли таъсири натижасида бўш радикалларнинг Ҳосил бўлган бўлиши хужайра мембранасини бузилиши билан коррелясия Ҳосил бўлган қилади. Лиофилланган культурани яхшиси 4 − 6 0 C хароратда сақлаш керак. Кўпгина тадқиқотлар шуни кўрсатадики, сақлаш хароратини 18 0 C дан 37 0 C гача кўтарганда хаёт фаолиятини сақлаб қолган хужайра сони камаяди. Қуритилгандан кейин қолган сув миқдори бирданига лиофилизасиядан кейин хужайрани фақат хаёт фаолиятигагина таъсир қилиб қолмасдан, сақлаш вақтидаги нобуд бўлиш тезлигига хам сабабчи бўлади. қолган сувни миътадили (2 − 6%) микроорганизм қуритилган мухит таркибига қараб, сақлаш атмосферасига, микроорганизмлар физиологик холатига ва турига қараб ўзгариши мумкин. Ҳаддан ташқари қуритиш (0,5 − 1,5% дан паст намликкача) хужайрани хаёт фаолиятини йўқотади.

Микроорганизмларни қуритилган ҳолда сақлаш. қуритиш микроорганизмларни сақлашни энг оддий усулидир. Кўплаб микроорганизмлар табиий шароитда (тупроқда, қумда, лойда) Ҳавода қуриган ҳолда ва турли хил озиқ овқат маҳсулотларида узоқ вақт яхши сақланади. қуриш жараёнида микроб хужайралари сувсизланади. Тирик хужайрада сувнинг миқдори массанинг 80-90% ини ташкил этади. қуритиш вақтида хужайра ўз таркибидаги эркин сувни йўқотади ва қолган 10 − 12% сувда микроорганизмларни ўсиши тўхтайди. қолган сувнинг 2 − 5% гача камайганида хужайра структураси билан махкам боғланган сув сақланади. Шундай қилиб, қуритилган хужайрада биокимёвий реаксиялар тўхтатилади ёки айрим реаксиялар жуда хам секин кетади. Микроорганизмларни қуритишга чидамлилиги кўп факторларга: микроорганизмларнинг хоссаларига, мухитга ва ўстириш шароитига, қуритиш усулига, қолган сувга, сақлаш шароитига ва реактивасияга боғлиқ бўлади. Минерал ёғ остида сақлаш. Минерал ёғ остида сақлаш усули лаборатория шароитида катта коллексияларни сақлаш учун қўлланилади. У оддийлиги билан бошқа усуллардан фарқланади, алохида асбоб-ускуналар талаб қилмайди ва турли хил микроорганизмларни хаёт фаолиятини ва белгиларини турғунлигини нисббатан узоқ вақтгача сақланишини таъминлайди. Биринчи марта Люмьер ва Шевротьелар (Лумиере, Чевротиер, 1914) гонококларни сақлаш учун вазелин ёғи қўллашган. Усулнинг моҳияти қуйидагилардан иборат: микроорганизмлар культураси қулай озиқа мухитида ўстирилади ва устига стерилизасия қилинган вазелин ёғи қуйилади. ¨ғни қалинлиги (0,5 − 1,0 см) модда алмашиш жараёни тезлигини секинлаштиради ва озиқа мухити устки қисмини қуришдан сақлайди. Аероб микроорганизмлар пробиркада агар-агар солинган озиқа мухитида (5 − 6 мл, 45 0 бурчак ҳосил бўлган қилиб) ётқизилган холатда ўстирилади.

Анаероб шароитда ўсадиган бактерияларни, масалан, пропион кислотали бактерияларни агар-агар солинган мухит қалинлигига укол билан экилади. Сут ачитувчи бактерия ва айрим шуълали бактериялар ярим суюқ мухитда 0,25 − 0,40% ли агар-агарда ўстирилади. Аспароген-микроорганизмларга улар ўсишининг стасионар фазаси бошланишида ёғ қуйиш энг яхши натижа беради. Спора Ҳосил бўлган қилувчиларга - спора пайдо бўлиш босқичида, актиномисетларга ва миселярли замбуруғларга 7 − 14 кундан кейин, ачитқи замбуруғларига эса 12 − 14 кун ўстиргандан кейин ёғ қуйиш мақсадга мувофиқдир. Сақлаш учун ўта тозаланган тиббиётда ишлатиладиган вазелин ёғи қўлланилади. ¨ғни 60 минут автоклавда (1х10 4 Па босимда) стерилизасия қилинади, кейин сувини чиқариб юбориш учун қуритиш шкафида 150 0 C хароратда қиздирилади ёки хона хароратида 2 − 3 кун ушлаб турилади. ¨ғ мухитни устки чеккасидан 1 см дан ошириб юбормасдан қуйилади. Микроорганизмлар 5 0 С хароратда ёки хона хароратида қоронғида сақланади. Сақлаш муддати . Микроорганизмларни ёғ остида узоқ муддатга сақлаш вақтида хужайраларнинг нобуд бўлиш жараёни кетади. Шунинг учун хам микроорганизмларни йилига 1 − 2 марта ёғ остидан қайтадан экилиб турилади. Ачитқи замбуруғлари йилига бир марта қайта экилади. Миселиал замбуруғларни сақлашни бошида йилига бир марта қайта экилади, кейин икки-уч йилда қайтадан экилади. Кўпчилик синалган сапрофит бактериялар вазелин ёғи остида қайтадан экилмасдан 8 − 14 йил ўз ҳаёт фаолиятини сақлаб туриш мумкин. Россия Фанлар Академияси Микроорганизмлар биокимёси ва физиологияси институти “микроорганизмлар тўплами” лабораториясида Баcиллус туркумига кирувчи 155 штамми ёғ остида сақланганда 6 йил муддатда ўз хаёт фаолиятини ўзгартирмасдан сақлаганлиги кузатилган.

Ёғ остида 4 − 5 йил муддатга Рҳизобиум, Псеудомонас, Азотобаcтер, Пропионибаcтериум, Артҳробаcтер, Миcроcоccус туркуми вакиллари муваффақиятли сақланган. Аероб граммусбат бактериялар ёғ остида сақлашга грамманфий бактерияларга нисбатан бирмунча чидамлироқдир. Сехларда тоза културадан экиш материалини олиш технологияси Екиш материалини тайёрлаш, продусентнинг тури ва унинг физиологик, биокимёвий хусусиятларига боғлиқ ҳолда бир қанча асосий босқичлардан иборат бўлади: дастлабки култура (пробиркада) → агарли озиқада ўстириш (пробиркада) → колбаларда суюқ озиқа мухитида микробиологик качалкада ўстириш (бир ёки икки босқичли) → э киш ускуналарида ўстириш (бир ёки бир неча инокуляторларда) → кичик ферментаторларда микроорганизм культураларини тўпланиши → экиш материали. 16 − расмда ишлаб чиқариш шароитида нефтни н-парафинларини ўзлаштирувчи ачитқилардан экиш материали олишга мисол келтирилган. 16-расм. Ёкиш материалини тайёрлашнинг технологик чизмаси

Ёкиш материалини ўстириш қуйидаги босқичларда кечади: 1. Заводнинг микробиологик лабораториясидан зарур микроорганизм культураларини олиш; 2. Экиш материалларини кичик хажмли экиш ускунасида ўстириш (300 л. сиғимли); 3. Ачитқиларни катта хажмли экиш ускуналарида ўстириш (3200 л. сиғимли); 4. Кичик ферментаторлардан ачитқи култураларини тўплаш (50м 3 сиғимли). Биринчи босқичда заводнинг микробиологик лабораториясида экиш материали ўстириб олинади. Дастлаб культура пробиркаларда қия қилиб солинган агарли озиқа мухитида, стерил холатда миътадил озиқа мухити ва хароратда, маълум (пҲ, харорат, сақланиши) режим асосида кўпайтирилади. Ўстирилган культуралар пробиркадаги қия агар устида культуралар стерил, тоза сув ёрдамида ювилиб, сўнг 750 мл хажмли эрленмеер колбаларидаги 50 − 100 мл. ли суюқ озиқа мухитига ўтказилади. Колбалар миътадил хароратли хоналардаги (2830 0 С) качалкаларга олинади. Культураларнинг ўсиш тезлигини ошиши качалканинг аралаштириш тезлигига боғлиқ бўлади, миътадил аралаштириш 120 − 240 тез/мин. да олиб берилиши мақсадга мувофиқдир. Качалкада колбалардаги культурани ўстириш давомийлиги 18 − 36 соат давом эттирилади. Бу босқичда микроорганизмларнинг морфологик кўрсаткичлари кузатилиб борилади. Энг яхши натижа культураларнинг лагорифмик фазасида намоён бўлади. Экиш материалини ўстиришнинг иккинчи босқичида, тайёр культуралар колбадан стерил ҳолда, аввалдан аниқ миқдордаги парафинларда ва минерал тузлар билан таъминланган экиш ускунасига (инокулятор) ўтказилади. Экиш ускунасида, аралаштиргич, аерасияни таъминловчи, шунингдек, харорат, пҲ, кўпикланиш даражалари ва х.к. ларни ўлчовчи ускуналар мавжуд бўлиши лозим. Ускунада озиқа мухити, ускунанинг умумий сиғимининг 60% идан ошмаслиги керак.

Ёкиш ускунасига экиш материалининг солиниш миқдори асосий белгилардан бири хисобланади. Кам миқдордаги экиш материалининг солиниши инкулясия даврининг узоқ давом этишини талаб қилади. Шунинг учун экиш ускунасига озиқа мухитининг умумий хажмининг 10 − 12% миқдорини ташкил этиши мақсадга мувофиқ бўлади. Ускунада экиш матриалини тайёрлаш вақтида, ўстиришнинг миътадил режимини сақлаб туриш асосий омил хисобланади. Буни назорат қилиш учун ундан микробиологик ва биокимёвий тахлил учун намуналар олиб текшириб турилади. Ўстириш озиқада ачитқиларнинг 14 − 20 г/л хажмда йиғилишигача давом эттирилади (қуруқ оғирлик хисобида). Одатда бу жараён 12 − 14 соатда якунланади. Ёкиш материалини ўстиришнинг учинчи босқичи 3,2 м 3 хажмли экиш ускунасида давом эттирилади. Бунинг учун кичик хажмли инокулятордан барча культурал суюқлик катта миқдордаги экиш ускунасида аввалдан стерилланган озиқа мухитига ўтказилади. Бунда хар бир микроорганизмнинг ўз хусусиятларидан келиб чиқиб, уларнинг миқдори турли хил бўлиши мумкин. Агарда бу жараён культуранинг экспоненсиал ўсиш фазасида амалга оширилса унда экиш ускунасидаги озиқа мухити хажмига нисбатан 10% миқдорида экилиши яхши натижа беради. Ўстириш давомийлиги 12 − 14 соат давомида олиб борилади. Жараённинг 4босқичи 50 м 3 хажмдаги ускунада давом эттирилади. Бунгача ускуна этарли миқдорда парафин, озиқа тузлари эритмалари ва микроелементлардан иборат озиқа мухити билан таъминланади. Озиқа мухитида культуралар суспензияси, миътадил пҲ даражаси, харорат ва узлуксиз аерасияда аралаштириш орқали ўстириш бошланади. Ачитқилар тўпланиши 10 − 12 соатга чўзилади. қачонки ачитқилар қуруқ оғирлиги озиқада 14 − 17 г/л ни ташкил этганда ачитқили суспензия ишлаб чиқариш ферментаторларига берилиши мумкин.

Олинган экиш материали микробиологик ва биокимёвий назоратлардан тўлиқ ўтказилган бўлиши хамда кейинги ишлаб чиқариш босқичига боғлиқ частоталар ва уларнинг фаоллиги аниқланган бўлиши лозим. Микробиологик технология, ўзининг хусусий биосинтези, шунингдек, ёрдамчи операсиялари учун катта хажмдаги сиқилган Ҳаво ёки инерт газларни талаб қилади. Технологик хусусиятларига кўра Ҳавони тайёрлаш тизимини тўрт гурухга ажратиш мумкин: Аероб ўстиришда, ферментасияда Ҳавони тозалаш ва узатиш; Аероб ўстириш жараёнида культурал суюқликдан турли хил газсимон маҳсулотларни йўқ қилиш учун инерт газларни тайёрлаш ва узатиш; Сочилувчан маҳсулотлар пневматранспорти учун ва микроорганизмлар суспензиясини бир ускунадан бошқа бирига ўтказиш учун хайдалаётган сиқилган Ҳавони тайёрлаш ва узатиш; Барча турдаги технологик ускуналардан чиқадиган Ҳаво ёки газлар аралашмаларини тозалаш . Бу тизимлар хар бири алохида хусусиятларга эга бўлишига қарамасдан уларни стериллаш жараёнларининг назарий асослари билан боғланган. Аероб микроорганизмларни суюқ озиқа мухитида ўстириш шароити, ферментаторга Ҳавони узлуксиз беришни талаб қилади. Ферментаторга берилаётган ҳаво бир неча функсияларни бажаради: 1. Микроорганизмларни кислород билан таъминлайди; 2. Газсимон моддалар алмашишини йўқотади; 3. Микроорганизмлар ажратадиган иссиқликни йўқотади; 4. Микроорганизмлар массаси суспензиясини бир хиллигини Ҳосил бўлган қилади; 5. Суюқ озиқа аралашиши ва масса узатилиш тезлигини оширади . Микроорганизмлардан тозаланган, тоза сиқилган Ҳаво олиш - мураккаб технологик вазифа бўлиб, махсус тизимда амалга ошрилишни талаб қилади.

25расмда Ҳавони тозалаш ва стериллашнинг махсус технологик чизмаси акс эттирилган. 25-расм.Ҳавони тозалаш ва стериллизасиялаш технологияси чизмаси 1- Ҳавони датлабки тозалаш фильтри; 2-трубакомпрессор; 3-иссиқлик алмаштирувчи-совутгич; 4-суюқлик ажратувчи; 5-иссиқлик алмаштирувчиқизитгич; 6-бош фильтр; 7-алохида фильтр. Биринчи босқичда атмосфера Ҳавосини чанглардан тозалаш ва уни сиқиш амалга ошрилади. Атмосфера Ҳавоси филтр орқали, дастлабки тозаланган ҳолда зарур босимгача (350 − 500 кПа) сиқиладиган компрессорга берилади. Микробиологик ишлаб чиқариш корхоналарида Ҳавони сиқиш учун кўпгина трубокомпрессорлар ёки поршинли компрессорлар қўлланилади. Иккинчи босқичда сиқилган Ҳавони, зарур бўлган миътадил термодинамик холатда тутиб турилади. Сиқилган Ҳаво 100 − 200 0 C гача қиздирилади, чунки уни иссиқлик алмаштирувчи ускуна 3 дан 25 − 30 0 C гача совутади. Совутилган сиқилган Ҳаво, атмосфера Ҳавосида намлиги конденсирланади (4). Ҳаводан сувлар ажратилгандан сўнг микроорганизмларни ўстириш хароратида, иссиқлик алмаштирувчи ускунада (5) қиздирилади. Шундан кейин Ҳаво уни этарли намлик ва харорат билан таъминловчи бош фильтрга берилади. Бу фильтрда Ҳавони совуқ стериллаш жараёни кетиб баъзи бир қолган чанглар

ва микроорганизм хужайраларидан стерилланади. Учинчи босқичда Ҳавони охирги стериллаш, алохида юпқа, нозик фильтрда (7) тозалаш амалга оширилади. Ҳавони дастлабки тозалаш филтрлари Дастлабки тозаловчи фильтрлар, компрессорлардан олдинги сўрувчи линияда ўрнаштирилади. Фильтрнинг таъсир механизми, ўлчами 5 мкм дан ортиқ бўлган йирик инерсион чўкмаларни тутиб қолиши билан изохланади. Ҳаводаги тозаланувчи элемент материаллар, юқори тезликдаги фильтрлаш (1,5 − 3,0 м/с) орқали тозаланади. Бунда фильтрлардан қуруқ қисмлар ўтиб кетмаслиги учун фильтр қатламлари мойлаб қўйилади. Шунинг учун бундай фильтрлар мойли ёки виссинли фильтрлар деб аталади. Дастлабки тозалаш фильтрлар даврий ва узлуксиз таъсир этиши мумкин. Даврий фильтрларга кассетали қайта тикланувчи мойли фильтрлар ва кассетали қуруқ типдаги фильтрлар киради. Кассетали бошқарилувчи мойли фильтрлар − фильтрланадиган озиқалар тури, шакли ва ўлчамларига кўра фарқланади. Кўпроқ тарқалган типи сеткали ФßР фильтридир. Кассетали қайта тикланувчи мойли фильтрлар экспулатасияда ишончлидир, яъни 5 мкм ўлчамдан катта бўлган чанг заррачалари ва микроорганизмларни яхши тутиб қолади. Бундай фильтрлар тўрлари (чанг заррачаларини ушлаб қолувчи тўр) юзасида 92-99% Ҳаво чангларини ушлаб қолади. Улардан регенерасиясиз (қайта тикланмасдан) фойдаланиш Ҳавонинг ифлосланиш даражасига боғлиқ бўлиб, одатда 80 соатдан 800 соатгача давом этиши мумкин. Кассетали қуруқ типдаги фильтрлар - 10 − 15 қатламдан иборат, перфорирланган метал ва винипластик қатламларидан тузилган. Ҳавони дағал ва нозик тозаловчи филтрлар Дағал тозаловчи фильтрлар − Ҳавони тозалаш ва стериллашнинг 2 − босқичида қўлланилади. Уларнинг асосий вазифалари - компрессор ва иссиқлик алмаштирувчиларга ўтувчи Ҳавони дастлабки тозалаш

филтрларидан қоладиган ифлосликлардан тозалашдан иборат. Улар бир неча ферментаторларга хизмат қилади ва бош фильтр деб аталади. Бош фильтр конструктив тузилишига кўра, тубида тутиб қолувчи элак (панжара) бўлган вертикал идишдан иборат (26-расм). Тутиб қолувчи панжарага шишапахталар қатлами ётқизилади, сўнгра қатламга гранула кўринишидаги фаол кўмирнинг 0,8 − 1,0 см қалинликдаги қатлами тўшалади ва яна пахтали қатлам тўшалади. Енг замонавий конструксияли ва катта ишлаб чиқарувчи фильтр кассетали шишатолали типдаги бош фильтр хисобланади. Бош фильтр жуда катта хажмда чанг ушлаш хусусиятига эга. Бош фильтрлар нам буғда 4 соат давомида 0,12 − 0,15 кПа босим остида даврий (ойда 1 марта) стерилланади, кейин эса қуруқ Ҳавода қуритилади. 26-расм. Бош аерозолли филтр 1,2- ҳавонинг кириш ва чиқиши учун штутсерлари; 3- энгдан буғнинг чиқиш штутсери; 4- конденсатни қуйиш учун труба; 5- филтрловчи элемент элаклари; 6- энгга буғнинг кириши учун штутсер; 7- зичлайдиган плиталар. Нозик тозалаш фильтрлари − Ҳавони тозалаш ва стериллаш босқичининг учинчи ва охирги босқичларида ферментаторга берилиш пайти қўлланилади. Шунинг учун уларнинг ишлаши асосий ва ишончли бўлиши зарур.

Бу фильтрлар конструксиясига кўра дағал тозалаш фильтрларига ўхшаш бўлади, аммо буларнинг ўлчами жуда кичик бўлиб, уларда анча самарали фильтрловчи материаллар қўлланилади. Фильтрловчи материалига боғлиқ ҳолда кассетали (флансли) ёки патронли (гильзали) конструксияли ускуналар қўлланилади (27 − расм). Кассетали конструксияли фильтрда, кассеталар шакли гардишли больт орқали бураб мустахкамланган толасимон материаллардан тузилган тўрда жойлашган бўлади. Патронли конструксияли фильтрда тўр материаллари сифатида тайёр фильтрловчи элементлар металл тешикларга осиб қўйилган фильтр элементи қўлланилади. Нозик тозалашда, базалтли нихоятда юпқа толадан бўлган алмаштириладиган тайёр фильтрловчи элемент Ф1 ва Ф2 қўлланилади. Кўпинча бу конуструксияда тайёр стандарт фильтрловчи патронларни қўллаш кенг тарқалган. 27-расм. Толасимон материаллардан тайёрланган аерозолли фильтрлар чизмаси а-б- кассетали тузилишдаги Ф1 ва Ф2 фильтрлари; в- патронли тузилишдаги П фильтри; Шунингдек, микробиологик ишлаб чиқаришда нозик тозалаш фильтрлари (ФТО) фильтр типларининг ФТО − 60 дан ФТО − 1000 (сонлар м 3 /соатда Ҳаво бўйича ишлаб чиқариш кўрсаткичини англатади) гача бўлганлари кенг қўлланилади. Ферментаторнинг сиғимига қараб фильтрлар танланади. 28 − расмда базальтли ўта нозик тола қоғози, гифрирланган базальтли картон, фторопластли элементлар ва бошқалар фильтрловчи

материал сифатида қўлланилувчи ФТО − 60 нозик тозалаш фильтри чизмаси келтирилган. Нозик тозаловчи фильтрлар амалда Ҳавони 100% тозалаш ва стерилизасиялашни таъминлайди. Ҳавони тозалаш жараёнини назорат қилиш. Ҳавони тозалаш ва стериллаш тизимини назорат қилиш ва бошқариш жараёни учун махсус ускуналар ўрнатилади. Ҳаво харорати совутгичга кириш ва чиқишида назорат қилинади (3). Ҳаво намлиги ва харорати қизитгичда кейин аниқланади (5). Ҳаво кўрсаткичларини автоматик назорат қилиш ва бошқариш таъсир механизми қуйидагича изохланади. Агар ускуна бош фильтрда (6) Ҳаво ўзгаришини қайд қилса, унда махсус регуляторлар қизитгичга буғ берилишини ўзгартиради, шундай қилиб, регламентга мувофиқ Ҳаво харорати берилиши таъминланади. Фильтрлар таъсир самарадорлигини назорат қилишда алохида махсус тозаланган Ҳаво чангланишини ёзиб борадиган АЗ-3 ва АЗ-5 анализаторларидан фойдаланилади. Ускуна юқори сезгирликка эга (1 м 3 да 2-3 минг, заррачалар ўлчами 0,3 мкм) бўлиб Ҳавони микробиологик назорат қилиш имкониятини беради.

Адабиётлар: 1. Қ.Д.Давранов., Н.А.Хўжамшукуров. Умумий ва техник микробиология. Тошкент, ТошДАУ нашриёти, 2004 йил. 279 бет. 2. А.Ю.Жвирблянская О.А.Бакушинская. Микробиология в пиҳевой промишленности. “Пиҳевая промишленност» Москва 1975г. 500 С. 3. Н.М.Вербина., Ю.В.Каптерева. Микробиология пиҳевих производств. Агропромиздат, Москва 1988г. 206 С. 4. А.Ю.Жвирблянская О.А.Бакушинская. Основи микробиологии санитарии и гигиени в пиҳевой промишленности. «Легкая и пиҳевая промишленност» Москва 1977г. 312 С. 5. А.А.Кухаренко., А.Ю.Винаров Безотходная биотехнология этилового спирта. Энергоатомиздат Москва 2001г. 296 С. 6. В.М.Богданов., Р.С.Баширова и др. Техническая микробиология пиҳевих продуктов. «Пиҳевая промишленност» Москва 1968г. 4151 С. 7. Н.Р.Асонов. Микробиология. «Колос» Москва. 1980. 348 С. 8. Г.Мюллер., П.Литс Г.,.Д.Мюнх. Микробиол. Пиҳевих продуктов растителного происхождения. «Пиҳевая промишленност» Москва 1977г. 342 С.

Похожие

Биотехнологик ишлаб чиқариш махсулотларни ажратиш ва тозалаш жараёнлари

Антибиотиклар ишлаб чиқариш

Ферментлар ишлаб чиқариш

Аминокислота ва органик кислоталар ишлаб чиқариш

Аминокислота ва органик кислотлар ишлаб чиқариш