Xujayralarning nur ta'siriga javoban uzgarishlari xujаyralar radiosezgirligi - Биология - Рефераты

Xujayralarning nur ta'siriga javoban uzgarishlari xujаyralar radiosezgirligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81 KB

Xujayralarning nur ta`siriga javoban uzgarishlari xuj а yralar radiosezgirligi Reja: 1. Xujayralarning nur ta`siriga javoban uzgarishlari. 2. Xujayralarda letal uzgarishlari. 3. Xujayralar radiosezgirligi. 4. Xujayraning postradiatsion tiklanishi

Xujayralar radiosezgirligi yoki boshkacha aytilganda, radiota`sirchanligi radiobiologiyaning asosini tashkil etadi. Nur ta`sirida xujayrada ruy beradigan turli-tuman uzgarishlarni bayon etishdan avval xujayra tsikli xakida xozirgi zamon tasavvuri ustida tuxtalib utamiz, chunki nurlanish natijasida ruy beruvchi uzgarishlarning chukurlik darajasi va rivojlanish muddati shunga boglik. Bundan 40 yil mukaddam aniklanganki, DNK sintez xujayralar tsiklining interfazasida ruy beradi va ma`lum vakt talab kiladi. Interfaza uch davrdan iborat: - DNK sintezi davri - (sintetik faza – S davr deb ifodalanadi), pre - va postsintetik (G 1 va G 2 ) – sintez oladi va sintezdan keyingi davrlar. Xujayra tsiklining turtinchi davri mitoz - M xarfi bilan ifodalanadi. Xujayra tsikli – mitozdan –mitozga kadar utgan vakt. Xujayralari tez kupayadigan tukimalar (ichak epiteliysi, suyak kumigi, spermatagon epiteliy, teri epiteliysi)da, tez usadigan usmalarda, xujayralar kul`turasida xujayra tsikli 20-30 soatni tashkil etadi. Eng uzok davom etuvchi davrlar G 1 va S bulib, ularning xar biri 10-12 soat davom etadi. Nisbatan kiska G 2 davr – 2-5 soat va eng kiska davr - mitoz 30-60 minut davom etadi. Proliferatsiya sekin kechadigan tukimalarning aksariyat xujayralari kup vakt davomida G 1 fazasida buladi. Bu tukimalarda G 1 , xaftalar, oylar, yillar (M: markaziy nerv sistemasi xujayralarda) davom etadi. Sunggi yillarda G 0 – xujayraning sokinlik davri tafovut kilinmokda. Bu davrda xujayralar tsiklidan tashkari xisoblanib, rolini uynaydilar. Agar biror sabab bilan xujayralar ma`lum bir ulimi ulgan takdirda G 0 davridagi xujayralar mitotik tsikli faollashadi va bu xujayralar xisobiga reparativ regeneratsiya, tiklanish amalga oshadi. Nurning ta`sirida yuzaga kelgan xujayra uzgarishlarining aksariyati (metabolizmning buzilishlari, shu xisobdan nukleinlar almashinishi, oksidlanishli fosforlash - (okislitel`noe fosforilirovanie), xromosomalar uzilishi va boshkalar tez tiklashnishi va sezilmasligi mumkin. Bu kabi utkinchi xujayra reaktsiyalari nurlanishning fiziologik yoki kumulyativ effektlari deb ataladi. Bu reaktsiyalar kayta nurlanishlarda ruyobga chikadi. M: 2 gr. dozada terining nurlanishi, yuzadan karaganda sezilarli uzgarish chikarmaydi. Agarda teri 15-20 marta shunday

dozada nurlansa unda kizarish (eritema) paydo buladi. Bu uzgarish xujayralardagi kumulyativ uzgarishlarning natijasidir. Xujayrada kumulyativ reaktsiyasining universial turi - xujayra bulinishning tuxtashi, mitozlarning radiatsion blokidir. Nur ta`sirida xujayralar mitozining bloki rentgen va radioaktiv nurlar kashf etilgandan keyingi dastlabki yillarda usmalarni nur bilan davolashga asos bulgan. Xozirgi paytda aniklanishicha, xujayralar bulinishi tuxtashining davomiyligi dozaga boglik va u xujayralarning ulishi yoki ulmay kolishidan ka`tiy nazar xamma nurlangan xujayralarda kuzatiladi. Ammo, xar xil tukimalar xujayralarida radiatsion blok turli vakt davom etadi va u dozaga proportsionaldir. Nur dozasi ortib borishi bilan radiatsion blok vakti xam ortadi. Chizmada 1,2,4 gr dozada nurlash mitotik indeksni kay darajada kamaytirishi va radiatsion blok vaktining davomiyligi kursatilgan. Mitozning tuxtashi xujayra tsiklining kaysi davrida nur ta`sir etishiga boglik. DNK sintezi davri va postsintetik davrda xujayra nurlansa radiatsion blok eng davomli buladi. Xujayra mitoz davrida nurlangan takdirda radiatsion blok eng kiska vakt davom etadi, kupchilik xujayralarda boshlangan mitoz nurlashdan keyin tuxtamaydi va uz vaktida tugallanadi . Odatda, tukima xujayralari xayotiy tsiklning turli davrida bulib, asinxron populyatsiyaga ega. Proliferatsiya aktiv bulgan tukimalarda, sintetik va postsintetik davrlarda xujayra mitozining bloki, mitotik jarayonini tulkinsimon kechishiga olib keladi, shu sababli nurlanishdan sung mitotik indeks dastlab kamayadi sungra tez ortadi va undan keyin yana kamayadi. Mitotik indeksning kamayishdan keyin, tulkinsimon kutarilishi xakikiy kupayishi emas. Gap shundaki, nur ta`sirida kupgina xujayralarning bulinishi vaktincha tuxtaydi, keyinchalik ular nurga kam ta`sirchan, bulgan xujayralar bilan deyarli bir vaktda mitozga kiradi va mitotik indeksning kompensator kupayish tulkinini keltirib chikaradi. Xujayra bulinishining vaktincha tuxtashi (sekinlashishi)ning sabablari tulik ma`lum emas. Kupchilik bu jarayon DNK sintezining buzilishi bilan boglik deb xisoblaydi. Ammo DNK sintezining buzilishi xamma vakt birlamchi jarayon

emas, u xujayra bulinishini boshkaruvchi ichki strukturalarining nur ta`siridan zararlanishining natijasi bulishi mumkin. Ayni vaktda xujayra mitozining bloki nurlanishda xosil buluvchi tsitotoksik moddalarining ikkilamchi ta`siridan kelib chikishi mumkin. M: bevosita nurlanmagan tukimalarda xam mitozning sekinlanishi, bu jarayoni tsitotoksik ta`sir natijasida ruy berishi mumkinligiga dalolat bula oladi. Ammo mitozlar radiatsion bloki mexanizmlari tulik urganilmagan. Nayta nurlanishlarda mitozlarning boglanishi esa yanada kam urganilgan. Ba`zi xollarda katta dozada nurlangan xujayra, mitotik kobiliyatini butunlay yukotishi mumkin. Bu xujayralar bulinmasdan yashayveradi, natijada xujayraning patologik - uta katta, gigant formalari vujudga keladi, ularda redublikatsiya natijasida xromosomalarning bir necha termasi (nabori) xosil buladi. Bu xujayralar nixoyada bulina olmay uladi. Xujayralarda letal uzgarishlar, xujayra ulimining turlari Ionlovchi nurlarning biologik ta`sirini urganishning dastlabki davrlaridayok, 1906 yilda frantsuz tadkikotchilari Bergon`e va Tribando, tukimalarning nurga ta`sirchanligi - ularning proliferativ aktivligiga tugri proportsional va xujayralarning differentsiatsiya darajasiga teskari proportsional` ekanini anikladilar. (Bergon`e-Tribando konuni) Letal effekt kachon ruy berishiga kura, xujayra ulimining 5 turi tafovut kilinadi: 1. Xujayra bulinishiga kadar (nur ostida) ulim. 2. Xujayraning bulmasdan ulishi. 3. Birinchi bulinishdan keyin ulish. 4. Keyingi bulinishlarda ulish. 5. Populyatsiyadagi bulinaetgan xujayralarning bir kismining ulishi. Xujayra ulimining mitotik jarayonga alokasiga e`tiboran ikki guruxga bulinadi: 1. Interfaza yoki interkinetik ulim, bunga xujayra ulimining yukorida keltirilgan dastlabki ikki turi kiradi. 2. Mitotik yoki reproduktiv ulim, bunga keyingi uch tur ulim kiradi. Eng kup reproduktiv ulim kuzatiladi.

Xujayralar reproduktiv ulimining asosiy sababi xromosomalar strukturasining nur ta`sirida zararlanishdir. Mitotik ulimini mitozning turli davrlarida amalga oshirilgan tsitologik tadkikotlarda xromosoma uzgarishlari (perestroykasi) yoki xromosoma aberratsiyalarini kuzatish yuli bilan aniklash mumkin. Bunda xromosomalarning bir yoki bir necha joydan uzilishlari, ular fragmentlarning translokatsiyasi va turli xil yopishmalar xosil bulishi, xromosoma parchalarining tushib kolishi, yukolishi kuzatilishi mumkin Xromosomalar uzgarishlarining turlari, ularning paydo bulish mexanizmlari, xromosoma abberatsiyasi natijasida rivojlanuvchi jarayonlarini radiobiologiyaning maxsus kismi – radiatsion genetika urganadi. Xromosoma aberratsiyalari rivojlanishida xromosomalar fragmentatsiyasi, xromosoma kupriklari, ditsentriklar, xalkasimon xromosomalar xosil bulishi xromosoma ichi va xromosomalararo almashinishlar muxim axamiyati ega. Bu uzgarishlar xujayralar mitozida xromosomalarning teng bulinishiga imkon bermaydi. Xromosoma parchalari bilan yukolgan DNK-da shifrlangan genetik informatsiya, xujayra bulinishida turli morfologik va metabolik etishmovchiliklarni vujudga keltiradi. Xromosomalari zararlangan xujayralar bulinishi mutatsiyaga, ya`ni xususiyatlari (tuzilishi va funktsiyasi) uzgargan xujayralar paydo bulishiga olib keladi. Somatik xujayralar mutatsiyasi kelgusida rak oldi jarayonlari, xavfsiz va xavfli usmalar keltirib chikaradi. Bu urinda ionlovchi radiatsiya kuchli kantserogen (rak chikaruvchi) fizik faktorlardan biri xisoblanadi. Olimlarning xisoblaricha, xatto radioaktiv fon xisobiga odam organizmida bir yilda urta xisobda 50 mutant xujayra xosil buladi. Nushimcha ravishda nur ta`siri bunday xujayralar mikdorining ortishiga va radiatsiya chakirgan (radioindutsirovann ы y) rak kelib chikishga sabab bulishi mumkin. Bunga avvalari kup kuzatilgan rentgenolog va radiologlarning professional kasalligi -teri raki misol bula oladi. Bu raklar kupincha mul`titsentrik, bir vaktda kup nuktalardan rivojlanuvchi buladi. Aytish lozimki, xozirgi vaktda rentgen va radiologik apparatlarning mukammalligi va radiatsion xavfsizlikka katta e`tibor berilishi tufayli rentgen va radiy nurlari chakirgan teri raki deyarli kuzatilmaydi.

Interfaza ulimi – xujayra mitozga kirmasidan ruy beradi. Juda katta dozalar ta`sirida, xujayra bevosita nurlanish paytida uladi. (Smert` pod luchom). Xujayraga 10 Gr atrofida nur ta`sir etsa dastlabki soatlarda turli degenirativ uzgarishlar ruy beradi, birinchi sutka davomida yadroning kuchli piknozi. Xromatin iplarining zichlanishi va ularning fragmentatsiyasi kuzatiladi. Maksimal uzgarishlar 2-6 soatdan sung ruy beradi. Interfaza ulimi asosan nurga ta`sirchan tukima xujayralarida va nisbatan katta dozalar yutilganda yuzaga keladi. Masalan, limfoid tukima (tolok, ayrisimon bez, limfatugunlar) xujayralari nurga sezuvchan tukimalarga kiradi unda dastlabki uzgarishlar 0,5 Gr nur ta`siridan kelib chikadi. 5 Gr umumiy nurlanishdan sung limfotsitlarning periferik kondagi mikdori 2-3 % ga kadar kamayishi kuzatiladi (normal kursatgich – 2535%). Nurlanishdan keyin birinchi kunlarda kuzatiluvchi postradiatsion limfopeniya asosan interfaza ulimi tufayli ruy beradi. Mitotik ulim odatda kichik dozalar ta`sirida (0,5-2Gr.) nisbatan radiorezistent tukimalarda kuzatiladi. Bu jarayon kup kunlar, oylar, yillar davomida ruy beradi. Xujayralar radiosezgirligining kursatikichlari (kriteriylari Xujayralarning yashashga kobilligini asosiy kursatgichi ularning chekiz kupayish kobiliyati va bir xil xujayralardan iborat koloniyalar xosil kilish xususiyati xisoblanadi. Xujayralarning xayotga kobilligi tukimalar kulturasida in vitro sharoitida ular koloniyalarining soni ortib borishiga karab urganiladi. Xujayralar radiosezgirligining kursatgichlaridan biri nurlangan xujayralarni in vitro sharoitida koloniyalar xosil kilish kobiliyatidir. Uni aniklash metodikasi kuyidagicha, Petri chashkasiga kon tomir devori xujayralari (endoteliy) «ekilgach» ularni 10-20 Gr. dozada nurlab 7-14 kunga termostatga kuyiladi. Bu vakt ichida Petri chashkasidagi ozik muxitda kuzga kurinuvchi xujayralar koloniyasi xosil buladi. (Bu vakt ichida kamida 6 marta xujayra bulinishi ruy beradi). Nurlangan va nurlanmagan nazorat (kontrol`) Petri chashkalaridagi xujayra koloniyalari soni takkoslanadi. Nurlanishdan keyin xujayralarning xayotga kobilligi, in vivo sharoitida xam urganishi mumkin. Buning uchun suyak kumigi, talok, embrional-jigar xujayralari

suspenziyasi letal dozada nurlangan retsipient - sichkonlar dum venasiga yuboriladi. Bir xafta utgach bu xayvonlar talogida kuzga makroskopik kurinuvchi koloniyalar sanaladi. Nurlangan gemopoetik tukima xujayralarining avlodlaridan iborat koloniyalar soni soglom, nazorat sichkonlar talogidagi koloniyalar soni bilan takkoslanadi. XX asrning 60-yillarida nurning ta`sirini terining va ingichka ichakning kolonogen xujayralarida urganish metodikasi ishlab chikilgan. Nur ta`sirining urganishning kup kullanuvchi usullaridan biri xromosoma abberatsiyalari bulgan xujayralarni sanashidir. Nurlanish dozasi bilan xromosoma abberatsiyalari urtasida boglanish (korellyatsiya) mavjud. Doza kancha katta bulsa xromosoma uzgarishlari shunchalik kup uchraydi va zararlanishlar chukur buladi. Xujayraning nurlanishdan zararlanishi . Xujayraning nurga ta`sirchanligini taxlil kilishda uning asosiy tarkibiy kismlari yadro va tsitoplazmaning nisbiy radiosezgirligini kurib chikish lozim. Kuplab tajribalar va kuzatuvlarda tsitoplazmaga nisbatan yadroning nurga ta`sirchanligining bekiyos kattaligi va nurlanish keltirib chikargan uzgarishlar asosida kuprok xujayra yadrosining zararlanishi etishi aniklangan. Yukorida keltirilgan xromosoma uzgarishlarining xujayra takdirini belgilovchi jarayon ekanligi buning isboti bula oladi. Shu bilan birga xromosomalarning zaralanishi tsitoplazmadagi uzgarishlar orkali xam yuzaga kelishi mumkin ekanligi e`tirof etish lozim. Xujayralar kul`turasida yadroni muljali (pritsel`n ы y) nurlashda bitta α -zarrachalarning ta`siridan xujayraning ulishi mumkin. Bu natija xujayra tsitoplazmasidan 15 mln. zarrachalar utganda yuzaga keladi. Xuddi shuningdek yana bir misol, xujayra yadrosini 15-20 protonlar bilan nurlash xromosomalarning struktura (tuzilishi) uzgarishlarini chakirishi mumkin. Tsitoplazmaning turli kismlarni yuz minglab shu xil zarrachalar bilan nurlangan takdirda xam uzgarish kuzatilmaydi. Ammo yadro-tsitoplazmatik alokalar mavjudligi tufayli yadro uzgarishlari tsitoplazmadagi buzilishlar tomonidan kuchaytirilishini kursatuvchi eksperimental tadkikotlar mavjud. Xujayraning ulimida kanday strukturalar ma`sul xisoblanadi? Umuman olganda nur ta`sirida zararlanmaydigan strukturalar yuk – bu yutilgan dozaga boglik.

Xujayrada unlab DNK molekulalari mavjud, ularning uzunligi katta, (umumiy uzunligi 1-2m). Bu molekulalar muntazam oksillar bilan boglangan. Oksillar interfaza xromatini strukturasini saklashda, genetik informatsiyani kuchirishda ishtirok etadilar. Nurlash DNK molekulasi zanjirning bir yoki ikki ipini uzishi mumkin. Zanjirning xar kanday uzilishi, DNK molekulasida saklangan informatsiya ukilishi buzilishi va xromatin strukturasi uzgarishini keltirib chikaradi. Bir ipning uzilishi DNK molekulasining sinishi olib kelmaydi, chunki uning bulaklari DNK-ning ikkinchi ipi bilan vodorod atomlari yordamida mustaxkam boglangan va keyinchalik molekulaning strukturasi tiklanishi mumkin. Xullas DNK-ning bir ipli uzilishlari xujayra ulimiga sabab bulolmaydi. Doza ortib borishi bilan ipning uzilishlari ortib boradi. Ularning ba`zilari zanjirning bir-biriga tugri karama-karshi nuktalarida ruy berishi, ya`ni ikki ip uzilishi paydo bulishi mumkin. Siyrak ionlar xosil kiluvchi nurlar (rentgen, gamma, tez elektronlar) bilan nurlanishda 20-100 bir ip uzilishlariga, bir dona ikki ip uzilishi tugri keladi. Zich ionlovchi nurlar ( α -nurlar, protonlar) ta`sirida kuprok ikki ip uzilishi kuzatiladi. Xisoblar buyicha 1 Gr. nur yutilganda odamning xar bir xujayrasida DNK molekulalarida 1000ta bir va 10-100 ikki ip uzilishi ruy beradi, ularning xar biri xromosoma abberatsiyalari chakirishi mumkin. Nurlanishda DNK molekulasining uzilishlaridan tashkari uning asos strukturasining, birinchi navbatda timinning buzilishi va gen mutatsiyalarining ortishi kuzatiladi. DNK bilan nukleoproteidlar kompleksi urtasida chatishmalar xosil buladi. Sunggi yillarda DNK bilan yadro membranasining birikishidan xosil bulgan murakkab strukturali tuzilma yadro-membrana kompleksi (DNK+oksil+lipidlar) ning nur ta`sirida emrilishi, DNK molekulasining degradatsiyasi, xatto kichik dozalar (2 Gr) ta`sirida yuzaga kelishi aniklangan. Xujayra metabolizmining kupgina murakkab jarayonlari membranalarda ruy beradi. Membranalar xujayra xayoti uchun axamiyatli molekulalarni xujayra strukturalarda tugri taksimlanishini ta`minlaydi. DNK - membrana kompleksining

buzilishi turli biokimyoviy jarayonlarning energetik ta`minoti, fermentlarning xujayra makonida taksimlanishi, kaliy va natriy ionlari balansining buzilishi (normada kaliy nasosi xujayra ichiga kaliyni xaydaydi, natriyni esa tashkariga chikarib yuboradi) metabolik jarayonlarning buzilishiga olib keladi. Nixoyat, nur ta`sirida, yadro materiali - xromosomalar bilan boglik bulmagan xujayraning epigenom irsiyati buziladi. Buning natijasida nurlangan xujayra avlodlarining funktsional aktivligi pasayadi. Xullas, α -nurlangan xujayraning ulimi, uning turli strukturalari zaralanishlarining uzaro alokalaridan kelib chikadi. Xujayra zararlanishining turlari rasmda keltirilgan. Ular kuyidagilardan iborat: 1. DNK molekulasi bir ipining uzilishi. 2. DNK molekulasig ikki ipining uzilishi. 3. DNKning oksil bilan boglanishning buzilishi. 4. DNK membrana kompleksining zararlanishi. 5. Yadro membranasining uzilishi. 6. Mitoxondral membrananing buzilishi. Xujayraning postradiatsion tiklanishi Radiatsion tsitologiyada nurlangan xujayralarda reparatsiyaning ikki turi tafovutlanadi – subletal va potentsial letal (ulishi extimol) zararlanishlarning tiklanishi. Subletal zararlanishlar deb bevosita uzi xujayrani ulimiga olib kelmaydigan, ammo kayta nurlanishlarda uning inaktivatsiyasini (safdan chikishini) osonlashtiruvchi uzgarishlarga aytiladi. Misol, nurlanish natijasida DNK - bir ipining uzilishi xujayrani ulimga olib kelmaydi ammo kayta nurlanishlarda shu uzilish karshisida ikkinchi ipning uzilishi, xromosoma abberatsiyasi va letal effekt chakirishi mumkin. Potentsial letal zararlanishlar deb bevosita uzi xujayrani ulimiga olib kelishi mumkin, ammo ma`lum sharoitda tiklanishi xam mumkin bulgan uzgarishlarga aytiladi. Potentsial letal uzgarishlarni, xujayralar faoliyatining shart-sharoitlari uzgarishi bilan ulimining kamayishiga karab aniklanadi. Masalan, xujayralarining

presintetik (G 1 ) davrida ruy bergan DNK ikki ipining bir joydan uzilishi, DNK replikatsiyasi (kayta yopishishi) ga kadar kolgan vakt ichida tiklanishi mumkin. Agar DNK sintezi paytigacha uzilishlar tiklanmasa xujayra uladi. G 1 davrini uzaytirish vositasida tirik kolgan xujayralar sonini oshirish mumkin. Potentsial letal zararlanishlar tiklanishi xam mumkin. Bunga normal metabolizm sharoitida muxitning xaroratini pasaytirish bilan, xujayra xayotiy tsiklini chuzish, sintetik faza va mitoz boshlanishini orkaga surish yordamida erishish mumkin. Xujayra bulinishini boshka biror yul bilan boglash xam postradiatsion potentsial- letal zararlanishlarni kamaytiradi. Subletal va potentsial letal zararlanishlarning tiklanishi asosan DNK – strukturasi uzilishlarining reparatsiyasi bilan boglik deb xisoblanadi. Bu tiklanish tulik (asosan – bir ipli uzilishlarda) yoki tulik bulmasligi mumkin. Ikki ip uzilishlarida reparatsiya aksariyat tulik bulmaydi. Subletal zararlanishlarning reparatsiyasida xujayradagi metabolik jarayonlar muxim axamiyatga ega. Xujayra fermentlari ishtirokida ruy beruvchi metabolik jarayonlar turli postradiatsion va boshka zararlanishlarni tiklashga kobil. Reparatsiya - enzimatik jarayon. Fermentlar tomonidan metabolik jarayonlarni amalga oshishi ma`lum mikdorda energiya sarf kilishni talab kiladi. Xujayra tsiklining turli davrlarida radiatsiya ta`sirida letal uzgarishlar kelib chikish extimoli, kup jarayonlarning orkama-keyin yoki birgalikda ruy berishi bilan boglik. Bu jarayonlarning ruyobga chikishi xujayraning nurlash paytida kanday sharoitda bulishiga kup jixatdan boglik. Xujayralarning nurga eng yukori ta`sirchanligi mitoz fazasining boshlanishida kuzatiladi. G 1 davrida nurga ta`sirchanlik 5 marta kamayadi. S fazasiga utish paytida nurga ta`sirchanlik yana ortadi. S fazasining oxirida xujayralarning nurga sezgirligi kamayadi radiorezistentlik deyarli 10 barobar ortadi. G 2 davrida radiosezgirlik asta sekin orta boshlaydi. Nurga ta`sirchanlikni xujayra xayotiy tsiklining davrlarini sinxronizatsiya kilish vositasida uzgartirish mumkin. Ma`lumki populyatsiyadagi xujayralar, xayotiy tsiklining turli fazolarida buladi. Shu sababli kiska muddatli nurlashda xujayralarning oz kismi nurga sezuvchan

davrda ta`sirlanadi, aksariyat xujayralar tinch xolatda yoki nurga sezuvchanlik past fazada bulgani sababli kam zararlanadi yoki mutlok zararlanmaydi. Bu xodisa katta amaliy axamiyatga ega. Masalan, xavfli usmalarni nur bilan davolashda xujayralarning aksariyatini nurga sezuvchan fazada nurlanishiga erishish uchun, xujayra tsiklini sinxronizatsiyalash kullaniladi. Ya`ni xujayralar tsiklini turli xil ta`sir vositasida (organizmga tsitostatik kimyoviy moddalar – 5-ftoruratsil, vinkristin) yuborish, usmalarni yukori chastotali mikrotulkinli nurlar bilan nurlash, gipertermiya) yordamida usma xujayralari rivojlanishi S davrda ma`lum vakt davomida tuxtatib turiladi, sungra aksariyat xujayralar sinxron ravishda bir vaktda nurga sezuvchan fazalar S 2 va M ga utadi. Shu paytda utkazilgan nurlash eng chukur uzgarishlar keltirib chikaradi. Tayanch suzlar : xujayralar radiosezgirligi, xujayra tsikli, radiatsion blok, xromosoma aberratsiyalari, interfaza, mitotik ulim, xujayra yadrosi, tsitoplazmasi, postradiatsion uzgarishlar, DNK zararlanishlari, tiklanish.

Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar ro`yxati Asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar 1. Yarmonenko S.P. Radiobiologiya cheloveka i jivotnix. M.: «Visshaya shkola». 1988. 2. Kudryashov.B.S, Berenfel`d «Osnov ы radiatsionnoy biofiziki» M. «Universitet» 1982. Qo`shimcha adabiyotlar 4.To`raqulov Yo. X. Biokimyo T.: «O`qituvchi» 1998. 5.Nikolaev A.Ya. Biologik ximiya. T.: «Ibn Sino» 1991.

Похожие

Turli organ va tuqimalar radiosezgirligi

Organizmlar radiosezgirligi

Radiosezgirlikning modifikatsiyasi

Odam va xayvonlarning o'tkir va surunkali nurlanish kasalligi

Radiatsiyaning embrion va xomilaga ta'siri