Ўсимликларда сув алмашинуви - Биология - Рефераты

Ўсимликларда сув алмашинуви

Загружено в:

25.01.2023

Скачано:

0

Размер:

79.5 KB

Ўсимликларда сув алмашинуви Режа: 1. Сувнинг физиологик аҳамияти, сув молекуласининг тузилиши 2. Сувнинг қутбланганлиги, илашувчанлиги, кучли эритувчанлиги, электр ва иссиқлик ўтказувчанлиги, юқори сирт тарангликка ва иссиқлик сиғимига эга эканлигининг физиологик жараёнларга таъсири 3. Сувнинг ҳужайра ва тўқималардаги миқдори ва хиллари, сувнинг сўрилиши, ҳаракатланиши, сарфланиши ва транспирация, сув мувозанати ва сув танқислиги тушунчалари 4. Илдиз тузилиши, унинг фаол сўрувчи қисми ва илдиз тукчалари юзаси 5. Тупроқдаги сув шакллари ва хусусиятлари, сўлиш коэффициенти ва унинг ўсимликлар учун аҳамияти 6. Транспирациянинг биологик аҳамияти, унинг хиллари, транспирация кўрсатгичлари ва уларни аниқлаш усуллари 7. Сув танқислигини ўсимликлар ўсиш-ривожланиши ва ҳосилдорлигига таъсири

1. Сув ўсимликлар ҳаёти учун муҳим аҳамиятга эга бўлиб, у етарли бўлгандагина ўсимлик тўқима ва ҳужайраларида физиолдогик ва биохимик реакциялар ўз вақтида ҳамда маълум изчилликда давом этади. Ўсимликлар организмида сув қуйидаги вазифаларни бажаради: 1) сув асосий муҳит сифатида ўсимликларда кечадиган биокимёвий реакцияларни содир бўлишини таъминлайди; 2) кимёвий бирикма сифатида сув ўсимликларда кечадиган гидролиз, синтез, оксидланиш ва қайтарилиш реакцияларида ( фотосинтез, нафас олиш, минерал элементларни ўзлаштириш ва бошқалар) бевосита иштирок этади; 3) ўсимликлар сувни буғлатиш (транспирация) орқали ўз танасини кучли иссиқдан асрайди, хароратини пасайтириб, кескин исиб кетишини олдини олади; 4) сув тупроқ таркибидаги минерал моддаларни эритиб, ўсимликлар ўзлаштиришини таъминлайди; 5) ўсимликлар организмида ҳосил бўлган органик моддаларнинг ҳаракати ва қайта тақсимланиши сув ҳисобига амалга ошади. Сув молекуласи водороднинг енгил атоми протий ( 1 Н) билан кислороднинг турли массадаги атомлари (изотоплари)нинг қўшилишидан ҳосил бўлади. Унинг молекуласини Н 2 16 О; Н 2 17 О; Н 2 18 О шаклида ифодаланади. Химиявий жиҳатдан сув оксидланган водород бўлиб, жуда турғун бирикма ҳисобланади. Сув фақат 1500 0 С дан юқори хароратда (термодиссациация), ультрабинафша нур (фотодиссациация), электр токи (электролиз) ва радиоактив нурлар (радиализ) таъсиридагина водород ва кислородга парчаланади. Физик хоссаларигша кўра сув таъмсиз, ҳидсиз, рангсиз, суюқ ва шаффоф модда, қалин қаватли сув ҳаворанг бўлади. Сув 100 0 С хароратда қайнайди ва 0 0 Сда эса музлайди. 2. Сув молекуласининг структураси тенг томонли учбурчак ҳосил қилиб, унинг ён бурчакларида иккита мусбат (+) зарядли водород атомлари, учида битта манфий (-) зарядли кислород атоми жойлашган ва улар ўзаро ковалент боғланган. Шунга биноан сув молекуласи кучли электр ўтказувчанлик

хусусиятига эга. Сувнинг иссиқлик сиғими бошқа қаттиқ ва суюқ моддаларнинг иссиқлик сиғимига нисбатан юқорилиги учун у куз ва қишда секинлик билан совийди, ёз ойларида эса секинлик билан қизийди. Шу хусусиятига кўра сув ҳаво харорати бирданига кўтарилиб кетганида ҳам ўсимлик тўқималарини ҳаддан зиёд қизиб кетишдан сақлайди. Сув юзасидаги молекулаларнинг ўзига хос бирикиши натижасида сирт таранглиги вужудга келади ва 18 0 С иссиқликда 0,72 мн/см га тенг бўлади. Сув, шунингдек, ёпишқоқлик (илашувчанлик) хусусиятига ҳам эга. Бу хусусият сувнинг ерни тортиш кучига қарши ўсимликлар организми бўйлаб кўтарилишида намоён бўлади. Турли эритмалар юқори хароратда кенгайиб, паст хароратда зичлашади. Сув ўзига хос хусусияти шундаки, у +4 0 С да зичлашиб, шу хароратдан паст ёки юқори хароратда унинг зичлиги камайиб, ҳажми ортади. Масалан, +4 0 С даги 100 см 3 сувнинг ҳарорати 0 0 С га туширилса, у музлаб ҳажми 108,7 см 3 га етади, яъни ҳажми 8,7 см 3 га ортади. Шунинг учун ўсимлик ҳужайраларидаги сувнинг музлаши ҳужайрани нобуд бўлишига олиб келади. 3. Ўсимликлар танасидаги сувнинг миқдори унинг тури ва навларига, ёшига, яшаш муҳитига, қайси органлигига ва ҳатто ҳужайра органоидларига ҳам боғлиқ. Сув миқдори ҳужайра протоплазмасида 80%, ширасида 98%, пўстида 50% гача етиши мумкин. Унинг миқдори сув ўтлар тўқимасида 96-98%, пиёз, салат барглари, помидор ва бодринг мевасида 94-95%, оқ карам барги, редиска илдизи ва тарвуз этида 92-93%, сабзи ва пиёз мевасида 87-91%, ўт ўсимликлари барги, олма ва нок меваларида 83-85%, дарахт ва бута ўсимликлари баргида 79-82%, картошка туганагида 74-80%, дарахтлар танасида 40-45%, қуруқ ғалла донида 12-14%, мох ва лишайникларда 5-7%ни ташкил этади. В.Лархернинг фикрича, ҳужайрадаги сув шакллари ҳар хил бўлади. Масалан, кимёвий боғланган сув ҳолатида, захира сув кўринишида, вакуолада ҳамда интерцициал сув-ҳужайра оралиқларидаги ва ўтказувчи найлар,

тўрсимон найлардаги ташувчилик вазифасини бажарувчи сув ҳолатларида бўлади. Ҳужайрага ташқи муҳитдан сувнинг кириши унинг коллоид ва осмотик хусусиятлари натижасида амалга ошади. Масалан, уруғ таркибидаги оқсиллар, крахмал ҳамда ёғлар ҳисобига тупроқдаги сувни катта куч билан (~100 МРа) тортади. Сўриб олинган сув натижасида уруғ ҳажми катталашиб, унинг қобиғи ёрилади. Уруғдаги эмбрионал қисмларнинг шаклланиши натижасида вакуолали ҳужайралар пайдо бўла бошлайди. Бу эса сувнинг сўрилиши энди осмотик босим кучи асосида амалга ошишига олиб келади. Ҳужайрага сувни кириш кучига ҳужайранинг сўриш кучи дейилади. Ўсимлик танасида сув доимий ва узлуксиз алмашиниб туради. Бу жараён ҳужайранинг сув режими дейилади ва у уч босқичдан иборат бўлади: 1) сувни илдизлар орқали сўрилиши; 2) сўрилган сувни ўсимлик танаси бўйлаб ҳаракати ва органларга тақсимланиши; 3) барглар орқали сувнинг буғланиши (транспирация). Илдиз тукчалари сўриб олган сув пўстлоқ паренхимаси, эндодерма, перицикл ва ўзак паренхима ҳужайраларидан ўтиб, илдизнинг ўтказувчи найларига етиб келади. Илдиз тукчалари шимиган сувнинг бир ҳужайрадан иккинчисига томон бир тарафлама ҳаракатланиши ҳужайраларнинг сўриш кучига боғлиқ. Қабул қилинган сувнинг поядаги ўтказувчи найларга ўтиши шу найлардаги эритма концентрациясига боғлиқ. Бу эритма қанча кучли бўлса, қабул қилинган сув шунча тез сўрилади. Маълум куч воситасида сувнинг найлар орқали юқорига қараб ҳаракатланиши илдиз босим кучи деб аталади. Ўсимлик илдизлари орқали сўриб олинган сув ва унда эриган моддаларнинг юқорига қараб ҳаракатланишига илдиз босим кучидан ташқари бошқа кучлар ҳам иштирок этади. Барг ҳужайраларининг шимиш кучи шундай кучлардан бўлиб, унинг воситасида баланд ўсган дарахтлар тупроқдаги сувни осон шимиб олади. Сув молекулалари ўртасидаги илашиш-боғланиш кучи учинчи куч ҳисобланади. Бу куч 300-350 атм босим

кучига эга бўлиб, сув йўллари узилиб қолишининг олдини олади. Тўртинчи куч ўтказувчи капилярлар найларнинг тортиш кучи бўлиб, у сув тасмасининг узилиб кетишига тўсқинлик қилади. Ўсимликлар ўтказувчи найларида сувнинг ҳаракатланиш тезлиги жуда секин бўлса-да, бир соатда у бир неча метр масофани ўта олади. Илдиз орқали сўрилган сув ва унда эриган моддаларнинг ўсимлик ўтказувчи найлари бўйлаб юқорига ҳаракатланиши юқорига йўналган оқим , фотосинтез жараёнида ҳосил бўлган органик моддаларнинг юқоридан пастга ҳаракати пастга йўналган оқим дейилади. Баргларда ҳосил бўлган органик бирикмалар фақат пастда жойлашган органларга томон ҳаракатланмай, балки ўсимликнинг юқорида жойлашган ўсиш конусларига ҳам оқиб боради. Бунга органик моддаларнинг ҳаракатланиш оқими деб аталади. Ўсимлик тўқимасида гидрофил коллоид ва осмотик фаол моддаларга боғланган ва боғланмаган диффузион сув бўлади. Заррачаларга маҳкам боғланган сув коллоидларни коагулланишидан сақлашда қатнашади. Диффузион боғланмаган сувнинг бир қисми моддалар алмашинуви жараёнларига сарфланса, кўпчилик қисми транспирация вақтида буғлантирилади. Ўсимлик тўқималарида сувларнинг бундай бўлиниши қатъий эмас, чунки маҳкам боғланган сув молекулалари диффузион ҳолатга ва диффузион сув молекулалари маҳкам боғланган шаклга ўзгариб туради. Ўсимлик ўзлаштирган сувнинг 99,8 фоизини буғлатишга ва фақат 0,2 фоизини ҳужайра ҳамда тўқималарда борадиган турли жараёнларнинг кечишига сарфлайди. Сувнинг ўсимлик танасидан буғланиши ўзига хос физиологик жараён бўлиб, у транспирация жараёни дейилади. Ўсимлик танасидан сув узлуксиз ва бир текис буғланмайди. Аввал кўпроқ буғланади, кейинчалик харорат кўтарилиши билан баргдаги оғизчалар ёпилиб қолиши натижасида буғланиш секинлашади. Буғланиш (транспирация) нафас олиш жараёнида ажралиб чиққан иссиқлик энергияси ҳисобига содир бўлади. Ўсимликлар танасига сувнинг кириши ва сарфланиши сув мувозанати дейилади. Бунда ўсимлик танасига кираётган сув билан сарфланаётган сув

миқдори тенг бўлиши лозим. Ёз ойларида транспирациянинг кучайиши ва ўсимлик қабул қилаётган сув унинг ўрнини қоплай олмаслиги туфайли бу нисбий тенглик бузилади. Натижада сув дефицити (тақчиллиги) рўй беради. Кўпчилик ҳолларда сув тақчиллиги 5-10% га тенг бўлади ва ўсимликларга катта зарар етказмайди. Сув тақчиллиги вақтида барглар сўлийди ва осилиб қолади. Бу вақтда ўсимлик сув билан таъминланса, у яна тургор ҳолатига қайтади. Узоқ давом этган сўлиш қайтмас ўзгаришларга олиб келади ва бундай ҳолларда ҳужайралар суғорилгандан кейин ҳам қуриб қолиши мумкин. 4. Илдиз тизими ўсимликларни сув билан таъминловчи муҳим орган ҳисобланади. Илдизнинг энг фаол бирламчи тузилишида қуйидаги тўқималар учрайди: илдиз қини, апикал меристема, ризодерма, бирламчи пўстлоқ, эндодерма, перицикл ва ўтказувчи тўқималар. Илдиз учи ўсувчи-меристема (2 мм) ва чўзилиш (2-8 мм) қисмлардан иборат. Унинг меристема қисмидаги ҳужайралар тўхтовсиз бўлиниб туради. Ҳар бир ҳужайра ҳаёти давомида 6-7 мартагача бўлиниб, илдизларнинг ўсишини таъминлайди. Ҳужайралар бўлинишдан тўхтагандан сўнг чўзилиш бошланади. Илдизнинг чўзилиш қисмида ҳужайраларнинг дифференцияланиши тугалланиб, илдизларнинг тукчалик қисми бошланади ва бу ерда илдиз асосий тўқималарининг – ризодерма, бирламчи пўстлоқ, эндодерма ва марказий цилиндр – шаклланиши тугайди. Ризодерма бир қават бўлиб жойлашган ҳужайралардан иборат бўлиб, асосан илдиз тукчаларини ҳосил қилади. Илдиз тукчаларини ҳосил бўлиши натижасида илдизнинг сув ва сувда эриган минерал моддаларни сўрувчи юзаси бир неча мартага ошади. Илдизнинг тукчалар билан қопланган қисмининг кўп бўлиши унинг умумий сувни сўрувчи юзасини кўп бўлишига олиб келади. Илдиз тизими ўсимликларнинг ер устки органларига кўра тез ривожланади ва ўзининг умумий сатҳига нисбатан 100 ва ундан ортиқ маратоба катта бўлади. Масалан, 4 ойлик сули ўсимлиги табиий шароитда ўсганда 14 миллионга яқин илдизлар ҳосил қилиб, уларнинг умумий

узунлиги 600 км, юзаси эса 232 м 2 , илдиз тукчаларининг сони 15 миллиард, умумий узунлиги 10 000 км, юзаси эса 399 м 2 атрофида бўлиши аниқланган. Илдиз ҳужайраларининг сувни фаол шимиши ва сиқиб юқорига чиқариши илдизлардаги модда алмашинуви сабабли рўй беради. Натижада илдиз тукчалари сувни тупроқ бўшлиғидан сўриб олиб, маълум бир йўналишда тукчалардан то ўтказувчи найларгача ҳаракатга келтиради. Илдизнинг пўстлоқ тўқимаси ҳужайралари орқали сув ҳаракати уч хил – апопласт, симпласт ва трансвакуоляр йўллари билан амалга ошиши мумкин. Сувнинг ҳужайра цитоплазмаси орқали ҳаракатланиши симпласт йўли ҳисобланади. Ризодерма ва паренхима ҳужайраларига сувнинг кириши ва ҳаракатланиши осмос қонунлари асосида содир бўлади. Бу ҳаракатга қисман АТФ ҳам сарфланади. Умуман сув илдиз тукчаларидан то ўтказувчи найларгача симпласт йўли билан ҳаракатланади. Апопласт деб сувнинг ҳужайра пўсти орқали ҳаракатланишига айтилади. Ҳужайра пўстининг сувга нисбатан қаршилиги цитоплазмага қараганда анча камлиги апопласт ҳаракатининг фаоллигига сабаб бўлади. Бу ҳаракат ризодерма – илдиз тукчалари ҳужайраларининг пўстидан бошланиб, эндодерма ҳужайраларигача давом этади. Эндодермагача келган сув бу ерда пўсти жуда қалинлашган ва сув ўтказмайдиган ҳужайралар қавати жойлашганлиги учун ўз йўналишини апопласт йўли билан давом эттира олмайди. Лекин улар орасида илдизнинг ксилема ҳужайралари билан туташган махсус ўтказувчи ҳужайралар мавжуд. Эндодермагача апопласт йўли билан келган сув ана шу ўтказувчи ҳужайраларнинг цитоплазмасига ўтади ва симпласт йўли билан ўтказувчи найларгача давом этади. Ҳужайра шираси орқали сувнинг ҳаракатланиши сув ҳаракатининг трансвакуоляр йўли дейилади. Бунда сувнинг ҳужайрага кириши ва ҳаракатланиши ҳужайра ширасининг осмотик босимига тўлиқ боғлиқ. Ҳужайра ширасининг осмотик босими қанча юқори бўлса, ҳужайранинг

сўриш кучи ҳам шунча ортади. Бу эса ўз навбатида сувнинг ҳаракатини ҳам шунча фаол бўлишига сабаб бўлади. 5. Ўсимлик илдиз ҳужайраларининг сўриш кучи тупроқ эритмасининг сўриш кучидан юқори бўлганда тупроқдан сувни ўриб олади. Тупроқда сувни ушлаб турувчи кучлар деб аталувчи кучлар бўлиб, улар сув сўришга қаршилик қилади. Тупроқ таркибидаги сув маълум концентрацияли эритма ҳолидаги сув бўлиб, бу эритманинг концентрацияси тупроқ таркибидаги сувда эрувчи тузлар ва бошқа моддаларнинг миқдорига боғлиқ. Шунингдек, тупроқда осмотик қаршилик билан бирга адсорбцион хусусиятдаги қаршилик ҳам бор. У сув молекулаларининг тупроқ доначалари билан ҳар хил даражада бирикишидан келиб чиқади ва тупроқда сувнинг турли шаклларини ҳосил қилади. Гравитацион сув – тупроқнинг йирик капеллярларидаги ҳаракатчан сув. Бу сувни ўсимликлар яхши ўзлаштиради. Капелляр сув – тупроқнинг кичикроқ капеллярларидаги сув бўлиб, у шу капеллярлардаги сув менискларининг юзаки тортилиши натижасида ушланиб туради ва пастга тушиб кетмайди. Бу сувни ушлаб турувчи куч жуда оз бўлиб, уни ўсимликлар яхши ўзлаштиради . Пардасимон сув – улар тупроқ заррачаларининг юзасидаги молекуляр тортишув кучлари – адсорбция билан ушланиб туради, бу кучлар анча юқори кучли бўлиб, парда юпқалашган сари унинг кучиошиб боради. Пардасимон сувларни ўсимликлар қийинчилик билан ўзлаштиради. Гигроскопик сув – тупроқ заррачалари томонидан катта куч (1000 атм. га яқин) билан ушлаб туриладиган бу сувни ўсимликлар умуман ўзлаштира олмайди. Имбибицион сув – бу сув тупроқнинг коллоид заррачалари билан кимёвий боғланган. Тупроқда коллоид заррачалар қанча кўп бўлса, бундай сувлар ҳам кўп бўлади. Айниқса, торфли тупроқларда кўп учрайдиган бу сувни ўсимликлар мутлақо ўзлаштирмайди. Тупроқдаги сув шаклларини ўсимликлар ўзлаштира олишига қараб икки гуруҳга ажратиш мумкин: 1) эркин сув – ўсимликлар томонидан осон ўзлаштириладиган сув шакллари (гравитацион, капилляр ва қисман

пардасимон); 2) боғланган сув – ўсимликлар ўзлаштира олмайдиган сув шакллари (гигроскопик ва имбибицион). Ўсимликлар ўзлаштира олмай тупроқда қолиб кетадиган сувга сўлиш коэффициенти ёки ўлик захира сув дейилади. Сўлиш коэффициентини тупроқнинг механик таркибини аниқлаш йўли билан топилади. Тупроқнинг турига қараб сўлиш коэффициенти ҳам ҳар хил бўлади. Қумоқ тупроқда бу коэффициент 0,9%, қумлоқ тупроқда – 2,6 %, енгил бўз тупроқда – 4,8%, оғир бўз тупроқда – 9,7% ва лой тупроқда – 16,2% ни ташкил этади. 6. Транспирация муҳим аҳамиятга эга физиологик жараён бўлиб, ўсимликнинг асосий транспирация органи барг ҳисобланади. Сув барг юзасидан асосан оғизчалар орқали буғланади. Бу барг ҳужайраларида сув миқдорининг камайишига ва сўриш кучини ортишига олиб келади. Баргларда сўриш кучининг ортиши барг томирлари ва найларидан сувни тортиб олиш жараёнини фаоллаштиради. Транспирация натижасида юқоридан тортиш кучининг пайдо бўлиши ўсимлик танаси бўйлаб сув ҳаракатини тезлаштиради. Бу ўз навбатида илдиз орқали сўрилган сув ва унда эриган минерал моддаларни ўсимликнинг юқори органларигача етказиб беришни таъминлайди. Транспирация ўсимликлар танасини юқори хароратдан ҳимоя қилади. Одатда транспирация туфайли ўсимликлар танаси харорати атмосфера хароратидан бир неча даража паст бўлади. Транспирация жараёнининг яна бир аҳамияти фотосинтезни тўхтовсиз давом этишини таъминлашида намоён бўлади. Чунки барг оғизчаларининг ёпиқ бўлиши СО 2 ни барг тўқимасига ўтишига қаршилик қилади ва фотосинтез жараёни секинлашади. Транспирация эса барг оғизчаларини очиқ бўлишини ҳамда у орқали тўқималарига СО 2 ни ўтишини таъминлайди. Шунингдек, ферментларнинг жадал фаолияти, моддаларнинг ҳаракатланиб туриши, нафас олишнинг нормал кечиши, ўсимлик тўқималарини сув билан етарли даражада таъминланиши транспирация жараёнига боғлиқ. Ўсимликларда транспирация жараёни икки хил йўл билан амалга ошади. Биринчисида сув ўсимликнинг барг эпидермис ҳужайралари ва баргдаги

оғизчалар орқали буғлантирилади ва оғизчалар орқали бўладиган транспирация дейилади. Иккинчисида эса сув барг эпидермис ҳужайраларининг кутикула қавати орқали буғлантирилади ва кутикуляр транспирация деб аталади. Ёш ўсимликларда кутикуляр транспирация кучли бўлади ва барг эпидермис ҳужайраларининг кутикула қавати қалинлашгач, оғизчалар орқали борадиган транспирация кучаяди. Оғизчалар орқали борадиган транспирация икки босқичдан иборат бўлиб, биринчисида мезофил ҳужайралардаги сув буғга айланиб, ҳужайра оралиқ бўшлиқларида тўпланади. Иккинчи босқичда тўпланган шу буғ кўринишидаги сув оғизчалар орқали диффузияланиб ташқи муҳитга чиқариб юборилади. Ўсимликлар тури ва яшаш шароитига боғлиқ ҳолда сувни кўп ёки кам буғлатиши мумкин. Шунинг учун транспирация кўрсатгичлари ҳам турлича бўлади. Транспирация жадаллиги шундай кўрсатгичлардан ҳисобланади. Бир метр квадрат барг юзасидан бир соат давомида буғлатилган сув миқдорига транспирация жадаллиги дейилади. Кўпчилик ўсимликларда бу кўрсатгич бир соатда кундузи 15-250 г/м 2 , кечаси 1-20 г/м 2 га тенг бўлади. Транспирация жадаллиги баъзи ҳолларда юқори бўлиши ҳам мумкин. Масалан, ёзнинг иссиқ кунларида ғўза ўсимлигининг транспирация жадаллиги 450-1200 г/м 2 га етиши кузатилган. Ўсимлик организмининг муҳим хусусиятларидан бири сувдан унумли фойдаланиш - транспирация коэффиценти кўрсатгичи билан белгиланади. 1 г органик модда ҳосил қилиш учун сарфланган сув миқдорига транспирация коэффициенти дейилади. Кўпчилик ўсимликлар учун транспирация коэффициенти 125-1000 г атрофида бўлиб, ўртача 300 г. га тенг, яъни бир тонна органик модда ҳосил қилиш учун ўртача 300 тонна сув сарфланади. Транспирация унумдорлиги ҳам муҳим кўсатгичлардан бўлиб, у 1 кг сарфланган сув ҳисобига ҳосил қилинган органик модда миқдори

белгиланади.Бу кўрсатгич кўпчилик ўсимликлар учун 1-8 г га тенг бўлиб, ўртача 3 г атрофида бўлади. 1 м 2 барг юзасидан буғлантирилган сув миқдорининг шунча майдондаги сув сатҳидан буғлантирилган сув миқдорига бўлган нисбати нисбий транспирация дейилади. Бу кўрсатгич 0,1-0,5 оралиғида ўзгариб туради, баъзан эса 1 га тенглашиши мумкин. Транспирация жадаллиги кескин камайганда нисбий транспирация кўрсатгичи 0,01 ва ундан ҳам паст бўлиши мумкин. Маълум вақт мобайнида сарфланган сув миқдорининг ўсимлик танасидаги умумий сув миқдорига бўлган нисбати сув сарфлаш тезлиги деб аталади. Бу миқдор 10-80% атрофида бўлиб, ўсимлик танасидаги сувнинг неча фоизи ҳар соатда янгиланиб туришини кўрсатади. Транспирация жараёнининг ўтиш жадаллигини тарозида тортиш, ҳавони сўриб олиш ва кобальт-хлор усулларида аниқлаш мумкин. Кутикуляр транспирацияни ўсимлик баргининг остки, оғизчалар жойлашган томонига вазелин суркаб қўйиш орқали аниқланади. 7. Транспирация жараёнининг жуда кучайиб кетиши, тупроқ таркибидаги сув миқдорининг камайиб қолиши натижасида ўсимликларга кираётган сувнинг миқдори ҳам камайиб кетади ва бу ўсимликларда сув мувозанатининг бузилишига олиб келади. Сувнинг ўсимлик танаси орқали тўхтовсиз ҳаракатланиб туриши учун сув танқислиги 5-10% дан ошмаслиги лозим. Икки хил кўринишдаги сўлиш учрайди: вақтинчалик сўлиш ва узоқ давом этувчи сўлиш. Вақтинчалик сўлиш ҳаво жуда иссиқ ва қуруқ бўлганда рўй беради. Бунда ўсимликларнинг барглари сўлийди, поялари эса тургор ҳолатини сақлаб қолади. Лекин кечга бориб транспирациянинг пасайиши билан ўсимликка кирадиган сув миқдори ундан чиқиб кетадиган сув миқдорига яқинлаша боради ва эрталабгача сув танқислиги бартараф этилади. Вақтинчалик сўлиш кўпчилик ўсимликларга зарар келтирмайди ёки зарари жуда кам бўлади. Бироқ лавлаги, кунгабоқар, қовоқ каби ўсимликларда

вақтинчалик сўлиш фотосинтез жадаллигини пасайтириб, уларнинг ўсиш ва ривожланишини секинлаштиради ҳамда ҳосилдорлигини камайиб кетишига олиб келади. Тупроқда сув миқдорининг камайиши ўсимликларни узоқ вақт сўлишига сабаб бўлади. Бунда транспирация жараёнида сарфланган сув миқдори кўп бўлиб, илдизлар керакли миқдордаги сувни етказиб улгурмайди. Оқибатда нафақат барг тўқималари, балки ўсимлик поялари ҳам сўлиб қолади. Бундай сўлиш узоқ давом этувчи сўлиш дейилади ва у қайтмас ўзгаришларга сабаб бўлади. Узоқ давом этган сўлиш натижасида фотосинтез жадаллиги кескин пасайиб кетади. Бу сўлишга учраган ўсимликлар сув танқислигини эрталабгача йўқота олмайди ва уларда қолдиқ сув танқислиги вужудга келади. Унинг кундан-кунга кўпайиб бориши натижасида ўсимлик қуриб қолади. Сўлиш ўсимликнинг, айниқса, ёш генератив органларига кўпроқ таъсир этади. Гул қисмларининг шаклланиши кечикади, ҳосил органларининг тўкилиши кучаяди, натижада ҳосилдорлик камайиб кетади. Бошоқли дон экинларида эса бошоқлар яхши етилмайди, ундаги донлар сони кам ва пуч бўлади. Ғўзада шоналар, гуллар ва ёш кўсакларнинг кўплаб тўкилиши кузатилади. Сув тақчиллигининг таъсири барча ўсимликлар учун ҳам бир хил эмас. Масалан, ёруғсевар ўсимликлар (картошка, кунгабоқар) танасидаги сувнинг 25-30 фоизини йўқотганда ҳам уларда сўлишнинг ташқи белгилари кам сезилади. Сояга чидамли ўсимликлар танасидаги сувнинг 13-15 фоизини йўқотиши билан сўлиб қолади. Ботқоқлик ўсимликлари эса сув танқислиги 7% бўлганда қуриб қолади.

Похожие

Оксиллар алмашинуви

Липидлар алмашинуви

Углеводлар алмашинуви

Микроорганизмларда моддалар алмашинуви

Нуклеин кислоталар алмашинуви